یک. تدوین در عهد رسول خدا صلى الله علیه و آله وسلم

این گروه مى گویند: قرآن در عهد رسول خدا صلى الله علیه و آله و به صورت امروزى (ترتیب آیه ها و سوره ها) تدوین یافته است. صاحبان این دیدگاه دلایلى را برشمرده اند؛ از جمله:
1-1. مصونیت قرآن از خطر تحریف، بدون تدوین در زمان پیامبر صلى الله علیه و آله امکان پذیر نبود؛ چون غیر از آن حضرت، کسى به طور کامل به خصوصیات قرآن آگاه نبود.
1-2. تحدّى از جانب قرآن، اقتضا مى کند؛ آیه ها و سوره ها، مطابق نظر پیامبر صلى الله علیه و آله وسلم تنظیم شده و به شکل خاصّى درآید.
1-3. بعضى از روایات دلالت دارد که عده اى در زمان رسول خدا، مشغول این کار بودند. شعبى مى گوید: «شش نفر از انصار، قرآن را در عهد رسول خدا صلى الله علیه و آله وسلم جمع آورى کردند: ابى بن کعب، زید بن ثابت، معاذ بن جبل، ابودرداء، سعید بن عبید و ابوزید».

دو. تدوین بعد از رحلت رسول خدا صلى الله علیه و آله وسلم

براساس این نظر، تدوین قرآن به عصر بعد از رحلت پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله برمى گردد؛ امکان تدوین قرآن به لحاظ تداوم نزول وحى، در زمان پیامبر صلى الله علیه و آله وسلم وجود نداشت و تا آخرین روزهاى زندگانى آن حضرت نزول آیات قرآن ادامه داشت.
تذکر این نکته ضرورى است که بین نوشتن آیات و تدوین آن، به عنوان یک کتاب، تفاوت وجود دارد. صاحبان این دیدگاه معتقدند جمع آورى قرآن در سه مرحله انجام شده است:
یکم. نظم و چینش آیه ها در کنار یکدیگر که شکل گیرى سوره ها را در پى داشت و در عصر پیامبر صلى الله علیه و آله صورت گرفت.
دوم. جمع کردن مصحف هاى پراکنده، در یک جا و تهیه جلد براى آنها که در زمان ابوبکر انجام شد.
سوم. جمع آورى تمامى قرآن هاى نوشته شده از سوى کاتبان وحى، براى نگارش یک قرآن به عنوان الگو و ایجاد وحدت قرائت در آن که در زمان عثمان صورت گرفت.
گفتنى است؛ بیشتر علماى اسلام، تدوین در زمان رسول خدا صلى الله علیه و آله را نپذیرفته اند. اما عده اى از آنان، به تدوین و جمع آورى قرآن در زمان آن حضرت معتقد بوده و سه مرحله اى بودن و یا تدوین در زمان خلفا را هم به طور کلى رد مى کنند؛ از جمله آیت‌الله خویى[ ترجمة البیان، ج 1، ص 346.]، آیت‌الله حسن زاده آملى[ فصل الخطاب، ص 46.]، دکتر صبحى صالح[ مباحث فى علوم القرآن، ص 73.] و… .
آیت‌الله خویى رحمه الله در تبیین دیدگاه خود، آورده است:
1. احادیث دلالت کننده بر جمع آورى قرآن در غیر زمان پیامبر صلى الله علیه و آله با یکدیگر در تناقض است. در بعضى ابوبکر، در بخشى دیگر عمر و در بعضى عثمان ذکر شده است.
2. این روایات، با احادیث دلالت کننده بر جمع قرآن در زمان پیامبر صلى الله علیه و آله تعارض دارد.
3. احادیث یادشده، با حکم عقل به لزوم اهتمام پیامبر صلى الله علیه و آله در امر جمع و ضبط قرآن مخالف است.
4. این روایات با اجماع مسلمانان، مبنى بر ثبوت [قطعیت] قرآن از طریق تواتر مخالفت دارد.
5. جمع آورى پسینى، نمى تواند شبهه تحریف قرآن را به طور کامل از بین ببرد.
کسانى که تدوین را به عهد رسول خدا منسوب نمى دانند، ضمن پاسخ به اشکالات یاد شده، بر این باورند که گردآورى قرآن، یک حادثه تاریخى است؛ نه مسئله عقلانى؛ از این رو مى بایست در این باره به نصوص تاریخى مستند مراجعه کرد.
این گروه در مقابل این سؤال که چرا تدوین در زمان رسول خدا صلى الله علیه و آله صورت نگرفت، مى گویند: پیامبر صلى الله علیه و آله، به ترتیب و جمع آیه ها اهتمام داشت؛ ولى گردآورى و ترتیب سوره ها، بعد از رحلت آن حضرت صورت گرفت؛ زیرا در زمان پیامبر صلى الله علیه و آله همچنان انتظار نزول قرآن مى رفت. بنابراین با تداوم نزول وحى، جمع آورى قرآن در یک جلد کامل، همانند کتاب امکان پذیر نبود. از این رو هنگامى که پیامبر صلى الله علیه و آله آثار وفات را مشاهده و به انقطاع وحى یقین پیدا کرد، حضرت على علیه السلام را به جمع آورى قرآن وصیت فرمود.
اما متأسفانه پس از رحلت پیامبر صلى الله علیه و آله، قرآن جمع آورى شده به دست حضرت على علیه السلام مورد پذیرش حاکمان وقت قرار نگرفت و جامعه اسلامى تا سال 25 هجرى از داشتن مصحف رسمى محروم ماند! هر چند مصحف هاى صحابه مورد استفاده قرار مى گرفت.
براساس این دیدگاه پس از رحلت پیامبر صلى الله علیه و آله، بزرگان صحابه بر حسب دانش و کفایت خود، به جمع آورى آیات و مرتب کردن سوره هاى قرآن دست زدند و هر یک، آنها را در مصحف خاص خود گرد آوردند. به این ترتیب و با گسترش قلمرو حکومت اسلام، تعداد مصحف ها رو به فزونى گذاشت.
بعضى مصحف ها، به تبع موقعیت و پایگاه جمع کننده آن، مقام والایى کسب کرد؛ به عنوان نمونه مصحف عبداللّه بن مسعود، مرجع اهل کوفه به شمار مى آمد. مصحف ابوموسى اشعرى در بصره و مصحف مقداد بن اسود در دمشق مورد توجّه مردم بود. گردآورندگان مصحف ها، متعدد بوده و ارتباطى با یکدیگر نداشتند و از نظر کفایت، استعداد و توانایى انجام کار، یکسان نبودند. بنابراین نسخه هر کدام از نظر روش، ترتیب، قرائت و … با دیگرى یکسان نبود.
این تفاوت ها، بین مردم اختلاف ایجاد مى کرد. دامنه اختلاف به آنجا رسید که حتى در مرکز خلافت (مدینه)، معلمان قرآن، شاگردان خود را به صورت هاى مختلف تعلیم مى دادند.
این اختلافات، زمینه تقاضاى صحابه از عثمان را براى یکى کردن مصحف ها به وجود آورد. وى ابتدا گروهى متشکل از چهار تن (زید بن ثابت، سعید بن عاص، عبداللّه بن زبیر و عبدالرحمان بن حارث بن هشام) را مأمور این کار کرد. سپس به دلیل مخالفت برخى صحابه، هشت تن دیگر را بر این جمع افزود. در این دوره ریاست املاى آیات با صحابى بزرگ پیامبر ابى بن کعب بود. این گروه، مصحف ها را از اطراف و نقاط مختلف کشور پهناور اسلامى، جمع کرده و قرآنى را، از بین آنها فراهم آوردند (مشهور به مصحف عثمانى). همه مصحف هاى دیگر به دستور عثمان، سوزانده یا در آب جوش انداخته شد.
از این مصحف ها چند عدد نسخه بردارى شد و به همراه قاریان آگاه، به مراکز مهم اسلامى ارسال گردید تا همگان طبق آنها، به تکثیر و تعلیم قرآن اقدام کنند.[ براى مطالعه بیشتر ر.ک:
الف. معرفت، محمد هادى، تاریخ قرآن، صص 84 – 139؛
ب. رامیار، محمد، تاریخ قرآن، ص 407.] در مصحف عثمانى، چینش سوره ها بعد از سوره «فاتحه الکتاب» عبارت است از: سوره هاى طولانى، سپس سوره هاى «مئین» (سوره هایى که غالبا از صد آیه بیشترند)، آن گاه سوره هاى «مثانى» (غالبا کمتر از صد آیه) و سپس سوره هاى معضلات (سوره هاى کوتاه قرآن) برخى معتقدند: این چینش – که به ترتیب طول و درازى سوره ها در مصاحف رسمى (عثمانى) وجود دارد – در زمان عثمان تنظیم شده است. اما گروهى نیز بر این باورند که این چینش به دستور پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و در زمان آن حضرت به وقوع پیوسته است. گروهى نیز نظریه اى میان این دو برگزیده اند و معتقدند تدوین و چینش سوره ها بعد از رحلت پیامبر صلى الله علیه و آله انجام گرفته، ولى ترتیب برخى سوره ها مانند حوامیم و مسبحات به صورت فعلى، در زمان پیامبر صلى الله علیه و آله نیز مشهور بوده است.[ ر.ک: حجتى، سید محمد باقر، پژوهشى در تاریخ قرآن.]امامان و اهل بیت علیهم السلام، قرآن موجود را تأیید و تلاوت بر اساس آن را سفارش کرده اند.
علامه طباطبایى در این باره مى نویسد: «حضرت على علیه السلام خودش پیش از آن، قرآن مجید را به ترتیب نزول جمع آورى کرده[ این عبارت علامه دلالت دارد که چینش سوره ها به ترتیب کنونى در زمان پیامبر اکرم صلى الله علیه و آلهصورت نگرفت زیرا در این صورت على علیه السلام به گونه اى دیگر قرآن را تدوین نمى کرد.] و به جماعت نشان داده بود؛ اما مورد پذیرش واقع نشد و آن حضرت بر هیچ یک از جمع اول و دوم شرکت داده نشد. با این حال هیچ گونه مخالفت و مقاومتى از خود نشان نداد و آن مصحف را پذیرفت و تا زمانى که زنده بود – حتى در زمان حکومت خود – از خلاف دم نزد. همچنین امامان معصوم علیهم السلام اعتبار قرآن مجید موجود را تأیید مى کردند و پیوسته در بیانات خود، به آن استناد جسته و به شیعیان دستور مى دادند از قرائت هاى مردم پیروى کنند …».[ ر.ک:
الف. معرفت، محمد هادى، علوم قرآنى، ص 119؛
ب. حجتى، سید محمدباقر، پژوهشى در تاریخ قرآن کریم، ص 235.]به همین جهت امروز مصحف عثمانى تنها مصحف رسمى دنیاى اسلام است.