تثويب به چه معنا است و آيا امر مشروعى است يا بدعت است؟

تثويب (از ريشه ثابَ يثوبُ) به معناى رجوع به امر براى شتاب به نماز است. موذن وقتى مى گويد: «حىّ على الصّلاه»، مردم را به نماز فرا مى خواند. وقتى مى گويد: «الصّلاه خيرٌ من النوم»؛ (نماز بهتر از خواب است) دوباره سخنى گفته که معنايش شتاب به سوى نماز است. در منابع لغت مثل قاموس، تثويب به معناى فراخواندن به نماز و دوباره فراخوانى است، با دو بار گفتن «الصلاه خيرٌ من النوم» در اذان فجر.(1)
ظاهر آن است که کاربرد اين کلمه ميان علماى حديث در گفتن آن جمله در اثناى اذان غلبه يافته است و گاهى هم به دعوت از پى دعوت گفته مى شود که شامل گفتن آن جمله از سوى موذن هم مى شود، يا هر عبارت ديگرى که فراخوانى به نماز را بفهماند.
سندى در حاشيه بر سنن نسايى گفته است: تثويب يعنى اعلام پس از اعلام. اينکه موذن مى گويد: «الصلاة خير من النوم»، اين هم چون خالى از اين دعوت مجدد نيست، تثويب گفته شده است.(2)
مقصود در اينجا آن است که روشن شود گفتن «الصلاة خير من النوم» در اثناى اذان صبح از سوى موذّن آيا مشروع است، يا بدعتى است که پس از پيامبر | به وجود آمده، چون بعضى از مردم آن را در اذان پسنديده اند؛ چه تثويب همين باشد، يا مطلق دعوت به نماز، هرچند پس از اتمام اذان، با اين لفظ يا لفظ ديگر. روايات اين بحث متعارض است و نمى توان همه را به يک معنى برگرداند. اينک انواع اين روايات:
1ـ آنچه دلالت مى کند که عبدالله بن زيد آن را در خواب ديد و از آغاز، بخشى از اذان بوده است؛ در نتيجه منبع تشريع آن مثل بخش هاى ديگر اذان خواب مى شود. گفتيم که تشريع الهى والاتر از آن است که از خواب يک صحابى ريشه بگيرد.
2ـ آنچه دلالت مى کند بلال آن را افزوده و پيامبر | هم پذيرفته که بلال آن را جزء اذان قرار دهد.(3)
3ـ آنچه دلالت مى کند عمر بن خطاب به موذن دستور داد آن را در نداى صبح قرار دهد؛ امام مالک روايت کرده که موذن نزد عمر بن خطاب رفت تا او را براى نماز صبح خبر کند، ديد خوابيده است. گفت: «الصلاة خيرٌ من النوم»؛ (نماز بهتر از خواب است) عمر هم دستور داد آن را در نداى صبح براى نماز قرار دهد.(4)
4ـ آنچه دلالت مى کند پيامبر خدا | آن را به ابو محذوره آموخت؛ بيهقى از عبدالملک بن ابى محذوره و او از پدرش از جدش نقل مى کند: گفتم: يا رسول الله، روش اذان را به من بياموز… و حديث را نقل مى کند تا آنجا که: دو بار حىّ على الفلاح؛ و اگر اذان نماز صبح بود، بگو دو بار: «الصّلاة خير من النوم».(5)
5ـ آنچه بيان مى کند که بلال در اذان صبح مى گفت: «حَىَّ عَلى خَيْرِالْعَمَلِ»؛ پيامبرخدا | دستور داد به جاى آن بگويد: «الصلاة خيرٌ من النوم».(6)
با اين تعارض آشکار، نمى توان به اين روايات تکيه کرد و چون امر آن داير است بين سنت و بدعت، بايد ترک کرد، چون بر ترک آن عقاب نيست، ولى اگر بدعت باشد عقاب دارد.(7)