زیدیه به پیروان زید شهید علیه السلام گفته می شود که پس از شهادتش، وی را به عنوان امام خود برگزیدند.پیدایش فرقه زیدیه به قرن دوم هجری باز می گردد، آنان پس از امام حسین(علیه السلام) زید شهید فرزند امام زین العابدین(علیه السلام) را امام می دانند و امام سجاد(علیه السلام) را تنها پیشوای علم و معرفت می شمارند. اکثر نویسندگان زیدی بجای امام سجاد(علیه السلام) حسن مثنی فرزند امام حسن مجتبی(علیه السلام)را امام خود می دانند(ربانی گلپایگانی، علی، فرق و مذاهب کلامی، قم، دفتر تحقیقات و تدوین کتب اسلامی، ص 99) و زید امام پنجم شمرده می شود و پس از وی فرزندش «یحیی بن زید» و پس از وی «محمد بن عبدالله» و «ابراهیم بن عبداللّه» را امام می دانند (که همگی بر ضد خلفای اموی قیام کردند و شهید شدند) بعد از آن کار زیدیه انتظام نیافت تا اینکه «ناصر اطروش» که از اعقاب برادر زید بود، در خراسان ظهور کرد و در اثر تعقیب حاکم محل، از آنجا فرار کرده به سوی مازندران که هنوز مسلمان نشده بودند رفت و پس از سیزده سال تلاش عده زیادی را مسلمان و به مذهب زیدیه در آورد، سپس به یاری آنان ناحیه طبرستان را مسخّر ساخته و به امامت پرداخت و پس از وی اعقاب او تا مدتی در آن سامان امامت کردند.( الهامی، داود، سیری در تاریخ تشیع، قم، مکتب اسلام، 1375، ص 401)چگونگی پیدایش زیدیه:نهضت زید در اصل مورد تأیید امام باقر و امام صادق(علیه السلام) بود. و بدین جهت آن دو امام به شیعیان خود به طور مخفیانه توصیه می کردند که با زید بیعت نمایند و عهد و پیمانی هم میان امام(علیه السلام) و زید منعقد شده بود که مسلماً اگر زید پیروز می شد، به آن عهد وفا و حکومت را تحویل امام معصوم(علیه السلام) می داد، ولی بسیاری از شیعیان خیال می کردند رهبر نهضت زید بن علی است که با شمشیر قیام و خروج کرده و مردم را به رضا از آل محمد(صلی الله علیه وآله) فرا می خواند و مقصود از آل محمد(صلی الله علیه وآله) هم خودش است. بدین جهت برخی از شیعیان که از مظالم «امویان» به تنگ آمده بودند، زید را امام واجب الاطاعة می دانستند و در مقابل این فکر انحرافی که به شدت گسترش می یافت کاری ساخته نبود چون امام باقر و امام صادق(علیهما السلام) واقع امر را به خاطر رعایت «تقیه» علناً نمی توانستند بگویند. زید هم به خاطر حفظ جان امام عهد و پیمانی را که با امام بسته بود نمی توانست بگوید. بنابراین جلوی این فکر انحرافی گرفته نشد و باعث شد زیدیه پدید آید که خود زید در پیدایش آن کوچکترین نقشی نداشته و لذا عقیده به امامت او بعد از شهادت دلیرانه اش پیدا شده است چون جایی دیده نشده که زید خود را امام نامیده باشد.( همان مدرک، ص 400 و 401 (با تصرف))
زید بن علی(علیه السلام):
در بین سالهای 75 تا80 هجری متولد و در بین سالهای 120 تا 122 شهید شده است.( فرق و مذاهب کلامی، ص 100. اعیان الشیعه، ج 7، ص 108) او در کوفه اقامت گزید. سپس به شام و در مجلس هشام بن عبدالملک حاضر شد با او مکابره کرد و پنج ماه زندانی شد و بعد از آن به مدینه و عراق بازگشت در سال 120 هجری چهل هزار تن از مردم کوفه با او بیعت کردند، مردم را به «کتاب» و «سنت» و «جهاد» دعوت می کرد. فرمانروای بصره و کوفه در زمان او، یوسف بن عمر ثقفی بود. جنگ میان او و لشکریان اموی درگرفت، بعد از چند روز زید شهید شد، سر او را به دروازه دمشق آویزان کردند، جسدش را در خاکروبه کوفه عریان بر دار کردند و بعداً سوزانیدند.
زید بن علی(علیه السلام) در نظر امامان اهل بیت(علیهم السلام):
امام صادق(علیه السلام) بسیار می فرمود: خدا عمویم را رحمت کند.( عیون اخبار الرضا، ج 10، ص 248. صدوق، ح 11 همان مدرک، ص 100 و 101)
شیخ صدوق در کتاب «عیون اخبار الرضا(علیه السلام)» بابی به نقل روایات ائمه معصوم(علیهم السلام) در مدح و منقبت زید اختصاص داده است. به عنوان نمونه امام هشتم(علیه السلام) فرمودند:… زید بن علی از دانشمندان آل محمد(صلی الله علیه وآله) بود وی برای خشنودی خدا خشمگین شد و با دشمنان خدا جهاد کرد، و در راه خدا به شهادت رسید.
امام باقر(علیه السلام) فرمودند: ای زید مادری که تو را به دنیا آورده است برگزیده است.( همان ، ص 107 و 108)
اصل قیام و جهاد زید هم مورد تأیید ائمه(علیهم السلام) بوده است.( همان، ص 100) دانشمندان امامیه مثل شیخ مفید و شیخ بهائی و… توصیف زید کرده اند.( همان، ص 106)
از مطالعه آثار(آثار علمی که به زید شهید منسوب است عبارتند از: «تفسیر غریب القران، الصفوة، رسالة ای علما الامة، مناسک الحج و مجموعه فقهی و حدیثی») منسوب به وی بدست می آید که در مسایل مبدأ و معاد با عقاید امامیه هماهنگ است.( ریاض الاحزان، ص 181. قاموس الرجال، ج 4، ص 262 (به نقل از فاضل رضوی، شخصیت و قیام زید بن علی، جامعه مدرسین، چاپ دوم، ص 307)) و بطلان بعضی عقاید زیدیه دلیل بر انحراف زید بن علی نمی شود.
مختصری از عقاید زیدیه (مربوط به اصول مذهبی):
کلام زیدیه از نظر روش، عقل گراست چنانکه از نظر اصول و مبادی کلامی نیز با کلام عدلیه (امامیه و معتزله) هماهنگ است و مهم ترین اصول عدلیه را قبول دارند:
الف ـ درباره صفات خبریه روش تأویل دارند، مثلا ید اللّه را به نعمت و قدرت تفسیر کرده اند، بر خلاف اهل حدیث و حنابله.
ب ـ رؤیت بصری خداوند را محال و مستلزم جسمانیت می دانند (موافق امامیه اند)
ج ـ عدل و حکمت الهی را مثل امامیه قبول دارند. (خدا را عالم و بی نیاز می دانند)
د ـ در مورد جبر یا اختیار انسانها می گویند: خداوند خالق افعال بندگان نیست، چگونه خداوند آنان را به کاری که خود می آفرینند، امر کرده، و از کاری که قضای الهی به تحقق آن تعلق گرفته است نهی کند؟ (مطابق نظر مفوضه اند)
هـ ـ خداوند فعل قبیح انجام نمی دهد و کسانی که گناه کبیره انجام دهند فاسق اند نه کافر اند و نه مومن. عقیده زیدیه درباره امامت بر خلاف دیدگاه شیعه است آنها معتقد اند که امام باید دارای ویژگیها ذیل باشد:
1ـ از اولاد فاطمه زهرا(علیها السلام) باشد. حسنی یا حسینی، چون پیامبر فرمود: (اَلْمَهدِی مِن وُلْدِ فاطمة)
2ـ عالم به شریعت و زاهد و شجاع باشد تا از جهاد با دشمنان فرار نکند.
3ـ آشکارا به دین خدا دعوت کند و برای یاری دین قیام مسلحانه کند. (مثل زید بن علی) وجود چند امام در زمان واحد در کشورهای مختلف جایز است و گاهی هم زیدیه بدون امام بوده اند.( همان مدرک، ص 104)
مختصری از احکام فقهی و فروع دین مربوط به زیدیه: مجموعه فقهی و حدیثی که به مسند امام زید معروف است، نخستین کتاب در فقه و حدیث زیدیه است که علمای زیدیه بر آن شرح هایی زده اند که مفصل ترین آنها «الروض النظیر فی شرح مجموع الفقه الکبیر» تألیف قاضی شرف الدین سیاغی است.( سیری در تاریخ تشیع، ص 401) در عبادات زیدیان در بعضی از مسایل که مایه تمایز شیعه و سنی است، روش شیعه را دارند، مانند: «حی علی خیر العمل» گفتن در اذان، پنج بار تکبیر گفتن در نماز میت، نخوردن ذبیحه (کشتار حیوان) نامسلمان، آنها به حرمت زناشوئی با غیر زیدی معتقدند و متعه (ازدواج موقت) را جایز نمی دانند، بنا به آنچه گفته اند، زیدیه در اصول مذاق معتزله و در فروع فقه مذاق «ابو حنیفه» را دارند.( همان، ص 403)
امر به معروف و نهی از منکر را واجب و تقیه کردن را حرام می دانند. برای ائمه خود قایل به معجزات و کرامات نیستند.( شکور، محمد جواد، فرهنگ فرق اسلامی، مشهد، آستان قدس، ص 218)
خود زیدیه به فرقه های ذیل منشعب شده که هر کدام در اصول و فروع عقایدی ویژه دارند: جارودیّه، سلیمانیه، صالحیه، بتریه، ابرقیه و… تا نوزده فرقه ذکر کرده اند.