تحقق جامعه مهدوی در سایه اتحاد امت اسلامی

جامعه مهدوی در سایه اتحاد امت اسلامی با مؤلفه‌های عدالت، مهرورزی، تعاون محقق می شود، از این رو رسالت مذاهب اسلامی، برنامه ریزی و گام برداشتن جهت تحقّق جامعه‌ای متّحد طبق اهداف نبوی(ص) و رسیدن به جامعه مهدوی است.

خبرگزاری شبستان: آینده‌پژوهی در برخورد با‌ آینده‌ دو گرایش‌ عمده‌ دارد: گرایش‌ بر وضع‌ موجود و گرایش‌ بر وضع‌ مطلوب‌. گرایش‌ نخست‌ عمدتا با نگرشی‌ کاوشی‌ ـ توصیفی‌ در پی‌ شناخت‌آینده‌ای‌ محتمل‌ بر پایه‌ شرایط موجود بوده و بر آن است تا انواع‌ داده‌های ‌اجتماعی‌ خاص‌ را به‌ پیامدهای‌ مطلوب‌ برساند و با به‌ تصور درآوردن‌ آینده‌ مطلوب‌ اتخاذ تصمیم‌های ویژه‌ای‌ را برای‌ دستیابی‌ به‌ آن توصیه‌ کند. بنابراین، تعیین نقطه مطلوب در آینده، اولین گام در امید به تحقق راهبردهاست و ضرورت دارد برای رسیدن به رویکردهای مناسب در راهبردها تحقیقاتی صورت‌ گیرد که بتوان به شناسایی نیازها و وضع موجود انسان معاصر پرداخت و ضمن احصای ضرورت‌های ترمیم وضع حاکم و گرایش به مطلوب‌سازی، نحوه سیر از وضع موجود به‌ وضع مطلوب را شبیه‌سازی کند و به مورد اجرا گذارد (سلیمیان، ۱۳۸۴: ۱۵۱)

اهمیت توجه به آینده‌پژوهی در حوزه مهدویت می‌تواند محدوده بسیار وسیعی از جنبه‌های مختلف زندگی جوامع انسانی را پوشش دهد و کارکردهای دامنه دار و توانمندی را فراهم کند و در معرض برنامه‌ریزی قرار دهد، که از جمله مهم‌ترین آن‌ها کارکردهای فرهنگی اجتماعی و به طور خاص کارکرد وحدت امت اسلامی است.

گرچه به لحاظ اعتقادی، اعتقاد به امام زمان و ظهور حضرت، در جوامع اسلامی وجود دارد؛ در میان عامه مردم، حالت انتظار کمرنگ بوده و در حد لازم برای اجرای برنامه‌های آینده پژوهی مهدوی نیست. بنابراین، با استفاده از مبانی آینده پژوهی می‌توان طبق برنامه ریزی استراتژیک، جامعه را برای پذیرش این آموزه مهیا نمود تا پس از آن، در زمینه سازی تحقق شرایط ظهور موفقیت حاصل شود.

کارکرد وحدت امت اسلامی باعث می‌شود رفتار افراد در جهت همسویی با جامعه و پیروی از آن، سوق داده شود و انسجام جامعه حفظ گردد (کازینو،۱۳۶۴: ۷۱). چنین انسجامی در جهت تحقق جامعه مهدوی انجام می‌پذیرد؛ به گونه‌ای که ارزش‌ها و هنجارهای اجتماعی، درونی شده و با فرد یگانه ‌گردد و او، خود را به اجرای آن ملزم ببیند و بدون این که تحت نظارت بیرونی قرار گیرد؛ به این ارزش‌ها عمل می‌کند. در این حالت، فرد، لحظه به لحظه احساس نمی‌کند که به او فرمان داده می‌شود و عوامل بیرونی به او حکم می‌رانند؛ بلکه خود به خود، هنجارهای اجتماعی را عمل می‌کند. در واقع، سرچشمه همنوایی او با هنجارهای اجتماعی، انتخاب آگاهانه خود اوست، نه عوامل بیرونی (طالبان، ۱۳۷۶: ۳۵). بدین ترتیب، حالت انتظار در افراد پدید می‌آید.

انتظار در چشم‌انداز آینده‌پژوهی، از حالت امید به آینده فراتر می‌رود و به آینده‌نگری و تأمل و جست‌وجو در حوادث و شناخت و معرفت درست اوضاع تبدیل می‌شود. مهم‌ترین رکن این انتظار، آینده‌نگری، مسؤولیت‌شناسی، الگوبرداری و زمینه‌سازی برای رسیدن به وضعیت مطلوب است که می‌توان آن را “انتظار پویا” نامید. این انتظار، بر سامان بخشی به برنامه‌ها و رفتارهای فردی و جمعی تأثیر بسزایی دارد و در تعیین راهبردها و استراتژی‌ها بر اساس آینده موعود و وضعیت‌های ممکن و محتمل و مرجح، نقش ایفا می‌کند. بنابراین، می‌توان گفت مهم‌ترین کاربرد آینده‌پژوهی مهدویت در عرصه اجتماع، ایجاد انسجام و وحدت اسلامی است.

معیار “امت واحد” از نظر اسلام، وجود عقیده توحیدی است. اسلام به جامعه جهانی با حفظ ملیت های مختلف منوط است؛ نه حذف آن‌ها (صوفی آبادی،۱۳۸۳: ۱۰۹) و این تنوع و تکثر، از نوع پلورالیستی نبوده، بلکه از نوع وحدت در عین کثرت می‌باشد؛ یعنی جامعه باید در عین دارا بودن مشترکاتی که خود عامل انسجام در بین افراد جامعه می‌شود؛ بر تنوع و تکثر فرهنگی تکیه کند؛ چرا که یکی از دلایلی که اسلام با این وسعت در سراسر دنیا گسترش یافته، توانایی بر سازگاری و همراهی با دیگر فرهنگ‌ها بوده است (مک لولین، ۱۳۸۳: ۷۲ ). بنابراین، تنوع فرهنگی از دیدگاه اسلام با حفظ محوریت توحید، کاملا پذیرفتنی است ]و اسلام، با تکثر فرهنگی مخالفتی ندارد[. در آرمان شهر مهدوی نیز این موضوع، تأمین کننده منافع و مصالح اعضای آن و موجب استقرار امنیت و توسعه عدالت فردی و اجتماعی است و انسجام اسلامی، رمز پیروزی و ماندگاری جامعه مهدوی است؛ چنان‌که فرموده اند:

یَقُومُ قَائِمُنَا… ثُمَ یَجْمَعُهُمُ اللَّهُ عَلَى أَمْرٍ وَاحِدٍ؛ آن گاه که قائم ما قیام کند… همه را بر یک فکر و مرام واحد گرد می‌آورد (نعمانی، ۱۳۸۳: ۲۰۶)

با بررسی این روایات و سایر احادیث در این زمینه، روشن می‌گردد که در میان یاران حضرت مهدی، وجوه اشتراک فراوانی وجود دارد و آنان امت واحد و جمع متشکلی به وجود می‌آورند و یکدل و متحد عمل می‌کنند؛ چنان‌که در روایتی درباره امام عصر۴ آمده است:

هُوَ الذَّی یَجْمَعُ الکَلِمَ و یُتِمُّ النَّعَم؛ او کسی است که وحدت کلمه را ایجاد می‌کند و نعمت را کامل می‌سازد (حائری‌ یزدی، ۱۴۰۴: ۱۶۹)

بر اساس این روایت، وحدت به وجود آمده، باعث پیروزی می‌شود. این همدلی و اتحاد کم نظیر در همه امور، حتی در اعتقادات و باورها نیز به وجود خواهد آمد:

فَوَ اللَّهِ لَیُرْفَعُ عَنِ الْمِلَلِ وَ الْأَدْیَانِ الِاخْتِلَاف ؛ به خدا قسم! در آن روز اختلافات میان ملّت‌ها و دین‌ها رفع می‌شود (مجلسی، ۱۴۰۳، ج۵۳: ۲)

مبنای این اتحاد در جامعه مهدوی، خدا خواهی و خدا پرستی مطابق شریعت الهی و دستورات عظیم و انسان ساز قرآن کریم است؛ به گونه‌ای که بدون پشتوانه قرآنی و الاهی، هرگز آرمان معنوی انسجام اسلامی محقق نخواهد شد و تشتّت و اختلاف، سراسر جوامع بشری را فراخواهد گرفت. بنابراین، ساختن مدینه فاضله‌ای که در آن، افراد متحد، فضیلت محور و ارزش مدار زندگی کنند، به توجّه به قوانین الاهی نیازمند است که توسط قرآن کریم و سخنان اهل بیت: برای تمام یاوران مهدی۴ ترسیم و تعیین شده است؛ قوانین و دستوراتی که هر کدام به نوعی مؤلفه‌های تحقق وحدت امت اسلامی محسوب می‌شوند و در ادامه به سه مورد از آن‌ها اشاره می‌شود:

مؤلفه‌های وحدت ساز حکومت مهدوی

الف)عدالت

“عدالت”، مولفه‌ اساسی انسجام جوامع اسلامی در حکومت مهدوی، است. عدالت،مهرورزی و تعاون مسلمین را به دنبال داشته و تفرقه را می‌زداید (آل عمران: ۱۰۳ و انفال: ۱). در روایات، امام مهدی مظهر و تجلی کامل عدالت یاد شده است. صاحب مکیال المکارم در این باره می‌گوید:

بارز‌ترین صفات نیکویش در عدالت است؛ لذا به عدل ملقب شده است؛ چنان‌که در صلوات حضرت می‌خوانیم: اللَّهُمَّ وَ صَلِّ عَلَى وَلِیِّ أَمْرِکَ الْقَائِمِ الْمُؤَمَّلِ وَ الْعَدْلِ الْمُنْتَظَر (موسوی،۱۳۸۱: ۱۸۹)

در واقع عدالت، شاخصه اصلى حکومت امام مهدى۴ به شمار آمده و نهضت مهدویت با این واژه قرین شده است. امام کاظم۷ درباره تأویل این آیه: «اعْلَمُواْ أَنَّ اللَّهَ یحْىِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتهَا قَدْ بَیَّنَّا لَکُمُ الاَیَاتِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُون؛ بدانید خداست که زمین را پس از مرگ ]و خزان[ زنده مى گرداند. ما آیات و ادلّه ]قدرت خود[ را براى شما بیان کردیم تا مگر فکر و عقل به کار بندید» (حدید: ۱۷)؛ چنین فرموده است:

خداوند بلند مرتبه، مردانى را بر مى انگیزد تا عدل را احیا کنند؛ چون زمین با احیاى عدل، زنده مى شود (کلینى، ۱۳۸۸، ج۷: ۱۷۴و استرآبادى، ۱۴۰۹، ج۲: ۶۲۲)

در حدیث امام صادق(ع) نیز حیات زمین پس از مرگ آن، به عدالت پس از ستم معنا شده است (بحرانى، ۱۴۱۷: ۲۲۲). ده‌ها و بلکه صدها حدیث دیگر در منابع معتبر شیعی در مورد عدل گسترى آن ولىِّ منتظر آمده است (اکبرنژاد، ۱۳۸۶: ۱۸۰ـ۱۸۱).در مصادر اهل سنت نیز از امیرالمؤمنین(ع) چنین نقل شده است:

همانا ظلم و ستم در زمین فراگیر خواهد شد… پس از آن، عدالت و دادگرى آن را پر خواهد کرد؛ آن گونه که از ستم، پر شده است (صنعانى،۱۴۰۳: ح ۲۰۷۶۷)

از پیامبر اسلام(ص) روایت است که مى فرماید:

جبرئیل به من چنین خبر داد که ظلم پایان مى پذیرد؛ آن هنگام که قائم آنان قیام کند… (طوسى،۱۴۱۴: ۳۵۱؛ خوارزمى،۱۴۱۱: ۶۲ و قندوزى حنفى، بی تا، ج۳: ۲۷۹)

و نیز فرمود:

شما را به مهدى بشارت مى دهم… هنگام ظهور او خداوند، دل هاى امت محمّد(ص) را از بی‌نیازی سرشار می‌سازد (اربلی،۱۳۸۱، ج۴: ۴۷۸)

عدالت، به عنوان یکی از اهداف اصلی جامعه مهدوی، در مسیر بعثت انبیای الاهی و ولایت معنوی اولیای خداوند متعال است. (حدید: ۲۵) بر همین اساس، پایه ارتباطات خیر خواهانه و ایثار و حمایت از دیگران را عدالت و حقوق آنان در این اجتماع تشکیل می‌دهد.

عدالت، دایره‌ای بسیار گسترده دارد که هم حکم و قضاوت: «وَإِذَا حَکَمْتُم بَیْنَ النَّاسِ أَن تَحْکُمُواْ بِالْعَدْلِ» (نساء: ۵۸)؛ هم سخن و گفتار: «وَإِذَا قُلْتُمْ فَاعْدِلُواْ» (انعام: ۱۵۲)؛ و هم مسائل اقتصادی: «وَأَوْفُوا الْکَیْلَ إِذا کِلْتُمْ وَزِنُواْ بِالقِسْطَاسِ الْمُسْتَقِیمِ» (اسراء: ۳۵) و اجتماعی: «کُلُواْ مِن ثَمَرِه إِذَا أَثْمَرَ وَآتُواْ حَقَّهُ یَوْمَ حَصَادِه»ِ (انعام: ۱۴۱) را در بر می‌گیرد. در جامعه آرمانی مهدوی، عدالت در قوانین مالی و اجرای آن‌ها و سیستم توزیع اقتصادی و مساوات در تقسیم و در همه زمینه‌ها بدقت ظهور می‌یابد.

اجرای عدالت در جامعه مهدوی، برنامه عملی گسترده‌ای است که آثار عمیق و بی‌بدیلی در استواری، صلابت و گسترش وحدت اسلامی دارد؛ به طوری که مبنای سخن علامه طباطبایی درباره عدالت، در آرمان شهر مهدوی به طور کامل عملی شده و به واقعیت می‌پیوندد:

اگر در جامعه، حق، پیروی شود و قسط به پا داشته شود؛ آن مجتمع، سر پای خود خواهد ایستاد و از پا در نخواهد آمد و در نتیجه، هم غنی و توانگر باقی می‌ماند و از پای در نمی‌آید و هم حال فقیر اصلاح می‌شود (طباطبایی، ۱۴۱۱، ج ۵: ۱۰۹)

ب) مهرورزی

توجه به مؤلفه “مهرورزی”، با از بین بردن زمینه‌های کینه و ایجاد فضای اخوّت و برادری، از اقدامات و برنامه‌های اساسی گسترش اتحاد اسلامی در آینده‌پژوهی مهدوی است؛ زیرا صمیمیت و صفا با التفات به این مؤلفه عظیم، بین مردم و اعضای جامعه مهدوی به طور کامل امکان پذیر می‌شود؛ یعنی با مولفه مهرورزی، پایه‌های اتحاد اعضای جامعه مهدوی شکل گرفته و تقویت می‌گردد و روابط آن‌ها محبت آمیز و به دور از تکبر می‌شود و جامعه در مسیر مطلوب خود قرار می‌گیرد. این رفتار مبنای قرآنی دارد؛ چرا که جامعه مهدوی، جامعه‌ای کاملا ایمانی است که مطابق قرآن، همه با هم برادرند (حجرات:۱۰) و خداوند، آنان را عضو امّت یگانه و بزرگ اسلامی و بندگان حقیقی خود خوانده است (مؤمنون: ۵۲). بنابراین، مهرورزی، تألیف قلوب را در پی داشته و راه‌های تفرقه را می‌زداید و زدودن تفرقه، از برنامه‌های اصیل و مهم جامعه سازی مهدوی است: «وَاذْکُرُواْ نِعْمَه اللّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ کُنتُمْ أَعْدَاء فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ» (آل عمران: ۱۰۳)

یکی از راه‌های گسترش مهرورزی، رواج دائمی تقوا در همه زمینه‌هاست: «فَاتَّقُواْ اللّهَ وَأَصْلِحُواْ ذَاتَ بِیْنِکُمْ» (انفال: ۱). بدین ترتیب انسجام نیز قطعی شده و با رویکردی حقیقی گسترش می‌یابد و اختلافات از میان مردم رخت بر می‌بندد. با اتحاد اسلامی، دین خداوند به طور کامل در جامعه موعود حاکم می‌شود و صراط مستقیم الاهی، تنها مسیر هدایت و اندیشه نیروها و اعضای این جامعه است: «أَنْ أَقِیمُوا الدِّینَ وَلَا تَتَفَرَّقُوا فِیهِ» (شوری: ۱۳). بنابراین، در سنت مهدوی مانند سنت نبوی، مهرورزی و دوستی با یکدیگر: «وَالَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاء عَلَی الْکُفَّارِ رُحَمَاء بَیْنَهُمْ» (فتح: ۲۹)؛ در پرتو جلال و عظمت الاهی، صفت مؤمنان مقرب و یاوران حقیقی موعود نزد خداوند معرفی شده است (کلینی، ۱۳۸۸، ج۲: ۱۷۲)

ج) تعاون

بسط و گسترش اصل “تعاون” و همدلی اعضای جامعه اسلامی، یکی از مؤلفه‌های اساسی تحقق وحدت اسلامی در جامعه مهدوی است. دیدگاه اسلام، مبنای مؤلفه مذکور در این خصوص است:

اعضای جامعه اسلامی عضو یک پیکرند (کلینی، ۱۳۸۸، ج ۲: ۱۶۵)

آنان باید دست به دست هم بدهند تا با همکاری و تعاون، مشکلات را حل کنند و همکاری‌ها بر محور«بِرّ» و نیکوکاری و تقوا باشد؛ نه بر محور «اثم» و گناه. نیز در تعاون و همکاری‌ها باید تنها مصلحت جامعه اسلامی و آرمانی مهدوی و رضایت خداوند را در نظر گرفت.

زمینه‌ شکل‌گیری مؤلفه تعاون و همدلی در جامعه آرمانی مهدوی و توجه به آن از دیدگاه قرآن کریم، عبارت است از تعاون و مشارکت در کارهای خیر و تقوا و عدم همکاری در گناه و تجاوز: «وَتَعَاوَنُواْ عَلَی الْبرِّ وَالتَّقْوَى وَلاَ تَعَاوَنُواْ عَلَی الإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ» (مائده: ۲) و عصر ظهور، عصر تبلور همدلی‌ها و همکاری‌های مستمر در امور است. خداوند علاوه بر دعوت به تعاون و همدلی، راه‌های آن را پیش رو نهاده، برای حضور همگانی در عصر موعود تا آمادگی هر چه بهتر فراهم باشد و بهانه جویی‌ها برای گریز از این مسئولیت بزرگ اجتماعی منتفی شود. از جمله سلام کردن به هر مؤمن، هنگام ملاقات: «وَ إِذَا جَاءکَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِآیَاتِنَا فَقُلْ سَلاَمٌ عَلَیْکُمْ» (انعام: ۵۴) و سلام دیگران را به نیکی جواب دادن، حتی در حال نماز (کلینی، ۱۳۸۸، ج۳، ۳۶۶)؛ حضور فعال در اجتماعات مذهبی؛ مانند نماز جماعت و جمعه و پرداخت زکات: «وَأَقِیمُواْ الصَّلاَه وَ آتُواْ الزَّکَاه وَارْکَعُواْ مَعَ الرَّاکِعِینَ» (بقره: ۴۳)؛ متعهد بودن برابر خویشاوندان و همسایگان از هر ملت و مذهب: «وَ بِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا وَ بِذِی الْقُرْبَی وَ الْیَتَامَی وَ الْمَسَاکِینِ وَ الْجَارِ ذِی الْقُرْبَی وَ الْجَارِ الْجُنُبِ وَ الصَّاحِبِ بِالجَنبِ» (نساء: ۳۶)؛ خیرخواهی و ابراز خالصانه‌ترین آرزوهای نیک قلبی و در خواست آمرزش از خداوند متعال برای برادران مؤمن: «رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَ لِإِخْوَانِنَا» (حشر:۱۰) و: «رَبَّنَا اغْفِرْ لِی وَلِوَالِدَیَّ وَلِلْمُؤْمِنِینَ»؛ (ابراهیم: ۴۱) از جمله این راه‌هاست.

وجود سه مؤلفه عدالت، مهرورزی و تعاون در جامعه، سبب می‌شود افرادی که دارای تمایلات روحی و گرایش‌های فکری واحد هستند، به هم پیوند خورده و جامعه را بسازند.

نتیجه

ایده ظهور منجی و تحقق جامعه ایده‌ال، عقیده‌ای است که پیروان ادیان سه‌گانه ابراهیمی و بخش چشم‌گیری از سایر ملل، بدان ایمان دارند. غایت حکومت واحد جهانی در جامعه مهدوی، توحید محوری، اجرای عدالت فراگیر و بهره مندی عموم مردم از مواهب و نعمت‌های مادی و معنوی به صورت مساوی و در یک تعبیر، سعادتمندی بشری است. حکومت جهانی مهدوی، حکومت تهی از تبعیض و سرشار از عدالت و برابری، امنیت و معنویت، صلح و سازش خواهد بود که موجبات انسجام اجتماعی و وحدت اسلامی را فراهم می‌آورد.

“آینده‌پژوهی”، سبب گسترش فرهنگ انتظار شده و همواره عامل حرکت و سازندگی می‌تواند باشد و در صورت انطباق با آموزه‌های اسلامی، می‌تواند با کارکردهای نظری و عملی خود در عرصه‌های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی، تبیین بخش آموزه مهدویت باشد. در حقیقت، آینده‌پژوهی، به مثابه ابزاری برای کاربردی کردن آموزه مهدویت است.

یکی از مهم‌ترین این کارکردها، وحدت امت اسلامی است که در این مقاله مورد بررسی قرار گرفت. برای محقّق ساختن وعده الهی مبنی بر حاکمیت ارزش‌های اسلامی به وسیله گسترش اتحاد اسلامی در میان ملل مسلمان و تشکیل امّت متحّد و یگانه اسلامی، باید همه مذاهب اسلامی در پرتو قرآن و بر اساس سنّت و سیره نبوی و اهل بیت، برنامه ریزی کرده و گامی به سوی جلو بردارند، تا زمینه جامعه متّحد و منسجم جهانی به رهبری حضرت مهدی(ع) فراهم آید.

جامعه مهدوی، در سایه اتحاد امت اسلامی با مؤلفه‌های قرآنی عدالت، مهرورزی، تعاون و همدلی محقّق خواهد شد. بدین ترتیب، جامعه جهانی واحد و تکامل یافته‌ای به رهبری حضرت مهدی(ع) تشکیل خواهد شد که در آن، همه ارزش‌های امکانی و بالقوه انسانیت، به فعلیت می‌رسد و انسان، به کمال و سعادت واقعی خویش دست خواهد یافت. از این رو رسالت همه مذاهب و فرق اسلامی، برنامه ریزی و گام بر داشتن در جهت تحقّق جامعه‌ای متّحد و منسجم طبق اهداف نبوی(ص) و بر مبنای قرآن و سیره معصومان می‌باشد که همان رسیدن به عصر ظهور و جامعه مهدوی است.

نگارنده: راضیه علی اکبری، دانشجوی دکتری دانشگاه ادیان و مذاهب قم