مرگ رویداد مهم و نهایی زندگی در این دنیاست. از لحاظ فیزیولوژیکی مرگ به منزله توقف کارکردهای کامل حیاتی است، ولی از لحاظ روانشناسی مرگ ممکن است برای افراد مختلف معانی متفاوتی داشته باشد. مرگ به معنای از دست دادن عزیزان، توقف فعالیت های زندگی، رها کردن تجربه ها و ورود به دنیایی دیگر است.

فقدان هر عزیزی برای انسان سخت و طاقت فرساست. یکی از دلایلی که ترس از مرگ والدین یا اقوام به سراغ انسان می آید گسسته شدن روابط عاطفی و از دست دادن حمایت های آن هاست. از آنجایی که یکسال پیش خاله خود را از دست داده اید (ما نیز به نوبه خود به شما تسلیت می گوییم) و درزمینه از دست دادن عزیزان تجربه تلخی داشته اید نگرانی شما را درک می کنیم و آرزوی صحت و سلامتی برای شما و خانواده محترمتان را از خداوند مسئلت می طلبیم. در ادامه توضیحاتی در ارتباط با ترس از مرگ، خاصه ترس از مرگ والدین و عزیزان و راه های مقابله با آن آورده می شود.

خوب است بدانید در امور زندگی، دو نوع ترس وجود دارد :

الف) ترس معقول

ب) ترس موهوم

«ترس معقول» ترسى است که در آن، احتمال وقوع یک خطر واقعى وجود داشته باشد. در این ترس، هیچ گونه سرزنشى متوجه شخص نیست؛ بلکه از این جهت که از یک امر خطرناک ترسیده و پرهیز نموده است، مورد تأیید دیگران است. براى مثال اگر کسى از ترس مواجهه با یک حیوان درنده و خطرناک، از رفتن به بیابان و یا جنگل خوددارى کند، هیچ کس او را بابت این ترس سرزنش نمى کند؛ بلکه اگر او به این ترس خود اعتنا نکند و خود را در موضع خطر قرار دهد، مورد سرزنش افراد عاقل قرار مى گیرد.

در مقابل، «ترس موهوم» قرار دارد؛ یعنى، درواقع خطرى انسان را تهدید نمى کند؛ ولى توهمات او به گونه اى است که خود را مواجه با خطر مى بیند؛ مانند شخصى که از تاریکى مى ترسد و گمان مى کند خطرى او را تهدید مى کند! در حالى که مى داند در آن مکان تاریک، چیز خطرناکى وجود ندارد. این ترس موهوم «جُبن» نامیده مى شود و چیز خوبى نیست و انسان باید آن را از خود دور کند تا بتواند شجاعت لازم را در زندگى داشته باشد.

ترس غیرمعقول یا هراس، ریشه در بدآموزى ها دارد و اغلب اکتسابى است. بشر به علت نادانسته ها (جهل ها) و نیز به دلیل نیافتن راه حل منطقى، از بسیارى عوامل ناشناخته زیستى، – چون مرگ و میر، ترس از آینده اى مبهم و… – همواره هراسان بوده است. البته شروع بسیارى از هراس ها تدریجى است و شناخت عوامل تسریع کننده آن مشکل است. ترس از مرگ والدین یا اقوام هم جزو ترس های غیر معقول و موهوم طبقه بندی می شوند.

درمنابع دینی هم به این نکته اشاره شده است،که مومن در زندگی متصف به دو صفت خوف ورجاء می باشد.حال اگر این صفت خوف و ترس دائمی، باعث رشد معنوی باشد، نشان از معرفت کافی به اصول دین واز جمله آنها معاد می باشد. والا خوف و ترسی که اختلال در زندگی روزمره کند، چنین کسی باید معرفت و شناخت خود را افزایش دهد. مثلا کسی که یاد مرگ در او خوف موهوم ایجاد می کند،(درحالی که در دین اسلام به مرگ اندیشی زیاد سفارش شد) باید آگاهی خود را نسبت به ماهیت مرگ،حوادث پس از مرگ،چگونگی زندگی دربرزخ و قیامت و… افزایش دهد. که اگر شناخت، افزایش یابد، یاد مرگ باعث رشد معنوی خواهد شد. وشاید نوع ترس از مرگ، به گونه دیگری به علت بالا رفتن شناخت، تغییر یابد مثلا نکند ملاقات من با خدا هنگام غفلت باشد،که چنین تفکری، باعث افزایش اعمال مثبت انسان می شود وانسان همیشه این دغدغه را پیدا خواهد کرد، که نکند عملی غفلت آور مرتکب شوم، چنین ترسی چون درسایه شناخت است تبدیل به لذت خواهدشد.

خاطره یک انسان با مرگ او خاتمه نمی یابد و به همین دلیل روانشناسان مبحثی را به پیامدهای ناشی از «داغدیدگی» اختصاص داده اند. با وجودی که جامعه انتظار دارد که بازماندگان در مقابل واقعیت مرگ عزیزان خود واکنشی عاقلانه و منطقی داشته باشند، ولی معمولا اندوه ناشی از مرگ نزدیکان، عمیقاً سراپای وجود آن ها را فرا می گیرد. به طور معمول، اعضای خانواده و دوستان فرد از دست رفته، حتی بعد از گذشت ماه ها یا سال ها، نمی توانند به راحتی او را از یاد ببرند و شاید به همین دلیل است که در اکثر جوامع دنیا پس از مرگ یک عزیز، مراسمی توأم با تشریفات خاص و گهگاه بسیار طولانی برپا می شود. داغدیدگی در روانشناسی به واقعیت عینی از دست دادن یا فقدان یک فرد محبوب، مثلاً پدر، مادر، همسر یا خواهر و برادر اطلاق می شود.

روانشناسان در مورد مراحل داغدیدگی نظریه ای مرحله ای ارائه کرده اند :

1. ضربه روانی و ناباوری : در این دوره که گاهی ممکن است چند هفته به طول بینجامد، گویی فرد باور نمی کند که واقعاً مرگی اتفاق افتاده باشد. به همین دلیل در حالتی از گیجی و ابهام به سر می برد و گاهی از لحاظ جسمی دچار تنگی نفس، سرگیجه و دل پیچه می شود. وقتی به تدریج از واقعیت مرگ آگاه می شود به شدت دستخوش اندوه گشته و اغلب این حالت خود را با گریه های شدید بیان می کند.

2. اشتغال ذهنی با خاطره فرد از دست رفته : این دوره ممکن است حدود 6 ماه یا بیشتر طول بکشد ؛ در این فاصله بازماندگان می کوشند تا واقعیت مرگ عزیز خود را بپذیرند. واکنش های معمول در این دوره شامل گریه، بی خوابی، خستگی های مزمن و از دست دادن اشتهاست. گاهی بازماندگان احساس می کنند که فرد از دست رفته در میان آن هاست و تصور می کنند که چهره او را می بینند، صدایش را می شنوند و گهگاه در رویاهای خو،د وجود او را حس می کنند. این حالت به تدریج تخفیف می یابد ولی گاهی ممکن است ماه ها یا حتی سال ها طول بکشد.

3. حل و فصل : در این دوره فعالیت های روزمره زندگی را از سر می گیرند و با وجودی که خاطره فرد از دست رفته کماکان برای آن ها ناراحت کننده اتست، از شدت هیجان های آن ها کاسته می شود. در مواردی بازماندگان از اینکه توانسته اند با موفقیت بر هیجان های خود غلبه کنند، احساس رضایت می کنند. در اکثر موارد بازماندگان می توانند بر مشکل غم و اندوه خود فایق آیند. با این حال آن ها گاهی نیاز به روان درمانی پیدا می کنند. گاهی آموزش دادن به افراد درباره مرگ و پیامدهای آن از بار اندوه مربوط به رویداد مرگ نزدیکان و دوستان کم می کند. ناگفته نماند که تشریفات بعد از مرگ، که در اکثر جوامع مراحلی مشخص دارد، به نوعی به تخلیه هیجانی (کاتارسیس) منجر می شود. (روانشناسی رشد (نوجوانی، بزرگسالی)، احدی وجمهری، انتشارات پردیس)

*** راهکارهای عملی غلبه بر ترس به صورت کلی :

1- عدم پاسخ دهی: مهمترین و کلی ترین راه درمان ، بی توجهی به پیام های آن و عدم پاسخ دهی عملی به آن است. این وضعیت در صورتی ادامه می یابد و تشدید می شود که به نداهای درونی آن که مبتنی بر تکرار فکر یا قضاوت غیر منطقی و افراطی نسبت به امور است، پاسخ دهید. برای مقابله با این حالت بهترین راه بی اعتنایی به ترس است. اگر مدتی این روش عملی شود، به طور قطع از شدت آن کاسته خواهد شد.

2- تقابل به ضد: . موفق ترین راه برای مبارزه با ترس بی اعتنائی به آن و عملی در جهت عکس آن انجام دادن است .برای مثال وقتی فکر مرگ عزیزان به ذهنتان خطور کرد بگویید آن ها هنوز زنده اند و به این زودی نمی میرند.

4- فرمان ایست: در منابع علمی جدید، برای متوقف کردن افکار و خاطرات، علاوه بر درمانهای دارویی از روشهای خاصی استفاده می شود که مهمترین آنها روش توقیف فکر نام دارد، بدین ترتیب است که از فرد خواسته می شود که به طور عمد افکار خود را آزاد بگذارد و در این بین ناگهان با صدای بلند و بیزار کننده، فریاد می زند : ایست. به نظر می رسد این عمل جریان فکر را متوقف می کند.اگر احساس می نمایید ترس بر شما غلبه نموده است این روش برای آن لحظه بسیار موثر است.

5- سعی کنید برای ترس های خود جوابهاى آسان و کوتاه عرضه کنید. مثلا در مورد ترس از مردن عزیزان بپرسید «آن ها کی می میرند؟» بعد به خود بگویید «هیچ کس جز خدا نمى داند که چه موقع کسى مى میرد، ولى بیشتر ما زمان خیلى زیادى زندگى مى کنیم. من مطمئنم که تا وقتى که خیلى پیر بشوند، زندگى مى کنند.»

*** روش هاى مقابله با هراس از مرگ خود و مرگ عزیزان :

1. اصلاح نگرش :

مرگ یکى از رخ دادهاى زندگى و از سنت هاى قطعى در نظام آفرینش است به رغم عمومیّت این پدیده، مواجهه با مرگ خود یا عزیزان براى بیشتر افراد، بسیار التهاب زا است و عوامل متعدد شناختى، عاطفى و رفتارى دارد. مهم ترین عاملى که مرگ را اضطراب آور و التهاب زا کرده، تنفر از نابودى و قطع همیشگی روابط مادی و گرایش به بقا است بنابراین اگر افراد نگرش خود را نسبت به مرگ اصلاح کنند و این حقیقت را در یابند که مرگ فنا و نابودى و جدایی نیست، بلکه بقا و استمرار حیات واقعى است؛ این نگرانى ها و وحشت زدگى ها، برطرف مى شود.از دیدگاه همه ادیان الهى – از جمله دین مبین اسلام – مرگ نابودى نیست. قرآن این تفّکر را که انسان با مرگ نابود مى شود، به شدت رد مى کند و آن را ناشى از جهل مى داند! قرآن کلمه «توفّى» – که به معناى «بازستاندن کامل» است – در مورد مرگ به کار مى برد، یعنى، که انسان علاوه بر این بعد جسمانى، واقعیت دیگرى دارد که هنگام مرگ، خداوند این واقعیت را پس مى گیرد. اعتقاد به این حقیقت قرآنى، گرایش ذاتى انسان به بقا را در معرض خطر قرار نمى دهد.

2. توجه به زیبایى ها و جلوه هاى زندگى پس از مرگ :

انسان ها علاقه مند به زیبایى ها، راحتى ها ، دلبستگى هاى میان فردى و روابط خانوادگی هستند و فکر مى کنند مرگ بر همه این امور خوشانید خط بطلان مى کشد؛ اما آموزه هاى دینى افراد را به این حقیقت متوجه مى سازد که زیبایى ها و دلبستگى هاى این دنیا، قابل مقایسه با جلوه هاى زیباى زندگى بعد از مرگ نیست و زندگى دنیا در برابر حیات اخروى، بسیار محدود و زود گذر است. قرآن در این باره مى فرماید: «وَ ما هذِهِ الْحَیاةُ الدُّنْیا إِلاَّ لَهْوٌ وَ لَعِبٌ وَ إِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِیَ الْحَیَوانُ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ»عنکبوت (29)، آیه 64 «زندگى دنیا چیزى جز بازى و سرگرمى نیست و زندگى واقعى در سراى دیگر است»

3. رضایت به مقدرات الهى :

این امر باعث مى شود که فرد هنگام مرگ خود یا مرگ عزیزانش، کمتر دچار برخى تجارب ناخوشایند روانى و بیمار گونه گردد. در فرهنگ غرب، به انسان و آزادى او اصالت داده و در همه جنبه هاى زندگى به او اختیار تام مى دهند و در واقع او را مالک اصل خود مى دانند؛ ولى در دیدگاه اسلام، انسان کامل، بنده خدا و مملوک او است و کمال انسان در بندگى و اطاعت از خداوند است. این بندگى با احساس محبت نسبت به خداوند همراه است. خداوند نیز هنگامى که خطابى محبت آمیز به انسان ها دارد، آنان را با عنوان «بندگان من» مى خواند و مى فرماید: «یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ. ارْجِعِی إِلى رَبِّکِ راضِیَةً مَرْضِیَّةً. فَادْخُلِی فِی عِبادِی. وَ ادْخُلِی جَنَّتِی»فجر (89)، آیات 27 – 30. «اى نفس هاى مطمئن و آرام به سوى پروردگار خویش باز گردید، در حالى که خداوند از شما راضى و شما نیز از خداوند راضى هستید، وارد بندگان من شوید، وارد بهشت من شوید».

اگر این اعتقاد براى انسان درونى شود، در مقابل مرگ خود یا مرگ عزیزانش حالت تسلیم و رضا در پیش مى گیرد و نگرانى از وجودش رخت مى بندند. البته رضایت نسبت به مرگ خود، بدین معنا نیست که انسان بدون جهت و با دست خود، خویشتن را به کام مرگ بیندازد! قرآن در این زمینه مى فرماید: «لا تُلْقُوا بِأَیْدِیکُمْ إِلَى التَّهْلُکَةِ»بقره (2)، آیه 195 «خود را با دست خویش به وادى هلاکت نیفکنید».

تعالیم اسلامى سعى دارد حالت رضا را در انسان تقویت کند. بشارت خداوند به شکیبایانى است که در هنگام بروز حوادث، ناگوار مى گوید: «ما از آن خدا هستیم و به سوى او باز مى گردیم» بقره (2)، آیه 156 و روایات اسلامى مرگ را رحمتى از جانب خداوند براى بندگان مؤمن مى دانند و مى کوشند که در افراد نگرش مثبت نسبت به مرگ ایجاد کنند.

4. توجه به عمومیّت مرگ :

انسان باید به این واقعیت توجه کند که مرگ یک سنت و قانون قطعى و خلل ناپذیر حاکم بر نظام آفرینش است و همه موجودات – به جز خالق یکتا – با چنین پدیده اى مواجه مى شوند؛ چنان که قرآن در این باره مى فرماید:«کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ»آل عمران (3)، آیه 185 «هر نفس طعم مرگ را مى چشد». خود این فکر موجب تسکین مى شود.

5. یاد مرگ :

در فرهنگ اسلامى توصیه شده که مسلمانان نباید از مرگ غافل باشند. پیامبر(صل الله علیه و آله) مى فرماید: «اکیس الناس من کان اشدّ ذکرأ للموت» بحار الانوار، ج 6، ص 130 «زیرک ترین مردم کسى است که بیشتر به یاد مرگ باشد». این امر باعث مى شود انسان خودش را آماده مرگ کند و براى به دست آوردن این آمادگى، از محرمات بپرهیزد. وقتى فرد مرگ خود را از قبل تصور و پیش بینى کند، با فراهم آوردن شرایط و فضاى روانى مناسب، خود را آماده مواجهه با آن مى کند و از تنیدگى او کاسته مى شود و با این پدیده سازگارى بهترى خواهد داشت.

با توجه به مطالب فوق، شما می‌توانید با اصلاح نگاه خود نسبت به مرگ خاصه مرگ عزیزان و تبدیل ترس خود به یک ترس معقول بهترین بهره را از آن در مسیر ساختن خود ببرید . ترس از اتفاقی که نیفتاده است و معلوم نیست کی بیفتد بسیار غیر معقول است و نوعی وسواس فکری به حساب می آید و میتواند زندگی انسان را مختل کند. همه انسان ها مرگ را می چشند و این واقعیتی است انکار ناپذیر ، ولی ما نباید با فکرهایی بی اساس و نامعقول، زندگی را به کام خودمان و دیگران تلخ کنیم.

مطالعه کتابهای ذیل نیز در این زمینه مفید است :

1- پرسمان قرآنی معاد- سیدعلی هاشمی -بوستان کتاب قم ، 1386

2- زندگی پس از مرگ-علی اکبر بابائی-ناشر: دانش و ادب – بهمن، 1385

3- فرجام شناسی-محمدرضا کاشفی، رحیم کارگر-دفتر نشر معارف (وابسته به نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاهها) – خرداد، 1386

نویسنده : گروه روانشناسی و مشاوره پرسمان