اصولا آیات نورانى قرآن در طول 23 سال نبوت حضرت محمد صلی علیه وآله و متناسب با نیازها و اوضاع مختلف فرهنکى و اجتماعى و سیاسى و… نازل شده است. وقوع رخدادهاى مختلف و پدیده هاى متفاوت، نزول آیه اى مخصوص خود را مى طلبید. به همین دلیل برخى ایات در مکه معظمه و برخى در مدینه منوره نازل شده است. علت این که بعضى از آیات سوره هاى قرآن مکى و بعضى از آن مدنى است این است که تعدادى از آیات آن سوره در مکه بر پیامبر اسلام صلی علیه وآله نازل شده و تعدادى از آیات همان سوره زمانى که پیامبر صلی علیه وآله در شهر مدینه بودند بر ایشان نازل شده است به همین خاطر بعضى از سوره هاى قرآن هم مدنى است و هم مکى. به طور کلى آیات مربوط به اصول دین مثل توحید و معاد و نبوت در مکه نازل شده اند چون لازم بود تازه مسلمانان به خوبى با این اصول آشنا شوند و آنها را به خوبى درک کنند و آیات مربوط به حکومت و فروع دین و امور ریز و جزئى در مدینه منوره نازل شده اند.
معیار و ملاک تشخیص سوره هاى مکى و مدنى
طبق آمارى که از روایات ترتیب نزول به دست مى آید، 86 سوره مکى و 28 سوره مدنى است که در این گروه بندى سه معیار وجود دارد:.
1 معیار زمان: بیش تر مفسرین معتقدند که معیار مکى یا مدنى بودن هجرت پیامبر اکرم (ص) از مکه به مدینه است هر سوره اى که پیش از هجرت نازل شده مکى و هر سوره اى که پس از هجرت نازل شده است مدنى به شمار مى رود، خواه درمدینه نازل شده باشد خواه در سفرها و حتى در مکه در سفر حج یا عمره یا پس ازفتح، چون پس از هجرت بوده است، مدنى محسوب مى شود ملاک هجرت نیزداخل شدن به مدینه است بنابراین آیاتى که پس از هجرت از مکه و پیش از ورود به مدینه، در راه بر پیامبر نازل شده است، مکى محسوب مى شود مثلا آیه «ان الذى فرض علیک القرآن لرادک الى معاد» بر اساس این تعریف و ملاک که پس ازخروج از مکه در راه بر پیامبر نازل شده، مکى است.
2 معیار مکان: هرچه در شهر مکه و پیرامون آن نازل شده مکى است و هرچه درمدینه و پیرامون آن نازل گردیده مدنى است، خواه پیش از هجرت یا پس از آن نازل شده باشد پس آن چه در غیر این دو منطقه نازل شده باشد نه مکى است و نه مدنى در این زمینه جلال الدین سیوطى روایتى آورده است که پیامبر صلی علیه وآله فرمودند: «انزل فى ثلاثه امکنه: مکه و المدینه والشام» که طبق گفته ابن کثیر، مقصود از شام تبوک است.
3 -معیار خطاب: هر سوره اى که در آن، خطاب به مشرکان مى باشد مکى و هرسوره اى که در آن خطاب به مؤمنان مى باشد، مدنى است در این زمینه ازعبداللّه بن مسعود حدیثى آورده اند که گفته است: «هر سوره که (یا ایها الناس) در آن به کار رفته باشد، مکى است و هر سوره که (یا ایها الذین آمنوا) در آن به کار رفته باشدمدنى است». زیرا در مدینه غلبه با مؤمنان بوده و در مکه با مشرکان البته درسوره هاى مدنى مانند سوره بقره، «یا ایها الناس» به کار رفته که کلیت این معیار راخدشه دار مى کند. براى تشخیص سوره هاى مکى و مدنى، ملاک هایى را مشخص کرده اند که هریک به تنهایى نمى تواند ملاک جامع و مانعى باشد بلکه این ملاک ها روى هم رفته تاحدودى تعیین کننده است .
به طور کلى ملاک ها و علایم براى تشخیص، عبارت است از:
1) نص و خبر،
2) علایم صورى و ظاهرى،
3) علایم محتوایى و معنوى علامه برهان الدین ابراهیم بن عمربن ابراهیم جعبرى (متوفاى 732) مى گوید: «براى شناخت مکى و مدنى دو راه وجود دارد: سماعى، که از راه نقل و روایت به دست مى آید قیاسى، که از روى ضابطه تشخیص داده مى شود» آن گونه که علقمه بن قیس (متوفاى 62) از عبداللّه بن مسعود روایت کرده است: «هر سوره اى که در آن (یا ایها الناس) آمده باشد یا لفظ (کلا) استعمال شده باشد یا در ابتداى آن حروف مقطع باشد جز زهراوین (بقره و آل عمران) و نیز سوره رعد که بنا بر قولى مدنى است یا در آن قصه آدم و ابلیس آمده باشد جز سوره هاى طولانى یاسوره اى که در آن سرگذشت انبیاى سلف و امت هاى گذشته آمده باشد مکى است، و هر سوره اى که در آن از فریضه و تکالیف و حدود شرعى سخن گفته شده باشد، مدنى است.
برخى خصوصیات دیگرى براى شناخت سوره هاى مکى و مدنى ذکر کرده اندکه عبارت است از:
کوتاهى آیات درون یک سوره و نیز کوتاهى سوره، نوعا مکى بودن آن رامى رساند و بلندى آیه هاى یک سوره علاوه بر بلندى سوره نوعا مدنى بودن آن راثابت مى کند.
براى آگاهى بیشتر – ترجمه تلخیص التمهید، آیت الله معرفت ودرسنامه علوم قرآنى، حسین جوان آراسته مراجعه فرمایید.