تشبیه مردم به بهائم

اشاره سوال به حدیث زیر است که کامل تمّار از حضرت امام محمدباقر (علیه السلام) نقل می کند:
«عَنْ کَامِلٍ اَلتَّمَّارِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ یَقُولُ: اَلنَّاسُ کُلُّهُمْ بَهَائِمُ ثَلاَثاً إِلاَّ قَلِیلاً مِنَ اَلْمُؤْمِنِینَ وَ اَلْمُؤْمِنُ غَرِیبٌ ثَلاَثَ مَرَّاتٍ.» (1)
کامل بن علاء التمّار می گوید شنیدم امام باقر (ع) مى فرمود (تا سه بار): همه مردم چون بهائمند، جز اندکى از مؤمنان، و (سه بار) فرمود: مؤمن غریب است.
این حدیث در منابع معتبر بیان شده است و دارای سند معتبر می باشد.
به لحاظ محتوایی نیز، فحوای این حدیث، یعنی «تشبیه مردم به بهائم و این که مومنان واقعی کم و غریب هستند» از چند منظر قابل بررسی می باشد:
محتوای این حدیث در تشبیه به بهائم و انعام با ادبیات و منطق قرآن کریم ناسازگاری نداشته و در برخی آیات از جمله دو آیه زیر، این تشبیه به صراحت بیان شده است:
1. وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ کَثِیرًا مِّنَ ٱلْجِنِّ وَٱلْإِنسِ ۖ لَهُمْ قُلُوبٌ لَّا یَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْیُنٌ لَّا یُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ ءَاذَانٌ لَّا یَسْمَعُونَ بِهَآ ۚ أُو۟لَـٰٓئِکَ کَالْأَنْعَـامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ ۚ أُو۟لَـٰٓئِکَ هُمُ ٱلْغَـٰفِلُونَ.» (2) به یقین، گروه بسیاری از جن و انس را برای دوزخ آفریدیم؛ آنها دلها [ عقلها] یی دارند که با آن (اندیشه نمی‌کنند، و) نمی‌فهمند؛ و چشمانی که با آن نمی‌بینند؛ و گوشهایی که با آن نمی‌شنوند؛ آنها همچون چهارپایانند؛ بلکه گمراهتر! اینان همان غافلانند (چرا که با داشتن همه‌گونه امکانات هدایت، باز هم گمراهند)!
2. أَمْ تَحْسَبُ أَنَّ أَکْثَرَهُمْ یَسْمَعُونَ أَوْ یَعْقِلُونَ ۚ إِنْ هُمْ إِلَّا کَالْأَنْعَـامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلًا.» (3) آیا گمان می‌بری بیشتر آنان می‌شنوند یا می‌فهمند؟! آنان فقط همچون چهارپایانند، بلکه گمراه ترند!
3. «… وَٱتَّبَعَ هَوَىٰهُ ۚ فَمَثَلُهُۥ کَمَثَلِ ٱلْکَلْبِ إِن تَحْمِلْ عَلَیْهِ یَلْهَثْ أَوْ تَتْرُکْهُ یَلْهَث ۚ ذَّ‌ٰلِکَ مَثَلُ ٱلْقَوْمِ ٱلَّذِینَ کَذَّبُوا۟ بِـَٔایَـٰتِنَا… .» (4)
در این آیه اشاره به جریان بلعم باعوراء دارد که عالمی بزرگ بود، و ابتدا در مسیر حق بود، به‌گونه‌ای که کسی انتظار انحراف او را نداشت و سرانجام دنیاپرستی و پیروی از هوای نفس او را به سقوط کشاند، خداوند او را تشبیه به سگ‌ هار می‌کند: «فمثله کمثل الکلب ان تحمل علیه یلهث اوتترکه یلهث» مثل او (بلعم باعورا) همچون سگ (هاری) است که اگر به او حمله کنی دهانش را باز و زبانش را بیرون می‌آورد و اگر او را به حال خود رها کنی باز همین کار را می‌کند،گویی چنان تشنه دنیاپرستی است که هرگز سیراب نمی‌شود.
همانگونه که از تشبیه انسان ها به حیوان در آیات قرآن کریم فهمیده می شود مقصود این است که آنان چشم، عقل و قلوبی دارند ولی برای یافتن حقیقت و قرار گرفتن در صراط مستقیم الهی از آن ها استفاده نمی کنند؛ با آنها تفقه و تعقل در دین خدا ندارند، مگر تعداد اندکی از مردم که به خوبی از این نعمت های بی بدیل الهی برای تقرب و تقویت ایمان به خداوند از آن ها بهره می برند.
بنابراین، در حقیقت مراد امام معصوم (علیه السلام) از تشبیه مردم به بهائم، همان منظور و مقصود خداوند متعال بوده و تشبیه مردم به بهائم در حدیث یاد شده هم بخاطر عدم تعقل، عدم ادراک، غلبه قوای شهوانی و هواهای نفسانی بر عقلانیت انسان هاست. به همین دلیل مؤمنین واقعی هم کم هستند و هم در میان چنین مردمی مانند غریب می باشند.
پی نوشت:
(1) الکافی ج۲ ص۲۴۲
(2) اعراف/197.
(3) فرقان/44.
(4) اعراف/ 176.