قوی ترین طلسمات+قویترین دعا و طلسم+قوی ترین کتاب طلسم و دعانویسی مطالب مذهبی+طلسم سیاهی و طلاق+طلسم احضار محبت معشوق+دانلود کتاب طلسم محبت و طلاق قوی
۱۳۹۳/۰۴/۱۷
–
۱۷۹ بازدید
سلام نظرتان درباره تفسیرعلی بن ابراهیم قمی چی هست
در باره تفسیر علی بن ابراهیم قمی وصحت انتساب آن به علی بن ابراهیم نظریاتی مطرح است ذیلا مقاله ای که توسط آقای محمد جواد شبیری در این باره نوشته شده می آوریم :
تفسیر علی بن ابراهیم قمی ، تفسیری مأثور از علی بن ابراهیم بن هاشم قمی * (زنده در 307)، محدّث و فقیه امامی . این کتاب در رجال نجاشی (ص 260) و فهرست طوسی (ص 209) به علی بن ابراهیم نسبت داده شده است و منقولاتی از آن در کتب قدما دیده می شود، از جمله در تهذیب الاحکام شیخ طوسی (ج 4، ص 49ـ50)، مجمع البیان (ج 1، ص 377، 384، 390) و اعلام الوری طبرسی (ج 1، ص 296؛ نیز رجوع کنید به شبیری ، ص 50) و مناقب ابن شهرآشوب (ج 3، ص 236، ج 4، ص 160).
اکنون نسخه ای با عنوان تفسیر علی بن ابراهیم در دست است که نخستین بار حسن بن سلیمان حِلّی به نقل از شهید اول (متوفی 784) منقولاتی از این نسخه را دیده (ص 41ـ47) و سپس در کتب متأخر، مانند بحارالانوار ، روایات آن در ابواب مختلف پراکنده شده است . در این نسخه بارها عباراتی دیده می شود که به تفسیر علی بن ابراهیم ارجاع می دهد (برای نمونه رجوع کنید به قمی ، ج 1، ص 120، 271، 313، ج 2، ص 360؛ نیز رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، ج 4، ص 304ـ 305). بعلاوه این تفسیر از معاصران علی بن ابراهیم ، همچون احمدبن ادریس (متوفی 306) و حسین بن محمدبن عامر و حُمَیدبن زیاد (متوفی 310) و محمدبن جعفر رزّاز (متوفی 316)، نیز روایاتِ بسیار دارد و حتی احادیثی از محدّثان متأخر از وی ، همچون ابن عُقْدة (249ـ332) و محمدبن عبداللّه بن جعفر حِمْیری و ابن همّام اِسکافی (متوفی 336)، در این کتاب دیده می شود که خود علی بن ابراهیم در هیچ سندی از آنها روایت نمی کند.
از سوی دیگر، در این کتاب در مواردی بسیار از مشایخ مهم علی بن ابراهیم چون احمدبن محمدبن عیسی و محمدبن عیسی بن عبید و احمدبن ابی عبداللّه برقی ، با واسطة معاصران علی بن ابراهیم ، نقل شده است . شگفت آنکه در سند دیگری ،
از ابراهیم بن هاشم ، پدر و استاد اصلی علی بن ابراهیم ، با
دو واسطه روایت شده (ج 2، ص 339) و از معاصران وی
چون محمدبن یحیی و سعدبن عبداللّه نیز با واسطه نقل شده است (ج 2، ص 344). این قراین و قراین متعدد دیگر نشان می دهد که تمامی تفسیر موجود از علی بن ابراهیم نیست ( رجوع کنید به مددالموسوی ، ص 84 ـ94).
آقابزرگ طهرانی نخستین کسی است که در بارة عدم صحت انتساب تمام تفسیر موجود به علی بن ابراهیم سخن گفته و بر این باور است که ابوالفضل عباس بن محمدبن قاسم ، شاگرد علی بن ابراهیم که نامش در آغاز تفسیر موجود آمده ، روایات ابوالجارود، راوی مطالبی در تفسیر از امام باقر علیه السلام ، و دیگران را از اواسط جلد اول تفسیر در آن وارد کرده است (ج 4، ص 303)، اما شاهدی برای این نظر در دست نیست و عباس بن محمدبن قاسم کسی جز یکی از مشایخ مؤلف کتاب نیست که در «طریق » مؤلف به علی بن ابراهیم قرار گرفته ( رجوع کنید به مددالموسوی ، ص 93ـ94) و نام وی علاوه بر آغاز کتاب در میان نام راویان دیگر نیز ذکر شده است (ج 2، ص 297).
در طرف مقابل ، در کتاب تأویل الا´یات از تفسیر علی بن ابراهیم مطالب بسیاری نقل شده است (برای نمونه رجوع کنید به ص 90، 127، 165، 173) که اصلاً در این تفسیر نیست . بنابراین تفسیر موجود نه در بر دارندة تمام تفسیر علی بن ابراهیم است و نه تمام منقولاتِ آن از وی است ، بلکه کتابی است از مؤلفی دیگر که بیش از همه از تفسیر علی بن ابراهیم بهره گرفته و در آن ، از طریق بیش از بیست راوی ، روایات بسیاری از کتب و مصادر دیگر آورده است . حجم این دسته روایات ، در نیمة نخست مجلد اول تفسیر بسیار اندک است و بتدریج افزایش می یابد تا بدانجا که در اواخر کتاب تقریباً به اندازة روایاتِ منقول از تفسیر علی بن ابراهیم می شود. در تفسیر موجود معمولاً پس از نقل از غیر علی بن ابراهیم ، با آوردن نام علی بن ابراهیم به گونة صریح یا با ضمیر، بازگشتِ متن به تفسیر علی بن ابراهیم یادآوری می شود (بجز ج 1، ص 200ـ 271). سید موسی شبیری زنجانی با توجه به اینکه اغلب راویانِ بخش دوم تفسیر ، همچون احمدبن ادریس و حسن بن علی مَهزیار و محمدبن جعفر رزّاز، از استادان علی بن حاتِم قزوینی (زنده در 350) بوده اند و هیچ راوی دیگری از این مجموعه افراد روایت نمی کند، مؤلف کتاب را علی بن حاتم می شناساند (به نقل محمدجواد شبیری ، ص 50؛ نیز رجوع کنید به نجاشی ، ص 36؛ طوسی ، 1401، ج 3، ص 72؛ ابن بابویه ، ج 2، ص 446، 519). ابوالفضل عباس بن محمدبن قاسم نیز از مشایخ علی بن حاتم است (ابن بابویه ، ج 1، ص 304) و ممکن است منشأ اشتباه در انتساب کتاب ، تبدیل نام علی بن ابی سهل ــ که همان علی بن حاتم است ــ به علی بن ابراهیم ، به جهت شباهت این دو اسم ، باشد.
قسمت عمدة تفسیر موجود، نقل از تفسیر علی بن ابراهیم است ، ولی وجود نقلهایی در تأویل الا´یات و برخی کتب دیگر
از تفسیر علی بن ابراهیم ــ که با احادیث و مطالب تفسیر
موجود تفاوتهای فراوانی دارد ــ سبب می شود که به آنچه از تفسیر علی بن ابراهیم در تفسیر موجود نقل شده ، نتوان اعتماد کامل کرد (استرآبادی ، ص 32، 140، 214، 216؛ قس قمی ، ج 1، ص 30، 140، 301، 306؛ ابن طاووس ، ص 168ـ 169، 170ـ171؛ قس قمی ، ج 1، ص 59، 277؛ طبرسی ، 1408، ج 2، ص 503، 614؛ قس قمی ، ج 1، ص 66، 72؛ ابن شهرآشوب ، ج 4، ص 272؛ قس قمی ، ج 1، ص 155). مقایسة اسناد علی بن ابراهیم در این کتاب و اسناد علی بن ابراهیم در کتاب کافی از دشواریهای بسیار این تفسیر حکایت می کند ــ از جمله از کوتاه بودن واسطه ها در بسیاری از اسناد (برای نمونه رجوع کنید به کلینی ، ج 2، ص 389؛ قس قمی ، ج 1، ص 32) ــ و این امر سبب می گردد که در نقل از این کتاب احتیاط شود. چون این احتمال وجود دارد که علی بن ابراهیم ــ که در اواسط عمر نابینا شده بود (نجاشی ، ص 260) ــ مطالب تفسیری را برای شاگردان خود گفته و آنان آنها را نوشته و تنظیم کرده باشند. بنابراین کتاب تفسیر علی بن ابراهیم در اصل نسخه های مختلف داشته ، از جمله نسخه ای از این تفسیر به روایت نوة مؤلف به دست ابن طاووس (ص 175) رسیده است و وی در وصف این نسخه می گوید که جمیع کتاب در چهار جزء در دو مجلد واقع است (نیز رجوع کنید به کلبرگ ، ص 544)، ولی در تفسیر موجود نشانی از اجزا دیده نمی شود.
دیدگاهی رجالی در بارة اسناد تفسیر علی بن ابراهیم وجود دارد که با تکیه بر عبارت «وَنحنُ ذاکرون و مُخبرون بماینتهی الینا ورَواهُ مشایخُنا و ثقاتنا عن الذّین فرض اللّه طاعتهم …» در مقدمة آن (ج 1، مقدمه ، ص 4)، بر وثاقت تمامی افراد اسناد این تفسیر به شرط اتصال روایت به معصومان علیهم السلام تأکید می کند و این تفسیر را از مصادر مهم رجالی می داند (حرّعاملی ، ج 30، ص 202؛ خوئی ، ج 1، ص 49ـ50). اگر عبارت مذکور افادة حصر کند و گویندة آن علی بن ابراهیم باشد، تنها ناظر به مواردی است که از علی بن ابراهیم نقل شده و علاوه بر وثاقت ، بر پایة مبانی علم رجال و روایتِ حدیث ، بر شیعه بودن راویان نیز دلالت دارد. ولی گویندة عبارات فوق معلوم نیست و بعلاوه ، روشن نیست که این گواهی ناظر به تمام افراد سلسلة اسناد کتاب باشد. به نظر می رسد این عبارت تنها به مشایخ مستقیم یا مؤلفان کتب مأخذ تفسیر اشاره دارد، زیرا در اسناد موجود حتی در مواردی که از علی بن ابراهیم نقل شده ، روایات مسلّم الضعف فراوان دیده می شود. روایات مرسل نیز در کتاب بسیار است (برای نمونه رجوع کنید به ج 1، ص 20، 30، 94، 114، ج 2، ص 406، 410، 426، 428، 434). از سوی دیگر، باتوجه به اینکه علی بن حاتم باوجود وثاقت با تعبیر «یروی عن الضعفاء» وصف شده (نجاشی ، ص 263)، پذیرش توثیقات وی دشوار است .
در تفسیر موجود، بجز تفسیر علی بن ابراهیم ، احادیث بسیاری از تفسیر ابوالجارود با عنوان «وفی روایة ابی الجارود» نقل شده که گاه سند کامل هم همراه نام وی ذکر شده است (برای نمونه رجوع کنید به ج 1، ص 102، 198، 224، 271). مآخذ دیگر این تفسیر چندان روشن نیست ، ولی با دقت در تسلسل اسناد کتاب و مقایسة آنها با یکدیگر و با کتب رجال ، مآخذ احتمالی کتاب را می توان به دست آورد: مراجع معتبری چون نوادر احمدبن محمدبن عیسی ، محاسن احمدبن ابی عبداللّه برقی ، نوادر الحکمة محمدبن احمدبن یحیی بن عمران اشعری ، و چند کتاب تفسیری از جمله تفسیر فرات کوفی * ، تفسیر قرآن ابوحمزة ثمالی ، تفسیر علی بن مهزیار، تفسیر معلّی بن محمد، تفسیر گمنام عبدالغنی بن سعید ثقفی که به تفسیر ابن عباس منتهی می شود، تفسیرالباطن علی بن حسّان هاشمی که از غالیان بوده و شدیداً تضعیف شده است ، و تفسیر قرآن حسن بن علی بن ابی حمزه که خود و پدرش از رؤسای واقفه اند (قمی ، ج 2، ص 40، 234، 245، 286، 292، 294، 351، 422؛ ابن حجر عسقلانی ، ج 3، ص 291؛ نجاشی ، ص 251؛ ابن داوود حلّی ، ص 261؛ کشی ، ص 552، ش 1042).
تفسیر علی بن ابراهیم با دیدگاه حدیثی نوشته شده ، ازینرو مؤلف از ظاهر آیات ، با استناد به روایات ، به آسانی دست کشیده است . کتاب از تفاسیر تأویلی شمرده شده و تأویلهای دور از ذهن در آن بسیار است (برای نمونه رجوع کنید به ج 1، ص 35، 203)، ازینرو بسیاری از آیات به فضائل اهل بیت یا مثالب دشمنانشان تفسیر شده که معنای باطنی آیات به شمار می آیند. در این تفسیر تنها روایات گردآوری نشده است بلکه آیات و کلمات بدون استنادِ روشن به روایات ، تفسیر شده و شأن نزول آیات بتفصیل بیان گردیده و قصص انبیا و وقایع زمان پیامبر و مباحث فقهی حجم گسترده ای از کتاب را تشکیل داده است . گاهی معانی مختلف واژه های مشترک در قرآن ذکر شده (برای نمونه رجوع کنید به ج 1، ص 30، 32، 35) و از آیات دیگر و روایات و اشعار شاعران بر تفسیر یک آیه دلیل اقامه شده (برای نمونه رجوع کنید به ج 1، ص 46، 132، 231، 309، 388، ج 2، ص 85 ـ87) و گاه به نظر عامه اشاره شده است (برای نمونه رجوع کنید به ج 1، ص 70، ج 2، ص 79، 85، 99، 142، 226). در مقدمة تفسیر موجود، مباحث کلی علوم قرآنی به صورت تقسیم بندی آیات در حدود پنجاه عنوان به نقل از علی بن ابراهیم مطرح شده ، سپس با ذکر آیه یا آیه هایی به توضیح این عناوین پرداخته شده است . آشفتگی این مقدمه و عدم تطابق کامل فهرست عناوین با شرح آن حاکی از وجود اختلالی در کتاب است . در این مقدمه از ناسخ و منسوخ ، محکم و متشابه ، خاص و عام و سبک خاصی در قرآن به نام منقطع معطوف سخن رفته ( رجوع کنید به ج 1، ص 32، 46، 51ـ52، 96، 167، ج 2، ص 149) و گفته شده که ترتیب آیات در هنگام جمع آوری آنها به هم خورده است (ج 1، ص 8، 118، ج 2، ص 315).
علی بن ابراهیم از تحریف قرآن سخن گفته (ج 1، ص 10ـ11) و آیاتی را ذکر کرده است که تأویل آن در تنزیل یا با تنزیل یا قبل از تنزیل یا بعد از تنزیل است (ج 1، ص 13، 14، 96، 142، ج 2، ص 68). وی از آیات قرآن برای رد مذاهب مختلف غیراسلامی مانند بت پرستان و زنادقه و دهریه (ج 1، ص 205، 236، ج 2، ص 78) و برخی از فرق اسلامی مانند معتزله ، قدَریه ــ که به نظر وی همان مُجبِره اند ــ و نیز دیدگاههای نادرست دیگر استفاده می کند (ج 1، ص 17ـ 25، 212، ج 2، ص 60، 89، 398) و با آوردن روایاتی اجمالاً به مذهب امرٌ بین امرین اشاره می نماید. روش تفسیر قرآن به قرآن ، با دیدگاهی تأویلی ، در مواضع بسیاری از تفسیر دیده می شود (ج 1، ص 35، 157، 231، 388، ج 2، ص 176). دیدگاه جریان آیات ــ که به گسترش آیات از موارد شأن نزول ناظر است (جَرْی وانطباق ) ــ نیز در این تفسیر مشاهده می شود ( رجوع کنید به ج 1، ص 157، ج 2، ص 46، 84، 96، 295، 399). واژه های فارسی یا معرّب کنادیج (جمع کندو)، انابیر (جمع انبار؛ ج 1، ص 346)، فولاذ (ج 2، ص 120) و مادیانة (ج 2، ص 122) می تواند نشانة غیر عرب بودن مؤلف کتاب باشد. همچنین به کار بردن صیغة فعل جمع در جایی که فاعل اسم ظاهر باشد (همچون «قُلْنَ ازواجُه ») بر طبق گویش غیر معروف عربی در مواردی از کتاب دیده می شود (برای نمونه رجوع کنید به ج 1، ص 291، 297، ج 2، ص 50، 202، 291).
مقدمة تفسیر با رساله ای در علوم قرآنی به نام محکم و متشابه شباهتهای بسیاری دارد. رسالة مذکور منسوب به سیدمرتضی علم الهدی است (آقابزرگ طهرانی ، ج 2، ص 154، ج 4، ص 318) و متن کامل آن در جلد نود بحارالانوار (ص 1ـ 97) درج شده است . این رساله ، روایت واحد مفصّلی است از حضرت علی علیه السلام به نقل از نعمانی در تفسیر قرآن که با یک سند متصل به امام صادق علیه السلام می رسد. در سند روایت نام راویان ضعیفی چون حسن بن علی بن ابی حمزة دیده می شود. در این رساله نخست فهرست انواع آیات قرآنی ذکر شده که با فهرست عناوین تفسیر شباهت بسیاری دارد، ولی فهرست روایت نعمانی دقیقتر و منظمتر است . مقایسة شرح تفصیلی عناوین در دو کتاب از گستردگی روایت نعمانی حکایت می کند؛ حتی مباحث تازه ای همچون وجوه معایش خلق (مجلسی ، ج 90، ص 46ـ49) و حدود فرایض (همان ، ج 90، ص 62ـ64) در این روایت دیده می شود که در مجموع حجم رساله را به پنج برابر مقدمة تفسیر علی بن ابراهیم رسانده است . در بحار پس از نقل رسالة نعمانی ، از رساله ای مشابه ، تألیفِ سعدبن عبداللّه اشعری نام برده شده که مطالب آن با ترتیبی دیگر مشابه مطالب این روایت است . دو باب از این رساله در بحارالانوار (ج 89، ص 60ـ73) نقل شده که بی شباهت به مباحث تفسیر قمی نیست و نیز مطالبی دیگر از آن به نام تفسیر سعدبن عبداللّه در مجلدات مختلف بحار نقل شده است (برای نمونه رجوع کنید به مجلسی ، ج 80، ص 47، ج 81، ص 71، 382، ج 100، ص 305). آقابزرگ طهرانی ، این رساله را کتاب ناسخ القرآن و منسوخه و محکمه و متشابهه می داند (ج 24، ص 8) که نجاشی در ترجمة سعدبن عبداللّه برای وی ذکر کرده است (ص 177). بررسی ارتباط دقیق این سه متن با یکدیگر می تواند به شناخت بهتر تفسیر علی بن ابراهیم ، تصحیح اغلاط مقدمة آن و نیز تصحیح دو متن دیگر یاری رساند. همچنین نام کتاب الناسخ و المنسوخ در شمار آثار علی بن ابراهیم پس از نام کتاب تفسیر ، ممکن است با مقدمة تفسیر موجود ارتباط داشته باشد (نجاشی ، ص 260؛ طوسی ، 1351 ش ، ص 209).
تفسیر علی بن ابراهیم چندین بار به چاپ رسیده که اولین بار در 1313 بوده است . سیدطیب جزائری نیز آن را تصحیح کرده و در 1386 در نجف به چاپ رسانده است . نسخة مصحَح وی در 1404 و 1367 ش در قم به چاپ رسیده است .
منابع : آقابزرگ طهرانی ؛ ابن بابویه ، علل الشّرایع ، نجف 1386/ 1966، چاپ افست قم ] بی تا. [ ؛ ابن حجر عسقلانی ، لسان المیزان ، چاپ محمد عبدالرحمان مرعشلی ، بیروت 1415ـ1416/1995ـ1996؛ ابن داوود حلی ، کتاب الرجال ، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم ، نجف 1392/1972، چاپ افست قم ] بی تا. [ ؛ ابن شهرآشوب ، مناقب آل ابی طالب ، چاپ هاشم رسولی محلاتی ، قم ] بی تا. [ ؛ ابن طاووس ، سعدالسّعود للنّفوس ، چاپ فارس تبریزیان حسّون ، قم 1379 ش ؛ علی استرآبادی ، تأویل
الا´ یات الظاهرة فی فضائل العترة الطّاهرة ، چاپ حسین استادولی ، قم 1417؛ حر عاملی ؛ حسن بن سلیمان حلّی ، مختصر بصائرالدرجات ، نجف 1370؛ خوئی ؛ محمدجواد شبیری ، «در حاشیة دو مقاله »، آینة پژوهش ، سال 8 ، ش 6 (بهمن ـ اسفند 1376)؛ فضل بن حسن طبرسی ، اعلام الوری بأعلام الهدی ، قم 1417؛ همو، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن ، چاپ هاشم رسولی محلاتی و فضل اللّه یزدی طباطبائی ، بیروت 1408/1988؛ محمدبن حسن طوسی ، تهذیب الاحکام ، چاپ حسن موسوی خرسان ، بیروت 1401/1981؛ همو، الفهرست ، چاپ الویس اسپرنگر، هندوستان 1271/ 1853، چاپ محمود رامیار، چاپ افست مشهد 1351 ش ؛ علی بن ابراهیم قمی ، تفسیر القمی ، چاپ طیب موسوی جزائری ، نجف 1387، چاپ افست قم ] بی تا. [ ؛ محمدبن عمر کشی ، اختیار معرفة الرجال ، ] تلخیص [ محمدبن حسن طوسی ، چاپ حسن مصطفوی ، مشهد 1348 ش ؛ اتان کلبرگ ، کتابخانة ابن طاووس و احوال و آثار او ، ترجمة علی قرائی و رسول جعفریان ، قم 1371 ش ؛ کلینی ؛ مجلسی ؛ احمد مددالموسوی ، «پژوهشی پیرامون تفسیر قمی »، کیهان اندیشه ، ش 32 (مهر و آبان 1369)؛ احمدبن علی نجاشی ، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی ، چاپ موسی شبیری زنجانی ، قم 1407.
/ سیدمحمدجواد شبیری /
مقاله ذیل نیز در این باره در دانشنامه جهان تشیع آمده است :
تفسیر قمى از تفاسیر کهن و از معروف ترین مصادر تفسیرى امامیه به شمار مى آید که به روش تفسیر مأثور، روایات تفسیری را جمع آورى کرده است. کلینی در کافی و دیگران در برخى از مجامع روایی، از این کتاب روایت کرده اند; اما طبق تحقیقات جدیدى که پس از حاج آقا بزرگ تهرانی در الذریعه انجام شد، کتاب موجود نمى تواند تماماً از آن على بن ابراهیم قمى باشد و مانند تفسیر منسوب به امام حسن عسکری – علیه السلام – تألیف دیگرى است; با اعتراف به اینکه بخش بسیارى از روایات این کتاب از تفسیر على بن ابراهیم گرفته شده است. دلایل و شواهد بر اینکه این کتاب از على بن ابراهیم نیست، فراوان است; از جمله مقدمه این کتاب که مؤلف به گونه اى مباحث را طرح مى کند که گویى کسى دیگر سخن مى گوید و گاه حتى از على بن ابراهیم هم نقل قول مى کند.خط کلى تفسیر، نقل اخبار تفسیری از اهل بیت پیامبر – صلى الله علیه وآله – است و احیاناً نکات تفسیرى هم از على بن ابراهیم نقل شده و بخشى از روایات بر اساس تأویل، انطباق، جرح و تطبیق است. مؤلف در آغاز تفسیر، مقدمه اى نگاشته که با طرح عناوین کلى آن مى توان سمت گیرى و چگونگى روش او را شناخت. در این مقدمه مباحث فضیلت قرآن، تمسک به اهل بیت – علیهم السلام – ، اشتمال قرآن بر ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه، تحریف، تأویل و رد مذاهب و فرق بحث شده و به مناسبت هر موضوع روایاتى آمده است.
مؤلف کتاب تفسیر قمی[ویرایش]این کتاب در رجال نجاشی [۱] و فهرست طوسی [۲] به علی بن ابراهیم نسبت داده شده است و منقولاتی از آن در کتب قدما دیده می‌شود، از جمله در تهذیب الاحکام شیخ طوسی ، [۳] مجمع البیان [۴] [۵] [۶] و اعلام الوری طبرسی [۷] [۸] و مناقب ابن شهرآشوب . [۹]نسخه موجود تفسیر علی بن ابراهیم[ویرایش]اکنون نسخه‌ای با عنوان تفسیر علی بن ابراهیم در دست است که نخستین بار حسن بن سلیمان حِلّی به نقل از شهید اول (متوفی ۷۸۴) منقولاتی از این نسخه را دیده [۱۰] و سپس در کتب متأخر، مانند بحارالانوار ، روایات آن در ابواب مختلف پراکنده شده است. در این نسخه بارها عباراتی دیده می‌شود که به تفسیر علی بن ابراهیم ارجاع می‌دهد. [۱۱] [۱۲] [۱۳] [۱۴] [۱۵]بعلاوه این تفسیر از معاصران علی بن ابراهیم، همچون احمد بن ادریس (متوفی ۳۰۶) و حسین بن محمد بن عامر و حُمَید بن زیاد (متوفی ۳۱۰) و محمد بن جعفر رزّاز (متوفی ۳۱۶)، نیز روایاتِ بسیار دارد و حتی احادیثی از محدّثان متأخر از وی، همچون ابن عُقْده (۲۴۹ـ۳۳۲) و محمد بن عبداللّه بن جعفر حِمْیری و ابن همّام اِسکافی (متوفی ۳۳۶)، در این کتاب دیده می‌شود که خود علی بن ابراهیم در هیچ سندی از آنها روایت نمی‌کند.
مشایخ علی بن ابراهیم در تفسیر قمی[ویرایش]از سوی دیگر، در این کتاب در مواردی بسیار از مشایخ مهم علی بن ابراهیم چون احمد بن محمد بن عیسی و محمد بن عیسی بن عبید و احمد بن ابی عبداللّه برقی ، با واسطه معاصران علی بن ابراهیم، نقل شده است. شگفت آنکه در سند دیگری، از ابراهیم بن هاشم ، پدر و استاد اصلی علی بن ابراهیم، با دو واسطه روایت شده [۱۶] و از معاصران وی چون محمد بن یحیی و سعد بن عبداللّه نیز با واسطه نقل شده است. [۱۷]این قراین و قراین متعدد دیگر نشان می‌دهد که تمامی تفسیر موجود از علی بن ابراهیم نیست. [۱۸]دلیل عدم صحت انتساب تمام تفسیر موجود به علی بن ابراهیم[ویرایش]آقابزرگ طهرانی نخستین کسی است که در باره عدم صحت انتساب تمام تفسیر موجود به علی بن ابراهیم سخن گفته و بر این باور است که ابوالفضل عباس بن محمد بن قاسم ، شاگرد علی بن ابراهیم که نامش در آغاز تفسیر موجود آمده، روایات ابوالجارود ، راوی مطالبی در تفسیر از امام باقر علیه‌السلام، و دیگران را از اواسط جلد اول تفسیر در آن وارد کرده است، [۱۹] اما شاهدی برای این نظر در دست نیست و عباس بن محمد بن قاسم کسی جز یکی از مشایخ مؤلف کتاب نیست که در «طریق» مؤلف به علی بن ابراهیم قرار گرفته [۲۰] و نام وی علاوه بر آغاز کتاب در میان نام راویان دیگر نیز ذکر شده است. [۲۱]دلیل دیگر برعدم صحت انتساب تمام تفسیر موجود به علی بن ابراهیم[ویرایش]در طرف مقابل، در کتاب تأویل الا´یات از تفسیر علی بن ابراهیم مطالب بسیاری نقل شده است [۲۲] [۲۳] [۲۴] [۲۵] که اصلاً در این تفسیر نیست. بنابراین تفسیر موجود نه در بر دارنده تمام تفسیر علی بن ابراهیم است و نه تمام منقولاتِ آن از وی است، بلکه کتابی است از مؤلفی دیگر که بیش از همه از تفسیر علی بن ابراهیم بهره گرفته و در آن، از طریق بیش از بیست راوی، روایات بسیاری از کتب و مصادر دیگر آورده است. حجم این دسته روایات، در نیمه نخست مجلد اول تفسیر بسیار اندک است و بتدریج افزایش می‌یابد تا بدانجا که در اواخر کتاب تقریباً به اندازه روایاتِ منقول از تفسیر علی بن ابراهیم می‌شود. در تفسیر موجود معمولاً پس از نقل از غیر علی بن ابراهیم، با آوردن نام علی بن ابراهیم به گونه صریح یا با ضمیر، بازگشتِ متن به تفسیر علی بن ابراهیم یادآوری می‌شود. [۲۶]مولف کتاب از دیدگاه شبیری زنجانی[ویرایش]سید موسی شبیری زنجانی با توجه به اینکه اغلب راویانِ بخش دوم تفسیر، همچون احمد بن ادریس و حسن بن علی مهزیار و محمد بن جعفر رزّاز ، از استادان علی بن حاتِم قزوینی (زنده در ۳۵۰) بوده‌اند و هیچ راوی دیگری از این مجموعه افراد روایت نمی‌کند، مؤلف کتاب را علی بن حاتم می‌شناساند. [۲۷] [۲۸] [۲۹] [۳۰] [۳۱]ابوالفضل عباس بن محمد بن قاسم نیز از مشایخ علی بن حاتم است [۳۲]علت انتساب کتاب به علی بن ابراهیم[ویرایش]و ممکن است منشأ اشتباه در انتساب کتاب، تبدیل نام علی بن ابی سهل ــ که همان علی بن حاتم است ــ به علی بن ابراهیم، به جهت شباهت این دو اسم، باشد.
دلیل عدم اعتماد به مطالب نقل شده از تفسیر موجود علی بن ابراهیم[ویرایش]قسمت عمده تفسیر موجود، نقل از تفسیر علی بن ابراهیم است، ولی وجود نقلهایی در تأویل الا´یات و برخی کتب دیگر از تفسیر علی بن ابراهیم ــ که با احادیث و مطالب تفسیر موجود تفاوتهای فراوانی دارد ــ سبب می‌شود که به آنچه از تفسیر علی بن ابراهیم در تفسیر موجود نقل شده، نتوان اعتماد کامل کرد. [۳۳] [۳۴] [۳۵] [۳۶] [۳۷] [۳۸] [۳۹] [۴۰] [۴۱] [۴۲] [۴۳] [۴۴] [۴۵] [۴۶] [۴۷] [۴۸] [۴۹] [۵۰]علت دشواریهای تفسیر قمی[ویرایش]مقایسه اسناد علی بن ابراهیم در این کتاب و اسناد علی بن ابراهیم در کتاب کافی از دشواریهای بسیار این تفسیر حکایت می‌کند ــ از جمله از کوتاه بودن واسطه ها در بسیاری از اسناد [۵۱] [۵۲] و این امر سبب می‌گردد که در نقل از این کتاب احتیاط شود. چون این احتمال وجود دارد که علی بن ابراهیم ــ که در اواسط عمر نابینا شده بود [۵۳] ــ مطالب تفسیری را برای شاگردان خود گفته و آنان آنها را نوشته و تنظیم کرده باشند. بنابراین کتاب تفسیر علی بن ابراهیم در اصل نسخه های مختلف داشته، از جمله نسخه‌ای از این تفسیر به روایت نوه مؤلف به دست ابن طاووس [۵۴] رسیده است و وی در وصف این نسخه می‌گوید که جمیع کتاب در چهار جزء در دو مجلد واقع است، [۵۵] ولی در تفسیر موجود نشانی از اجزا دیده نمی‌شود.
دیدگاه رجالی در باره اسناد تفسیر علی بن ابراهیم[ویرایش]دیدگاهی رجالی در باره اسناد تفسیر علی بن ابراهیم وجود دارد که با تکیه بر عبارت «وَنحنُ ذاکرون و مُخبرون بماینتهی الینا ورَواهُ مشایخُنا و ثقاتنا عن الذّین فرض اللّه طاعتهم…» در مقدمه آن، [۵۶] بر وثاقت تمامی افراد اسناد این تفسیر به شرط اتصال روایت به معصومان علیهم‌السلام تأکید می‌کند و این تفسیر را از مصادر مهم رجالی می‌داند [۵۷] [۵۸]اگر عبارت مذکور افاده حصر کند و گوینده آن علی بن ابراهیم باشد، تنها ناظر به مواردی است که از علی بن ابراهیم نقل شده و علاوه بر وثاقت، بر پایه مبانی علم رجال و روایتِ حدیث ، بر شیعه بودن راویان نیز دلالت دارد.
ولی گوینده عبارات فوق معلوم نیست و بعلاوه، روشن نیست که این گواهی ناظر به تمام افراد سلسله اسناد کتاب باشد. به نظر می‌رسد این عبارت تنها به مشایخ مستقیم یا مؤلفان کتب مأخذ تفسیر اشاره دارد، زیرا در اسناد موجود حتی در مواردی که از علی بن ابراهیم نقل شده، روایات مسلّم الضعف فراوان دیده می‌شود.
روایات مرسل نیز در کتاب بسیار است. [۵۹] [۶۰] [۶۱] [۶۲] [۶۳] [۶۴] [۶۵] [۶۶] [۶۷]از سوی دیگر، باتوجه به اینکه علی بن حاتم باوجود وثاقت با تعبیر «یروی عن الضعفاء» وصف شده، [۶۸] پذیرش توثیقات وی دشوار است.
استفاده از تفسیر ابوالجارود در تفسیر موجود[ویرایش]در تفسیر موجود، بجز تفسیر علی بن ابراهیم، احادیث بسیاری از تفسیر ابوالجارود با عنوان «وفی روایة ابی الجارود» نقل شده که گاه سند کامل هم همراه نام وی ذکر شده است. [۶۹] [۷۰] [۷۱] [۷۲]مآخذ دیگر تفسیر موجود[ویرایش]مآخذ دیگر این تفسیر چندان روشن نیست، ولی با دقت در تسلسل اسناد کتاب و مقایسه آنها با یکدیگر و با کتب رجال، مآخذ احتمالی کتاب را می‌توان به دست آورد: مراجع معتبری چون نوادر احمد بن محمد بن عیسی، محاسن احمد بن ابی عبداللّه برقی ، نوادر الحکمة محمد بن احمد بن یحیی بن عمران اشعری ، و چند کتاب تفسیری از جمله تفسیر فرات کوفی ، تفسیر قرآن ابوحمزه ثمالی ، تفسیر علی بن مهزیار ، تفسیر معلی بن محمد ، تفسیر گمنام عبدالغنی بن سعید ثقفی که به تفسیر ابن عباس منتهی می‌شود، تفسیرالباطن علی بن حسّان هاشمی که از غالیان بوده و شدیداً تضعیف شده است، و تفسیر قرآن حسن بن علی بن ابی حمزه که خود و پدرش از رؤسای واقفه اند . [۷۳] [۷۴] [۷۵] [۷۶] [۷۷] [۷۸] [۷۹] [۸۰] [۸۱] [۸۲] [۸۳] [۸۴]نوشته شدن تفسیر علی بن ابراهیم با دیدگاه حدیثی[ویرایش]تفسیر علی بن ابراهیم با دیدگاه حدیثی نوشته شده، ازینرو مؤلف از ظاهر آیات، با استناد به روایات، به آسانی دست کشیده است.
تفسیر علی بن ابراهیم جزئی از تفاسیر تأویلی[ویرایش]تفسیر کتاب از تفاسیر تأویلی شمرده شده و تأویلهای دور از ذهن در آن بسیار است، [۸۵] [۸۶] ازینرو بسیاری از آیات به فضائل اهل بیت یا مثالب دشمنانشان تفسیر شده که معنای باطنی آیات به شمار می‌آیند.
روش مؤلف درنوشتن تفسیر[ویرایش]در این تفسیر تنها روایات گردآوری نشده است بلکه آیات و کلمات بدون استنادِ روشن به روایات، تفسیر شده و شأن نزول آیات بتفصیل بیان گردیده و قصص انبیا و وقایع زمان پیامبر و مباحث فقهی حجم گسترده‌ای از کتاب را تشکیل داده است. گاهی معانی مختلف واژه های مشترک در قرآن ذکر شده [۸۷] [۸۸] [۸۹] و از آیات دیگر و روایات و اشعار شاعران بر تفسیر یک آیه دلیل اقامه شده [۹۰] [۹۱] [۹۲] [۹۳] [۹۴] [۹۵] و گاه به نظر عامه اشاره شده است. [۹۶] [۹۷] [۹۸] [۹۹] [۱۰۰] [۱۰۱]مباحث کلی علوم قرآنی در مقدمه تفسیر[ویرایش]در مقدمه تفسیر موجود، مباحث کلی علوم قرآنی به صورت تقسیم بندی آیات در حدود پنجاه عنوان به نقل از علی بن ابراهیم مطرح شده، سپس با ذکر آیه یا آیه هایی به توضیح این عناوین پرداخته شده است. آشفتگی این مقدمه و عدم تطابق کامل فهرست عناوین با شرح آن حاکی از وجود اختلالی در کتاب است.
مباحث مطرح شده در تفسیر موجود[ویرایش]در این مقدمه از ناسخ و منسوخ ، محکم و متشابه ، خاص و عام و سبک خاصی در قرآن به نام منقطع معطوف سخن رفته [۱۰۲] [۱۰۳] [۱۰۴] [۱۰۵] [۱۰۶] [۱۰۷] و گفته شده که ترتیب آیات در هنگام جمع آوری آنها به هم خورده است. [۱۰۸] [۱۰۹]تحریف قرآن از نظر علی بن ابراهیم[ویرایش]علی بن ابراهیم از تحریف قرآن سخن گفته [۱۱۰] و آیاتی را ذکر کرده است که تأویل آن در تنزیل یا با تنزیل یا قبل از تنزیل یا بعد از تنزیل است. [۱۱۱] [۱۱۲] [۱۱۳] [۱۱۴] [۱۱۵]استفاده از آیات قرآن برای رد مخالفان[ویرایش]وی از آیات قرآن برای رد مذاهب مختلف غیراسلامی مانند بت پرستان و زنادقه و دهریه [۱۱۶] [۱۱۷] [۱۱۸] و برخی از فرق اسلامی مانند معتزله ، قدَریه ــ که به نظر وی همان مُجبِره‌اند ــ و نیز دیدگاههای نادرست دیگر استفاده می‌کند [۱۱۹] [۱۲۰] [۱۲۱] [۱۲۲] [۱۲۳] و با آوردن روایاتی اجمالاً به مذهب امرٌ بین امرین اشاره می‌نماید.
روش تفسیر قرآن به قرآن، با دیدگاهی تأویلی، در مواضع بسیاری از تفسیر دیده می‌شود. [۱۲۴] [۱۲۵] [۱۲۶] [۱۲۷] [۱۲۸]دیدگاه جریان آیات ــ که به گسترش آیات از موارد شأن نزول ناظر است (جَرْی وانطباق) ــ نیز در این تفسیر مشاهده می‌شود. [۱۲۹] [۱۳۰] [۱۳۱] [۱۳۲] [۱۳۳] [۱۳۴]از نشانه های غیر عرب بودن مؤلف کتاب[ویرایش]واژه های فارسی یا معرّب کنادیج (جمع کندو)، انابیر (جمع انبار)، [۱۳۵] فولاذ [۱۳۶] و مادیانه [۱۳۷] می تواند نشانه غیر عرب بودن مؤلف کتاب باشد. همچنین به کار بردن صیغه فعل جمع در جایی که فاعل اسم ظاهر باشد (همچون «قُلْنَ ازواجُه») بر طبق گویش غیر معروف عربی در مواردی از کتاب دیده می‌شود. [۱۳۸] [۱۳۹] [۱۴۰] [۱۴۱] [۱۴۲]شباهت مقدمه تفسیر با رساله منسوب به سید مرتضی[ویرایش]مقدمه تفسیر با رساله‌ای در علوم قرآنی به نام محکم و متشابه شباهتهای بسیاری دارد.
خصوصیات رساله منسوب به سید مرتضی[ویرایش]رساله مذکور منسوب به سیدمرتضی علم الهدی است [۱۴۳] [۱۴۴] و متن کامل آن در جلد نود بحارالانوار [۱۴۵] درج شده است. این رساله، روایت واحد مفصّلی است از حضرت علی علیه‌السلام به نقل از نعمانی در تفسیر قرآن که با یک سند متصل به امام صادق علیه‌السلام می‌رسد. در سند روایت نام راویان ضعیفی چون حسن بن علی بن ابی حمزه دیده می‌شود.
تفاوت فهرست عناوین تفسیر با فهرست روایت نعمانی[ویرایش]در این رساله نخست فهرست انواع آیات قرآنی ذکر شده که با فهرست عناوین تفسیر شباهت بسیاری دارد، ولی فهرست روایت نعمانی دقیقتر و منظمتر است.
مقایسه شرح تفصیلی عناوین در دو کتاب از گستردگی روایت نعمانی حکایت می‌کند؛ حتی مباحث تازه‌ای همچون وجوه معایش خلق [۱۴۶] و حدود فرایض [۱۴۷] در این روایت دیده می‌شود که در مجموع حجم رساله را به پنج برابر مقدمه تفسیر علی بن ابراهیم رسانده است.
رساله ذکر شده در بحار الانوار[ویرایش]در بحار پس از نقل رساله نعمانی، از رساله‌ای مشابه، تألیفِ سعد بن عبداللّه اشعری نام برده شده که مطالب آن با ترتیبی دیگر مشابه مطالب این روایت است.
دو باب از این رساله در بحارالانوار [۱۴۸] نقل شده که بی شباهت به مباحث تفسیر قمی نیست و نیز مطالبی دیگر از آن به نام تفسیر سعد بن عبداللّه در مجلدات مختلف بحار نقل شده است. [۱۴۹] [۱۵۰] [۱۵۱] [۱۵۲]رساله نعمانی از دیدگاه آقابزرگ طهرانی[ویرایش]آقابزرگ طهرانی، این رساله را کتاب ناسخ القرآن و منسوخه و محکمه و متشابهه می‌داند [۱۵۳] که نجاشی در ترجمه سعد بن عبداللّه برای وی ذکر کرده است. [۱۵۴]بررسی ارتباط دقیق سه رساله مذکور[ویرایش]بررسی ارتباط دقیق این سه متن با یکدیگر می‌تواند به شناخت بهتر تفسیر علی بن ابراهیم، تصحیح اغلاط مقدمه آن و نیز تصحیح دو متن دیگر یاری رساند. همچنین نام کتاب الناسخ و المنسوخ در شمار آثار علی بن ابراهیم پس از نام کتاب تفسیر، ممکن است با مقدمه تفسیر موجود ارتباط داشته باشد. [۱۵۵] [۱۵۶]چاپ تفسیر علی بن ابراهیم[ویرایش]تفسیر علی بن ابراهیم چندین بار به چاپ رسیده که اولین بار در ۱۳۱۳ بوده است. سیدطیب جزائری نیز آن را تصحیح کرده و در ۱۳۸۶ در نجف به چاپ رسانده است.
نسخه مصحَح وی در ۱۴۰۴ و ۱۳۶۷ ش در قم به چاپ رسیده است.
فهرست منابع[ویرایش](۱) آقابزرگ طهرانی، الذریعه.
(۲) ابن بابویه، علل الشّرایع، نجف ۱۳۸۶/ ۱۹۶۶، چاپ افست قم.
(۳) ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، چاپ محمد عبدالرحمان مرعشلی، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۱۶/۱۹۹۵ـ۱۹۹۶.
(۴) ابن داوود حلی، کتاب الرجال، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۹۲/۱۹۷۲، چاپ افست قم.
(۵) ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم (بی تا).
(۶) ابن طاووس، سعدالسّعود للنّفوس، چاپ فارس تبریزیان حسّون، قم ۱۳۷۹ ش.
(۷) علی استرآبادی، تأویل الا´ یات الظاهرة فی فضائل العترة الطّاهرة، چاپ حسین استادولی، قم ۱۴۱۷.
(۸) حر عاملی، وسائل الشیعه.
(۹) حسن بن سلیمان حلّی، مختصر بصائرالدرجات، نجف ۱۳۷۰.
(۱۰) خوئی، معجم رجال الحدیث.
(۱۱) محمدجواد شبیری، «در حاشیه دو مقاله»، آینه پژوهش، سال ۸، ش ۶ (بهمن ـ اسفند ۱۳۷۶).
(۱۲) فضل بن حسن طبرسی، اعلام الوری بأعلام الهدی، قم ۱۴۱۷.
(۱۳) فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، چاپ هاشم رسولی محلاتی و فضل اللّه یزدی طباطبائی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
(۱۴) محمد بن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۱۵) محمد بن حسن طوسی، الفهرست، چاپ الویس اسپرنگر، هندوستان ۱۲۷۱/ ۱۸۵۳، چاپ محمود رامیار، چاپ افست مشهد ۱۳۵۱ ش.
(۱۶) علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
(۱۷) محمد بن عمر کشی، اختیار معرفة الرجال، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
(۱۸) اتان کلبرگ، کتابخانه ابن طاووس و احوال و آثار او، ترجمه علی قرائی و رسول جعفریان، قم ۱۳۷۱ ش.
(۱۹) کلینی، الکافی.
(۲۰) مجلسی، بحارالانوار.
(۲۱) احمد مددالموسوی، «پژوهشی پیرامون تفسیر قمی»، کیهان اندیشه، ش ۳۲ (مهر و آبان ۱۳۶۹).
(۲۲) احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
پانویس[ویرایش]
۱. ↑ احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۲۶۰، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
۲. ↑ محمد بن حسن طوسی، الفهرست، ج۱، ص۲۰۹، چاپ الویس اسپرنگر، هندوستان ۱۲۷۱/ ۱۸۵۳، چاپ محمود رامیار، چاپ افست مشهد ۱۳۵۱ ش.
۳. ↑ محمد بن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۴، ص ۴۹ـ۵۰، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۴. ↑ فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۳۷۷، چاپ هاشم رسولی محلاتی و فضل اللّه یزدی طباطبائی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
۵. ↑ فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۳۸۴، چاپ هاشم رسولی محلاتی و فضل اللّه یزدی طباطبائی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
۶. ↑ فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۳۹۰، چاپ هاشم رسولی محلاتی و فضل اللّه یزدی طباطبائی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
۷. ↑ فضل بن حسن طبرسی، اعلام الوری بأعلام الهدی، ج۱، ص۲۹۶، قم ۱۴۱۷.
۸. ↑ محمدجواد شبیری، «در حاشیه دو مقاله»، ج۱، ص۵۰، آینه پژوهش، سال ۸، ش ۶ (بهمن ـ اسفند ۱۳۷۶).
۹. ↑ ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ج ۴، ص ۱۶۰، ج۳، ص۲۳۶، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم
۱۰. ↑ حسن بن سلیمان حلّی، مختصر بصائرالدرجات، ج۱، ص۴۱ـ۴۷، نجف ۱۳۷۰.
۱۱. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۱۲۰، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۲. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۲۷۱، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۳. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۳۱۳، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۴. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۳۶۰، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۵. ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۴، ص۳۰۴ـ ۳۰۵.
۱۶. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۳۳۹، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۷. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۳۴۴، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۸. ↑ احمد مددالموسوی، «پژوهشی پیرامون تفسیر قمی»، ج۱، ص۸۴ ـ۹۴، کیهان اندیشه، ش ۳۲ (مهر و آبان ۱۳۶۹).
۱۹. ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۴، ص۳۰۳.
۲۰. ↑ احمد مددالموسوی، «پژوهشی پیرامون تفسیر قمی»، ج۱، ص۹۳ـ۹۴، کیهان اندیشه، ش ۳۲ (مهر و آبان ۱۳۶۹).
۲۱. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۲۹۷، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۲۲. ↑ علی استرآبادی، تأویل الا´یات الظاهرة فی فضائل العترة الطّاهرة، ج۱، ص۹۰، چاپ حسین استادولی، قم ۱۴۱۷.
۲۳. ↑ علی استرآبادی، تأویل الا´یات الظاهرة فی فضائل العترة الطّاهرة، ج۱، ص۱۲۷، چاپ حسین استادولی، قم ۱۴۱۷.
۲۴. ↑ علی استرآبادی، تأویل الا´یات الظاهرة فی فضائل العترة الطّاهرة، ج۱، ص۱۶۵، چاپ حسین استادولی، قم ۱۴۱۷.
۲۵. ↑ علی استرآبادی، تأویل الا´یات الظاهرة فی فضائل العترة الطّاهرة، ج۱، ص۱۷۳، چاپ حسین استادولی، قم ۱۴۱۷.
۲۶. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۲۰۰ـ ۲۷۱، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۲۷. ↑ محمدجواد شبیری، «در حاشیه دو مقاله»، ج۱، ص۵۰، آینه پژوهش، سال ۸، ش ۶ (بهمن ـ اسفند ۱۳۷۶).
۲۸. ↑ احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۳۶، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
۲۹. ↑ محمد بن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۳، ص۷۲، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۳۰. ↑ ابن بابویه، علل الشّرایع، ج۲، ص۴۴۶، نجف ۱۳۸۶/ ۱۹۶۶، چاپ افست قم.
۳۱. ↑ ابن بابویه، علل الشّرایع، ج۲، ص۵۱۹، نجف ۱۳۸۶/ ۱۹۶۶، چاپ افست قم.
۳۲. ↑ ابن بابویه، علل الشّرایع، ج۱، ص۳۰۴، نجف ۱۳۸۶/ ۱۹۶۶، چاپ افست قم.
۳۳. ↑ علی استرآبادی، تأویل الا´ یات الظاهرة فی فضائل العترة الطّاهرة، ج۱، ص۳۲، چاپ حسین استادولی، قم ۱۴۱۷.
۳۴. ↑ علی استرآبادی، تأویل الا´ یات الظاهرة فی فضائل العترة الطّاهرة، ج۱، ص۱۴۰، چاپ حسین استادولی، قم ۱۴۱۷.
۳۵. ↑ علی استرآبادی، تأویل الا´ یات الظاهرة فی فضائل العترة الطّاهرة، ج۱، ص۲۱۴، چاپ حسین استادولی، قم ۱۴۱۷.
۳۶. ↑ علی استرآبادی، تأویل الا´ یات الظاهرة فی فضائل العترة الطّاهرة، ج۱، ص۲۱۶، چاپ حسین استادولی، قم ۱۴۱۷.
۳۷. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۳۰، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۳۸. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۱۴۰، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۳۹. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۳۰۱، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۴۰. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۳۰۶، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۴۱. ↑ ابن طاووس، سعدالسّعود للنّفوس، ج۱، ص۱۶۸ـ ۱۶۹، چاپ فارس تبریزیان حسّون، قم ۱۳۷۹ ش.
۴۲. ↑ ابن طاووس، سعدالسّعود للنّفوس، ج۱، ص۱۷۰ـ۱۷۱، چاپ فارس تبریزیان حسّون، قم ۱۳۷۹ ش.
۴۳. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۵۹، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۴۴. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۲۷۷، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۴۵. ↑ فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، ج۲، ص۵۰۳، چاپ هاشم رسولی محلاتی و فضل اللّه یزدی طباطبائی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
۴۶. ↑ فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، ج۲، ص۶۱۴، چاپ هاشم رسولی محلاتی و فضل اللّه یزدی طباطبائی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
۴۷. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۶۶، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۴۸. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۷۲، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۴۹. ↑ ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ج۴، ص۲۷۲، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم (بی تا).
۵۰. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۱۵۵، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۵۱. ↑ کلینی، الکافی، ج۲، ص۳۸۹.
۵۲. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۳۲، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۵۳. ↑ احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۲۶۰، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
۵۴. ↑ ابن طاووس، سعدالسّعود للنّفوس، ج۱، ص۱۷۵، چاپ فارس تبریزیان حسّون، قم ۱۳۷۹ ش.
۵۵. ↑ اتان کلبرگ، کتابخانه ابن طاووس و احوال و آثار او، ج۱، ص۵۴۴، ترجمه علی قرائی و رسول جعفریان، قم ۱۳۷۱ ش.
۵۶. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، مقدمه، ص۴، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۵۷. ↑ حرعاملی، وسائل الشیعه، ج۳۰، ص۲۰۲.
۵۸. ↑ خوئی، معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۴۹ـ۵۰.
۵۹. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۲۰، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۶۰. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۳۰، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۶۱. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۹۴، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۶۲. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۱۱۴، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۶۳. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۴۰۶، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۶۴. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۴۱۰، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۶۵. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۴۲۶، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۶۶. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۴۲۸، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۶۷. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۴۳۴، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۶۸. ↑ احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۲۶۳، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
۶۹. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۱۰۲، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۷۰. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۱۹۸، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۷۱. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۲۲۴، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۷۲. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۲۷۱، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۷۳. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۴۰، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۷۴. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۲۳۴، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۷۵. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۲۴۵، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۷۶. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۲۸۶، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۷۷. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۲۹۲، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۷۸. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۲۹۴، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۷۹. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۳۵۱، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۸۰. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۴۲۲، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۸۱. ↑ ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، ج۳، ص۲۹۱، چاپ محمد عبدالرحمان مرعشلی، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۱۶/۱۹۹۵ـ۱۹۹۶.
۸۲. ↑ احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۲۵۱، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
۸۳. ↑ ابن داوود حلی، کتاب الرجال، ج۱، ص۲۶۱، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۹۲/۱۹۷۲، چاپ افست قم.
۸۴. ↑ محمد بن عمر کشی، ج۱، ص۵۵۲، ش ۱۰۴۲، اختیار معرفة الرجال، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
۸۵. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۳۵، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۸۶. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۲۰۳، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۸۷. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۳۰، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۸۸. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۳۲، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۸۹. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۳۵، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۹۰. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۴۶، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۹۱. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۱۳۲، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۹۲. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۲۳۱، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۹۳. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۳۰۹، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۹۴. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۳۸۸، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۹۵. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۸۵ ـ۸۷، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۹۶. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۷۰، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۹۷. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۷۹، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۹۸. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۸۵، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۹۹. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۹۹، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۰۰. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۱۴۲، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۰۱. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۲۲۶، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۰۲. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۳۲، چاپ طیب موسو/spanعلی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۸۵، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم. ی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۰۳. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۴۶، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۰۴. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج ۱، ص، ۵۱ـ۵۲، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۰۵. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۹۶، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۰۶. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۱۶۷، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۰۷. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۱۴۹، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۰۸. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۸، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۰۹. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۱۱۸، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم. علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۳۱۵، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۱۰. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۱۰ـ۱۱، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۱۱. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۱۳، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۱۲. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۱۴، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۱۳. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۹۶، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۱۴. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۱۴۲، چاپ طیب موسوی جزائری گوید که جمیع کتاب در چهار جزء در دو مجلد واقع است، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۱۵. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۶۸، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۱۶. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۲۰۵، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۱۷. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۲۳۶، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۱۸. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۷۸، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۱۹. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۱۷ـ ۲۵، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۲۰. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۲۱۲، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۲۱. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۶۰، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۲۲. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۸۹، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۲۳. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۳۹۸، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۲۴. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۳۵، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۲۵. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۱۵۷، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۲۶. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۲۳۱، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۲۷. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۳۸۸، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۲۸. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۱۷۶، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۲۹. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۱۵۷، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۳۰. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۴۶، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۳۱. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۸۴، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۳۲. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۹۶، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۳۳. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۲۹۵، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۳۴. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۳۹۹، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۳۵. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۳۴۶، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۳۶. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۱۲۰، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۳۷. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۱۲۲، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۳۸. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۲۹۱، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۳۹. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۲۹۷، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۴۰. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۵۰، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۴۱. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۲۰۲، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۴۲. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۲۹۱، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۴۳. ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۲، ص۱۵۴.
۱۴۴. ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۴، ص۳۱۸.
۱۴۵. ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۹۰، ص۱ـ ۹۷.
۱۴۶. ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۹۰، ص۴۶ـ۴۹.
۱۴۷. ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۹۰، ص۶۲ـ۶۴.
۱۴۸. ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۸۹، ص۶۰ـ۷۳.
۱۴۹. ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۸۰، ص۴۷.
۱۵۰. ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۸۱، ص۷۱.
۱۵۱. ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۸۱، ص۳۸۲.
۱۵۲. ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۰، ص۳۰۵.
۱۵۳. ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۲۴، ص۸.
۱۵۴. ↑ احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۱۷۷، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
۱۵۵. ↑ احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۲۶۰، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
۱۵۶. ↑ محمد بن حسن طوسی، الفهرست، ج۱، ص۲۰۹، چاپ الویس اسپرنگر، هندوستان ۱۲۷۱/ ۱۸۵۳، چاپ محمود رامیار، چاپ افست مشهد ۱۳۵۱ ش.
منبع[ویرایش]دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تفسیر علی بن ابراهیم قمی»، شماره۳۷۱۴.
سایت اندیشه قم
رده‌های این صفحه : قرآن شناسی | تفسیر | تفاسیر شیعه | تفاسیر قرن چهارم | روش های تفسیری | تفاسی
تفسیر علی بن ابراهیم قمی ، تفسیری مأثور از علی بن ابراهیم بن هاشم قمی * (زنده در 307)، محدّث و فقیه امامی . این کتاب در رجال نجاشی (ص 260) و فهرست طوسی (ص 209) به علی بن ابراهیم نسبت داده شده است و منقولاتی از آن در کتب قدما دیده می شود، از جمله در تهذیب الاحکام شیخ طوسی (ج 4، ص 49ـ50)، مجمع البیان (ج 1، ص 377، 384، 390) و اعلام الوری طبرسی (ج 1، ص 296؛ نیز رجوع کنید به شبیری ، ص 50) و مناقب ابن شهرآشوب (ج 3، ص 236، ج 4، ص 160).
اکنون نسخه ای با عنوان تفسیر علی بن ابراهیم در دست است که نخستین بار حسن بن سلیمان حِلّی به نقل از شهید اول (متوفی 784) منقولاتی از این نسخه را دیده (ص 41ـ47) و سپس در کتب متأخر، مانند بحارالانوار ، روایات آن در ابواب مختلف پراکنده شده است . در این نسخه بارها عباراتی دیده می شود که به تفسیر علی بن ابراهیم ارجاع می دهد (برای نمونه رجوع کنید به قمی ، ج 1، ص 120، 271، 313، ج 2، ص 360؛ نیز رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، ج 4، ص 304ـ 305). بعلاوه این تفسیر از معاصران علی بن ابراهیم ، همچون احمدبن ادریس (متوفی 306) و حسین بن محمدبن عامر و حُمَیدبن زیاد (متوفی 310) و محمدبن جعفر رزّاز (متوفی 316)، نیز روایاتِ بسیار دارد و حتی احادیثی از محدّثان متأخر از وی ، همچون ابن عُقْدة (249ـ332) و محمدبن عبداللّه بن جعفر حِمْیری و ابن همّام اِسکافی (متوفی 336)، در این کتاب دیده می شود که خود علی بن ابراهیم در هیچ سندی از آنها روایت نمی کند.
از سوی دیگر، در این کتاب در مواردی بسیار از مشایخ مهم علی بن ابراهیم چون احمدبن محمدبن عیسی و محمدبن عیسی بن عبید و احمدبن ابی عبداللّه برقی ، با واسطة معاصران علی بن ابراهیم ، نقل شده است . شگفت آنکه در سند دیگری ،
از ابراهیم بن هاشم ، پدر و استاد اصلی علی بن ابراهیم ، با
دو واسطه روایت شده (ج 2، ص 339) و از معاصران وی
چون محمدبن یحیی و سعدبن عبداللّه نیز با واسطه نقل شده است (ج 2، ص 344). این قراین و قراین متعدد دیگر نشان می دهد که تمامی تفسیر موجود از علی بن ابراهیم نیست ( رجوع کنید به مددالموسوی ، ص 84 ـ94).
آقابزرگ طهرانی نخستین کسی است که در بارة عدم صحت انتساب تمام تفسیر موجود به علی بن ابراهیم سخن گفته و بر این باور است که ابوالفضل عباس بن محمدبن قاسم ، شاگرد علی بن ابراهیم که نامش در آغاز تفسیر موجود آمده ، روایات ابوالجارود، راوی مطالبی در تفسیر از امام باقر علیه السلام ، و دیگران را از اواسط جلد اول تفسیر در آن وارد کرده است (ج 4، ص 303)، اما شاهدی برای این نظر در دست نیست و عباس بن محمدبن قاسم کسی جز یکی از مشایخ مؤلف کتاب نیست که در «طریق » مؤلف به علی بن ابراهیم قرار گرفته ( رجوع کنید به مددالموسوی ، ص 93ـ94) و نام وی علاوه بر آغاز کتاب در میان نام راویان دیگر نیز ذکر شده است (ج 2، ص 297).
در طرف مقابل ، در کتاب تأویل الا´یات از تفسیر علی بن ابراهیم مطالب بسیاری نقل شده است (برای نمونه رجوع کنید به ص 90، 127، 165، 173) که اصلاً در این تفسیر نیست . بنابراین تفسیر موجود نه در بر دارندة تمام تفسیر علی بن ابراهیم است و نه تمام منقولاتِ آن از وی است ، بلکه کتابی است از مؤلفی دیگر که بیش از همه از تفسیر علی بن ابراهیم بهره گرفته و در آن ، از طریق بیش از بیست راوی ، روایات بسیاری از کتب و مصادر دیگر آورده است . حجم این دسته روایات ، در نیمة نخست مجلد اول تفسیر بسیار اندک است و بتدریج افزایش می یابد تا بدانجا که در اواخر کتاب تقریباً به اندازة روایاتِ منقول از تفسیر علی بن ابراهیم می شود. در تفسیر موجود معمولاً پس از نقل از غیر علی بن ابراهیم ، با آوردن نام علی بن ابراهیم به گونة صریح یا با ضمیر، بازگشتِ متن به تفسیر علی بن ابراهیم یادآوری می شود (بجز ج 1، ص 200ـ 271). سید موسی شبیری زنجانی با توجه به اینکه اغلب راویانِ بخش دوم تفسیر ، همچون احمدبن ادریس و حسن بن علی مَهزیار و محمدبن جعفر رزّاز، از استادان علی بن حاتِم قزوینی (زنده در 350) بوده اند و هیچ راوی دیگری از این مجموعه افراد روایت نمی کند، مؤلف کتاب را علی بن حاتم می شناساند (به نقل محمدجواد شبیری ، ص 50؛ نیز رجوع کنید به نجاشی ، ص 36؛ طوسی ، 1401، ج 3، ص 72؛ ابن بابویه ، ج 2، ص 446، 519). ابوالفضل عباس بن محمدبن قاسم نیز از مشایخ علی بن حاتم است (ابن بابویه ، ج 1، ص 304) و ممکن است منشأ اشتباه در انتساب کتاب ، تبدیل نام علی بن ابی سهل ــ که همان علی بن حاتم است ــ به علی بن ابراهیم ، به جهت شباهت این دو اسم ، باشد.
قسمت عمدة تفسیر موجود، نقل از تفسیر علی بن ابراهیم است ، ولی وجود نقلهایی در تأویل الا´یات و برخی کتب دیگر
از تفسیر علی بن ابراهیم ــ که با احادیث و مطالب تفسیر
موجود تفاوتهای فراوانی دارد ــ سبب می شود که به آنچه از تفسیر علی بن ابراهیم در تفسیر موجود نقل شده ، نتوان اعتماد کامل کرد (استرآبادی ، ص 32، 140، 214، 216؛ قس قمی ، ج 1، ص 30، 140، 301، 306؛ ابن طاووس ، ص 168ـ 169، 170ـ171؛ قس قمی ، ج 1، ص 59، 277؛ طبرسی ، 1408، ج 2، ص 503، 614؛ قس قمی ، ج 1، ص 66، 72؛ ابن شهرآشوب ، ج 4، ص 272؛ قس قمی ، ج 1، ص 155). مقایسة اسناد علی بن ابراهیم در این کتاب و اسناد علی بن ابراهیم در کتاب کافی از دشواریهای بسیار این تفسیر حکایت می کند ــ از جمله از کوتاه بودن واسطه ها در بسیاری از اسناد (برای نمونه رجوع کنید به کلینی ، ج 2، ص 389؛ قس قمی ، ج 1، ص 32) ــ و این امر سبب می گردد که در نقل از این کتاب احتیاط شود. چون این احتمال وجود دارد که علی بن ابراهیم ــ که در اواسط عمر نابینا شده بود (نجاشی ، ص 260) ــ مطالب تفسیری را برای شاگردان خود گفته و آنان آنها را نوشته و تنظیم کرده باشند. بنابراین کتاب تفسیر علی بن ابراهیم در اصل نسخه های مختلف داشته ، از جمله نسخه ای از این تفسیر به روایت نوة مؤلف به دست ابن طاووس (ص 175) رسیده است و وی در وصف این نسخه می گوید که جمیع کتاب در چهار جزء در دو مجلد واقع است (نیز رجوع کنید به کلبرگ ، ص 544)، ولی در تفسیر موجود نشانی از اجزا دیده نمی شود.
دیدگاهی رجالی در بارة اسناد تفسیر علی بن ابراهیم وجود دارد که با تکیه بر عبارت «وَنحنُ ذاکرون و مُخبرون بماینتهی الینا ورَواهُ مشایخُنا و ثقاتنا عن الذّین فرض اللّه طاعتهم …» در مقدمة آن (ج 1، مقدمه ، ص 4)، بر وثاقت تمامی افراد اسناد این تفسیر به شرط اتصال روایت به معصومان علیهم السلام تأکید می کند و این تفسیر را از مصادر مهم رجالی می داند (حرّعاملی ، ج 30، ص 202؛ خوئی ، ج 1، ص 49ـ50). اگر عبارت مذکور افادة حصر کند و گویندة آن علی بن ابراهیم باشد، تنها ناظر به مواردی است که از علی بن ابراهیم نقل شده و علاوه بر وثاقت ، بر پایة مبانی علم رجال و روایتِ حدیث ، بر شیعه بودن راویان نیز دلالت دارد. ولی گویندة عبارات فوق معلوم نیست و بعلاوه ، روشن نیست که این گواهی ناظر به تمام افراد سلسلة اسناد کتاب باشد. به نظر می رسد این عبارت تنها به مشایخ مستقیم یا مؤلفان کتب مأخذ تفسیر اشاره دارد، زیرا در اسناد موجود حتی در مواردی که از علی بن ابراهیم نقل شده ، روایات مسلّم الضعف فراوان دیده می شود. روایات مرسل نیز در کتاب بسیار است (برای نمونه رجوع کنید به ج 1، ص 20، 30، 94، 114، ج 2، ص 406، 410، 426، 428، 434). از سوی دیگر، باتوجه به اینکه علی بن حاتم باوجود وثاقت با تعبیر «یروی عن الضعفاء» وصف شده (نجاشی ، ص 263)، پذیرش توثیقات وی دشوار است .
در تفسیر موجود، بجز تفسیر علی بن ابراهیم ، احادیث بسیاری از تفسیر ابوالجارود با عنوان «وفی روایة ابی الجارود» نقل شده که گاه سند کامل هم همراه نام وی ذکر شده است (برای نمونه رجوع کنید به ج 1، ص 102، 198، 224، 271). مآخذ دیگر این تفسیر چندان روشن نیست ، ولی با دقت در تسلسل اسناد کتاب و مقایسة آنها با یکدیگر و با کتب رجال ، مآخذ احتمالی کتاب را می توان به دست آورد: مراجع معتبری چون نوادر احمدبن محمدبن عیسی ، محاسن احمدبن ابی عبداللّه برقی ، نوادر الحکمة محمدبن احمدبن یحیی بن عمران اشعری ، و چند کتاب تفسیری از جمله تفسیر فرات کوفی * ، تفسیر قرآن ابوحمزة ثمالی ، تفسیر علی بن مهزیار، تفسیر معلّی بن محمد، تفسیر گمنام عبدالغنی بن سعید ثقفی که به تفسیر ابن عباس منتهی می شود، تفسیرالباطن علی بن حسّان هاشمی که از غالیان بوده و شدیداً تضعیف شده است ، و تفسیر قرآن حسن بن علی بن ابی حمزه که خود و پدرش از رؤسای واقفه اند (قمی ، ج 2، ص 40، 234، 245، 286، 292، 294، 351، 422؛ ابن حجر عسقلانی ، ج 3، ص 291؛ نجاشی ، ص 251؛ ابن داوود حلّی ، ص 261؛ کشی ، ص 552، ش 1042).
تفسیر علی بن ابراهیم با دیدگاه حدیثی نوشته شده ، ازینرو مؤلف از ظاهر آیات ، با استناد به روایات ، به آسانی دست کشیده است . کتاب از تفاسیر تأویلی شمرده شده و تأویلهای دور از ذهن در آن بسیار است (برای نمونه رجوع کنید به ج 1، ص 35، 203)، ازینرو بسیاری از آیات به فضائل اهل بیت یا مثالب دشمنانشان تفسیر شده که معنای باطنی آیات به شمار می آیند. در این تفسیر تنها روایات گردآوری نشده است بلکه آیات و کلمات بدون استنادِ روشن به روایات ، تفسیر شده و شأن نزول آیات بتفصیل بیان گردیده و قصص انبیا و وقایع زمان پیامبر و مباحث فقهی حجم گسترده ای از کتاب را تشکیل داده است . گاهی معانی مختلف واژه های مشترک در قرآن ذکر شده (برای نمونه رجوع کنید به ج 1، ص 30، 32، 35) و از آیات دیگر و روایات و اشعار شاعران بر تفسیر یک آیه دلیل اقامه شده (برای نمونه رجوع کنید به ج 1، ص 46، 132، 231، 309، 388، ج 2، ص 85 ـ87) و گاه به نظر عامه اشاره شده است (برای نمونه رجوع کنید به ج 1، ص 70، ج 2، ص 79، 85، 99، 142، 226). در مقدمة تفسیر موجود، مباحث کلی علوم قرآنی به صورت تقسیم بندی آیات در حدود پنجاه عنوان به نقل از علی بن ابراهیم مطرح شده ، سپس با ذکر آیه یا آیه هایی به توضیح این عناوین پرداخته شده است . آشفتگی این مقدمه و عدم تطابق کامل فهرست عناوین با شرح آن حاکی از وجود اختلالی در کتاب است . در این مقدمه از ناسخ و منسوخ ، محکم و متشابه ، خاص و عام و سبک خاصی در قرآن به نام منقطع معطوف سخن رفته ( رجوع کنید به ج 1، ص 32، 46، 51ـ52، 96، 167، ج 2، ص 149) و گفته شده که ترتیب آیات در هنگام جمع آوری آنها به هم خورده است (ج 1، ص 8، 118، ج 2، ص 315).
علی بن ابراهیم از تحریف قرآن سخن گفته (ج 1، ص 10ـ11) و آیاتی را ذکر کرده است که تأویل آن در تنزیل یا با تنزیل یا قبل از تنزیل یا بعد از تنزیل است (ج 1، ص 13، 14، 96، 142، ج 2، ص 68). وی از آیات قرآن برای رد مذاهب مختلف غیراسلامی مانند بت پرستان و زنادقه و دهریه (ج 1، ص 205، 236، ج 2، ص 78) و برخی از فرق اسلامی مانند معتزله ، قدَریه ــ که به نظر وی همان مُجبِره اند ــ و نیز دیدگاههای نادرست دیگر استفاده می کند (ج 1، ص 17ـ 25، 212، ج 2، ص 60، 89، 398) و با آوردن روایاتی اجمالاً به مذهب امرٌ بین امرین اشاره می نماید. روش تفسیر قرآن به قرآن ، با دیدگاهی تأویلی ، در مواضع بسیاری از تفسیر دیده می شود (ج 1، ص 35، 157، 231، 388، ج 2، ص 176). دیدگاه جریان آیات ــ که به گسترش آیات از موارد شأن نزول ناظر است (جَرْی وانطباق ) ــ نیز در این تفسیر مشاهده می شود ( رجوع کنید به ج 1، ص 157، ج 2، ص 46، 84، 96، 295، 399). واژه های فارسی یا معرّب کنادیج (جمع کندو)، انابیر (جمع انبار؛ ج 1، ص 346)، فولاذ (ج 2، ص 120) و مادیانة (ج 2، ص 122) می تواند نشانة غیر عرب بودن مؤلف کتاب باشد. همچنین به کار بردن صیغة فعل جمع در جایی که فاعل اسم ظاهر باشد (همچون «قُلْنَ ازواجُه ») بر طبق گویش غیر معروف عربی در مواردی از کتاب دیده می شود (برای نمونه رجوع کنید به ج 1، ص 291، 297، ج 2، ص 50، 202، 291).
مقدمة تفسیر با رساله ای در علوم قرآنی به نام محکم و متشابه شباهتهای بسیاری دارد. رسالة مذکور منسوب به سیدمرتضی علم الهدی است (آقابزرگ طهرانی ، ج 2، ص 154، ج 4، ص 318) و متن کامل آن در جلد نود بحارالانوار (ص 1ـ 97) درج شده است . این رساله ، روایت واحد مفصّلی است از حضرت علی علیه السلام به نقل از نعمانی در تفسیر قرآن که با یک سند متصل به امام صادق علیه السلام می رسد. در سند روایت نام راویان ضعیفی چون حسن بن علی بن ابی حمزة دیده می شود. در این رساله نخست فهرست انواع آیات قرآنی ذکر شده که با فهرست عناوین تفسیر شباهت بسیاری دارد، ولی فهرست روایت نعمانی دقیقتر و منظمتر است . مقایسة شرح تفصیلی عناوین در دو کتاب از گستردگی روایت نعمانی حکایت می کند؛ حتی مباحث تازه ای همچون وجوه معایش خلق (مجلسی ، ج 90، ص 46ـ49) و حدود فرایض (همان ، ج 90، ص 62ـ64) در این روایت دیده می شود که در مجموع حجم رساله را به پنج برابر مقدمة تفسیر علی بن ابراهیم رسانده است . در بحار پس از نقل رسالة نعمانی ، از رساله ای مشابه ، تألیفِ سعدبن عبداللّه اشعری نام برده شده که مطالب آن با ترتیبی دیگر مشابه مطالب این روایت است . دو باب از این رساله در بحارالانوار (ج 89، ص 60ـ73) نقل شده که بی شباهت به مباحث تفسیر قمی نیست و نیز مطالبی دیگر از آن به نام تفسیر سعدبن عبداللّه در مجلدات مختلف بحار نقل شده است (برای نمونه رجوع کنید به مجلسی ، ج 80، ص 47، ج 81، ص 71، 382، ج 100، ص 305). آقابزرگ طهرانی ، این رساله را کتاب ناسخ القرآن و منسوخه و محکمه و متشابهه می داند (ج 24، ص 8) که نجاشی در ترجمة سعدبن عبداللّه برای وی ذکر کرده است (ص 177). بررسی ارتباط دقیق این سه متن با یکدیگر می تواند به شناخت بهتر تفسیر علی بن ابراهیم ، تصحیح اغلاط مقدمة آن و نیز تصحیح دو متن دیگر یاری رساند. همچنین نام کتاب الناسخ و المنسوخ در شمار آثار علی بن ابراهیم پس از نام کتاب تفسیر ، ممکن است با مقدمة تفسیر موجود ارتباط داشته باشد (نجاشی ، ص 260؛ طوسی ، 1351 ش ، ص 209).
تفسیر علی بن ابراهیم چندین بار به چاپ رسیده که اولین بار در 1313 بوده است . سیدطیب جزائری نیز آن را تصحیح کرده و در 1386 در نجف به چاپ رسانده است . نسخة مصحَح وی در 1404 و 1367 ش در قم به چاپ رسیده است .
منابع : آقابزرگ طهرانی ؛ ابن بابویه ، علل الشّرایع ، نجف 1386/ 1966، چاپ افست قم ] بی تا. [ ؛ ابن حجر عسقلانی ، لسان المیزان ، چاپ محمد عبدالرحمان مرعشلی ، بیروت 1415ـ1416/1995ـ1996؛ ابن داوود حلی ، کتاب الرجال ، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم ، نجف 1392/1972، چاپ افست قم ] بی تا. [ ؛ ابن شهرآشوب ، مناقب آل ابی طالب ، چاپ هاشم رسولی محلاتی ، قم ] بی تا. [ ؛ ابن طاووس ، سعدالسّعود للنّفوس ، چاپ فارس تبریزیان حسّون ، قم 1379 ش ؛ علی استرآبادی ، تأویل
الا´ یات الظاهرة فی فضائل العترة الطّاهرة ، چاپ حسین استادولی ، قم 1417؛ حر عاملی ؛ حسن بن سلیمان حلّی ، مختصر بصائرالدرجات ، نجف 1370؛ خوئی ؛ محمدجواد شبیری ، «در حاشیة دو مقاله »، آینة پژوهش ، سال 8 ، ش 6 (بهمن ـ اسفند 1376)؛ فضل بن حسن طبرسی ، اعلام الوری بأعلام الهدی ، قم 1417؛ همو، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن ، چاپ هاشم رسولی محلاتی و فضل اللّه یزدی طباطبائی ، بیروت 1408/1988؛ محمدبن حسن طوسی ، تهذیب الاحکام ، چاپ حسن موسوی خرسان ، بیروت 1401/1981؛ همو، الفهرست ، چاپ الویس اسپرنگر، هندوستان 1271/ 1853، چاپ محمود رامیار، چاپ افست مشهد 1351 ش ؛ علی بن ابراهیم قمی ، تفسیر القمی ، چاپ طیب موسوی جزائری ، نجف 1387، چاپ افست قم ] بی تا. [ ؛ محمدبن عمر کشی ، اختیار معرفة الرجال ، ] تلخیص [ محمدبن حسن طوسی ، چاپ حسن مصطفوی ، مشهد 1348 ش ؛ اتان کلبرگ ، کتابخانة ابن طاووس و احوال و آثار او ، ترجمة علی قرائی و رسول جعفریان ، قم 1371 ش ؛ کلینی ؛ مجلسی ؛ احمد مددالموسوی ، «پژوهشی پیرامون تفسیر قمی »، کیهان اندیشه ، ش 32 (مهر و آبان 1369)؛ احمدبن علی نجاشی ، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی ، چاپ موسی شبیری زنجانی ، قم 1407.
/ سیدمحمدجواد شبیری /
مقاله ذیل نیز در این باره در دانشنامه جهان تشیع آمده است :
تفسیر قمى از تفاسیر کهن و از معروف ترین مصادر تفسیرى امامیه به شمار مى آید که به روش تفسیر مأثور، روایات تفسیری را جمع آورى کرده است. کلینی در کافی و دیگران در برخى از مجامع روایی، از این کتاب روایت کرده اند; اما طبق تحقیقات جدیدى که پس از حاج آقا بزرگ تهرانی در الذریعه انجام شد، کتاب موجود نمى تواند تماماً از آن على بن ابراهیم قمى باشد و مانند تفسیر منسوب به امام حسن عسکری – علیه السلام – تألیف دیگرى است; با اعتراف به اینکه بخش بسیارى از روایات این کتاب از تفسیر على بن ابراهیم گرفته شده است. دلایل و شواهد بر اینکه این کتاب از على بن ابراهیم نیست، فراوان است; از جمله مقدمه این کتاب که مؤلف به گونه اى مباحث را طرح مى کند که گویى کسى دیگر سخن مى گوید و گاه حتى از على بن ابراهیم هم نقل قول مى کند.خط کلى تفسیر، نقل اخبار تفسیری از اهل بیت پیامبر – صلى الله علیه وآله – است و احیاناً نکات تفسیرى هم از على بن ابراهیم نقل شده و بخشى از روایات بر اساس تأویل، انطباق، جرح و تطبیق است. مؤلف در آغاز تفسیر، مقدمه اى نگاشته که با طرح عناوین کلى آن مى توان سمت گیرى و چگونگى روش او را شناخت. در این مقدمه مباحث فضیلت قرآن، تمسک به اهل بیت – علیهم السلام – ، اشتمال قرآن بر ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه، تحریف، تأویل و رد مذاهب و فرق بحث شده و به مناسبت هر موضوع روایاتى آمده است.
مؤلف کتاب تفسیر قمی[ویرایش]این کتاب در رجال نجاشی [۱] و فهرست طوسی [۲] به علی بن ابراهیم نسبت داده شده است و منقولاتی از آن در کتب قدما دیده می‌شود، از جمله در تهذیب الاحکام شیخ طوسی ، [۳] مجمع البیان [۴] [۵] [۶] و اعلام الوری طبرسی [۷] [۸] و مناقب ابن شهرآشوب . [۹]نسخه موجود تفسیر علی بن ابراهیم[ویرایش]اکنون نسخه‌ای با عنوان تفسیر علی بن ابراهیم در دست است که نخستین بار حسن بن سلیمان حِلّی به نقل از شهید اول (متوفی ۷۸۴) منقولاتی از این نسخه را دیده [۱۰] و سپس در کتب متأخر، مانند بحارالانوار ، روایات آن در ابواب مختلف پراکنده شده است. در این نسخه بارها عباراتی دیده می‌شود که به تفسیر علی بن ابراهیم ارجاع می‌دهد. [۱۱] [۱۲] [۱۳] [۱۴] [۱۵]بعلاوه این تفسیر از معاصران علی بن ابراهیم، همچون احمد بن ادریس (متوفی ۳۰۶) و حسین بن محمد بن عامر و حُمَید بن زیاد (متوفی ۳۱۰) و محمد بن جعفر رزّاز (متوفی ۳۱۶)، نیز روایاتِ بسیار دارد و حتی احادیثی از محدّثان متأخر از وی، همچون ابن عُقْده (۲۴۹ـ۳۳۲) و محمد بن عبداللّه بن جعفر حِمْیری و ابن همّام اِسکافی (متوفی ۳۳۶)، در این کتاب دیده می‌شود که خود علی بن ابراهیم در هیچ سندی از آنها روایت نمی‌کند.
مشایخ علی بن ابراهیم در تفسیر قمی[ویرایش]از سوی دیگر، در این کتاب در مواردی بسیار از مشایخ مهم علی بن ابراهیم چون احمد بن محمد بن عیسی و محمد بن عیسی بن عبید و احمد بن ابی عبداللّه برقی ، با واسطه معاصران علی بن ابراهیم، نقل شده است. شگفت آنکه در سند دیگری، از ابراهیم بن هاشم ، پدر و استاد اصلی علی بن ابراهیم، با دو واسطه روایت شده [۱۶] و از معاصران وی چون محمد بن یحیی و سعد بن عبداللّه نیز با واسطه نقل شده است. [۱۷]این قراین و قراین متعدد دیگر نشان می‌دهد که تمامی تفسیر موجود از علی بن ابراهیم نیست. [۱۸]دلیل عدم صحت انتساب تمام تفسیر موجود به علی بن ابراهیم[ویرایش]آقابزرگ طهرانی نخستین کسی است که در باره عدم صحت انتساب تمام تفسیر موجود به علی بن ابراهیم سخن گفته و بر این باور است که ابوالفضل عباس بن محمد بن قاسم ، شاگرد علی بن ابراهیم که نامش در آغاز تفسیر موجود آمده، روایات ابوالجارود ، راوی مطالبی در تفسیر از امام باقر علیه‌السلام، و دیگران را از اواسط جلد اول تفسیر در آن وارد کرده است، [۱۹] اما شاهدی برای این نظر در دست نیست و عباس بن محمد بن قاسم کسی جز یکی از مشایخ مؤلف کتاب نیست که در «طریق» مؤلف به علی بن ابراهیم قرار گرفته [۲۰] و نام وی علاوه بر آغاز کتاب در میان نام راویان دیگر نیز ذکر شده است. [۲۱]دلیل دیگر برعدم صحت انتساب تمام تفسیر موجود به علی بن ابراهیم[ویرایش]در طرف مقابل، در کتاب تأویل الا´یات از تفسیر علی بن ابراهیم مطالب بسیاری نقل شده است [۲۲] [۲۳] [۲۴] [۲۵] که اصلاً در این تفسیر نیست. بنابراین تفسیر موجود نه در بر دارنده تمام تفسیر علی بن ابراهیم است و نه تمام منقولاتِ آن از وی است، بلکه کتابی است از مؤلفی دیگر که بیش از همه از تفسیر علی بن ابراهیم بهره گرفته و در آن، از طریق بیش از بیست راوی، روایات بسیاری از کتب و مصادر دیگر آورده است. حجم این دسته روایات، در نیمه نخست مجلد اول تفسیر بسیار اندک است و بتدریج افزایش می‌یابد تا بدانجا که در اواخر کتاب تقریباً به اندازه روایاتِ منقول از تفسیر علی بن ابراهیم می‌شود. در تفسیر موجود معمولاً پس از نقل از غیر علی بن ابراهیم، با آوردن نام علی بن ابراهیم به گونه صریح یا با ضمیر، بازگشتِ متن به تفسیر علی بن ابراهیم یادآوری می‌شود. [۲۶]مولف کتاب از دیدگاه شبیری زنجانی[ویرایش]سید موسی شبیری زنجانی با توجه به اینکه اغلب راویانِ بخش دوم تفسیر، همچون احمد بن ادریس و حسن بن علی مهزیار و محمد بن جعفر رزّاز ، از استادان علی بن حاتِم قزوینی (زنده در ۳۵۰) بوده‌اند و هیچ راوی دیگری از این مجموعه افراد روایت نمی‌کند، مؤلف کتاب را علی بن حاتم می‌شناساند. [۲۷] [۲۸] [۲۹] [۳۰] [۳۱]ابوالفضل عباس بن محمد بن قاسم نیز از مشایخ علی بن حاتم است [۳۲]علت انتساب کتاب به علی بن ابراهیم[ویرایش]و ممکن است منشأ اشتباه در انتساب کتاب، تبدیل نام علی بن ابی سهل ــ که همان علی بن حاتم است ــ به علی بن ابراهیم، به جهت شباهت این دو اسم، باشد.
دلیل عدم اعتماد به مطالب نقل شده از تفسیر موجود علی بن ابراهیم[ویرایش]قسمت عمده تفسیر موجود، نقل از تفسیر علی بن ابراهیم است، ولی وجود نقلهایی در تأویل الا´یات و برخی کتب دیگر از تفسیر علی بن ابراهیم ــ که با احادیث و مطالب تفسیر موجود تفاوتهای فراوانی دارد ــ سبب می‌شود که به آنچه از تفسیر علی بن ابراهیم در تفسیر موجود نقل شده، نتوان اعتماد کامل کرد. [۳۳] [۳۴] [۳۵] [۳۶] [۳۷] [۳۸] [۳۹] [۴۰] [۴۱] [۴۲] [۴۳] [۴۴] [۴۵] [۴۶] [۴۷] [۴۸] [۴۹] [۵۰]علت دشواریهای تفسیر قمی[ویرایش]مقایسه اسناد علی بن ابراهیم در این کتاب و اسناد علی بن ابراهیم در کتاب کافی از دشواریهای بسیار این تفسیر حکایت می‌کند ــ از جمله از کوتاه بودن واسطه ها در بسیاری از اسناد [۵۱] [۵۲] و این امر سبب می‌گردد که در نقل از این کتاب احتیاط شود. چون این احتمال وجود دارد که علی بن ابراهیم ــ که در اواسط عمر نابینا شده بود [۵۳] ــ مطالب تفسیری را برای شاگردان خود گفته و آنان آنها را نوشته و تنظیم کرده باشند. بنابراین کتاب تفسیر علی بن ابراهیم در اصل نسخه های مختلف داشته، از جمله نسخه‌ای از این تفسیر به روایت نوه مؤلف به دست ابن طاووس [۵۴] رسیده است و وی در وصف این نسخه می‌گوید که جمیع کتاب در چهار جزء در دو مجلد واقع است، [۵۵] ولی در تفسیر موجود نشانی از اجزا دیده نمی‌شود.
دیدگاه رجالی در باره اسناد تفسیر علی بن ابراهیم[ویرایش]دیدگاهی رجالی در باره اسناد تفسیر علی بن ابراهیم وجود دارد که با تکیه بر عبارت «وَنحنُ ذاکرون و مُخبرون بماینتهی الینا ورَواهُ مشایخُنا و ثقاتنا عن الذّین فرض اللّه طاعتهم…» در مقدمه آن، [۵۶] بر وثاقت تمامی افراد اسناد این تفسیر به شرط اتصال روایت به معصومان علیهم‌السلام تأکید می‌کند و این تفسیر را از مصادر مهم رجالی می‌داند [۵۷] [۵۸]اگر عبارت مذکور افاده حصر کند و گوینده آن علی بن ابراهیم باشد، تنها ناظر به مواردی است که از علی بن ابراهیم نقل شده و علاوه بر وثاقت، بر پایه مبانی علم رجال و روایتِ حدیث ، بر شیعه بودن راویان نیز دلالت دارد.
ولی گوینده عبارات فوق معلوم نیست و بعلاوه، روشن نیست که این گواهی ناظر به تمام افراد سلسله اسناد کتاب باشد. به نظر می‌رسد این عبارت تنها به مشایخ مستقیم یا مؤلفان کتب مأخذ تفسیر اشاره دارد، زیرا در اسناد موجود حتی در مواردی که از علی بن ابراهیم نقل شده، روایات مسلّم الضعف فراوان دیده می‌شود.
روایات مرسل نیز در کتاب بسیار است. [۵۹] [۶۰] [۶۱] [۶۲] [۶۳] [۶۴] [۶۵] [۶۶] [۶۷]از سوی دیگر، باتوجه به اینکه علی بن حاتم باوجود وثاقت با تعبیر «یروی عن الضعفاء» وصف شده، [۶۸] پذیرش توثیقات وی دشوار است.
استفاده از تفسیر ابوالجارود در تفسیر موجود[ویرایش]در تفسیر موجود، بجز تفسیر علی بن ابراهیم، احادیث بسیاری از تفسیر ابوالجارود با عنوان «وفی روایة ابی الجارود» نقل شده که گاه سند کامل هم همراه نام وی ذکر شده است. [۶۹] [۷۰] [۷۱] [۷۲]مآخذ دیگر تفسیر موجود[ویرایش]مآخذ دیگر این تفسیر چندان روشن نیست، ولی با دقت در تسلسل اسناد کتاب و مقایسه آنها با یکدیگر و با کتب رجال، مآخذ احتمالی کتاب را می‌توان به دست آورد: مراجع معتبری چون نوادر احمد بن محمد بن عیسی، محاسن احمد بن ابی عبداللّه برقی ، نوادر الحکمة محمد بن احمد بن یحیی بن عمران اشعری ، و چند کتاب تفسیری از جمله تفسیر فرات کوفی ، تفسیر قرآن ابوحمزه ثمالی ، تفسیر علی بن مهزیار ، تفسیر معلی بن محمد ، تفسیر گمنام عبدالغنی بن سعید ثقفی که به تفسیر ابن عباس منتهی می‌شود، تفسیرالباطن علی بن حسّان هاشمی که از غالیان بوده و شدیداً تضعیف شده است، و تفسیر قرآن حسن بن علی بن ابی حمزه که خود و پدرش از رؤسای واقفه اند . [۷۳] [۷۴] [۷۵] [۷۶] [۷۷] [۷۸] [۷۹] [۸۰] [۸۱] [۸۲] [۸۳] [۸۴]نوشته شدن تفسیر علی بن ابراهیم با دیدگاه حدیثی[ویرایش]تفسیر علی بن ابراهیم با دیدگاه حدیثی نوشته شده، ازینرو مؤلف از ظاهر آیات، با استناد به روایات، به آسانی دست کشیده است.
تفسیر علی بن ابراهیم جزئی از تفاسیر تأویلی[ویرایش]تفسیر کتاب از تفاسیر تأویلی شمرده شده و تأویلهای دور از ذهن در آن بسیار است، [۸۵] [۸۶] ازینرو بسیاری از آیات به فضائل اهل بیت یا مثالب دشمنانشان تفسیر شده که معنای باطنی آیات به شمار می‌آیند.
روش مؤلف درنوشتن تفسیر[ویرایش]در این تفسیر تنها روایات گردآوری نشده است بلکه آیات و کلمات بدون استنادِ روشن به روایات، تفسیر شده و شأن نزول آیات بتفصیل بیان گردیده و قصص انبیا و وقایع زمان پیامبر و مباحث فقهی حجم گسترده‌ای از کتاب را تشکیل داده است. گاهی معانی مختلف واژه های مشترک در قرآن ذکر شده [۸۷] [۸۸] [۸۹] و از آیات دیگر و روایات و اشعار شاعران بر تفسیر یک آیه دلیل اقامه شده [۹۰] [۹۱] [۹۲] [۹۳] [۹۴] [۹۵] و گاه به نظر عامه اشاره شده است. [۹۶] [۹۷] [۹۸] [۹۹] [۱۰۰] [۱۰۱]مباحث کلی علوم قرآنی در مقدمه تفسیر[ویرایش]در مقدمه تفسیر موجود، مباحث کلی علوم قرآنی به صورت تقسیم بندی آیات در حدود پنجاه عنوان به نقل از علی بن ابراهیم مطرح شده، سپس با ذکر آیه یا آیه هایی به توضیح این عناوین پرداخته شده است. آشفتگی این مقدمه و عدم تطابق کامل فهرست عناوین با شرح آن حاکی از وجود اختلالی در کتاب است.
مباحث مطرح شده در تفسیر موجود[ویرایش]در این مقدمه از ناسخ و منسوخ ، محکم و متشابه ، خاص و عام و سبک خاصی در قرآن به نام منقطع معطوف سخن رفته [۱۰۲] [۱۰۳] [۱۰۴] [۱۰۵] [۱۰۶] [۱۰۷] و گفته شده که ترتیب آیات در هنگام جمع آوری آنها به هم خورده است. [۱۰۸] [۱۰۹]تحریف قرآن از نظر علی بن ابراهیم[ویرایش]علی بن ابراهیم از تحریف قرآن سخن گفته [۱۱۰] و آیاتی را ذکر کرده است که تأویل آن در تنزیل یا با تنزیل یا قبل از تنزیل یا بعد از تنزیل است. [۱۱۱] [۱۱۲] [۱۱۳] [۱۱۴] [۱۱۵]استفاده از آیات قرآن برای رد مخالفان[ویرایش]وی از آیات قرآن برای رد مذاهب مختلف غیراسلامی مانند بت پرستان و زنادقه و دهریه [۱۱۶] [۱۱۷] [۱۱۸] و برخی از فرق اسلامی مانند معتزله ، قدَریه ــ که به نظر وی همان مُجبِره‌اند ــ و نیز دیدگاههای نادرست دیگر استفاده می‌کند [۱۱۹] [۱۲۰] [۱۲۱] [۱۲۲] [۱۲۳] و با آوردن روایاتی اجمالاً به مذهب امرٌ بین امرین اشاره می‌نماید.
روش تفسیر قرآن به قرآن، با دیدگاهی تأویلی، در مواضع بسیاری از تفسیر دیده می‌شود. [۱۲۴] [۱۲۵] [۱۲۶] [۱۲۷] [۱۲۸]دیدگاه جریان آیات ــ که به گسترش آیات از موارد شأن نزول ناظر است (جَرْی وانطباق) ــ نیز در این تفسیر مشاهده می‌شود. [۱۲۹] [۱۳۰] [۱۳۱] [۱۳۲] [۱۳۳] [۱۳۴]از نشانه های غیر عرب بودن مؤلف کتاب[ویرایش]واژه های فارسی یا معرّب کنادیج (جمع کندو)، انابیر (جمع انبار)، [۱۳۵] فولاذ [۱۳۶] و مادیانه [۱۳۷] می تواند نشانه غیر عرب بودن مؤلف کتاب باشد. همچنین به کار بردن صیغه فعل جمع در جایی که فاعل اسم ظاهر باشد (همچون «قُلْنَ ازواجُه») بر طبق گویش غیر معروف عربی در مواردی از کتاب دیده می‌شود. [۱۳۸] [۱۳۹] [۱۴۰] [۱۴۱] [۱۴۲]شباهت مقدمه تفسیر با رساله منسوب به سید مرتضی[ویرایش]مقدمه تفسیر با رساله‌ای در علوم قرآنی به نام محکم و متشابه شباهتهای بسیاری دارد.
خصوصیات رساله منسوب به سید مرتضی[ویرایش]رساله مذکور منسوب به سیدمرتضی علم الهدی است [۱۴۳] [۱۴۴] و متن کامل آن در جلد نود بحارالانوار [۱۴۵] درج شده است. این رساله، روایت واحد مفصّلی است از حضرت علی علیه‌السلام به نقل از نعمانی در تفسیر قرآن که با یک سند متصل به امام صادق علیه‌السلام می‌رسد. در سند روایت نام راویان ضعیفی چون حسن بن علی بن ابی حمزه دیده می‌شود.
تفاوت فهرست عناوین تفسیر با فهرست روایت نعمانی[ویرایش]در این رساله نخست فهرست انواع آیات قرآنی ذکر شده که با فهرست عناوین تفسیر شباهت بسیاری دارد، ولی فهرست روایت نعمانی دقیقتر و منظمتر است.
مقایسه شرح تفصیلی عناوین در دو کتاب از گستردگی روایت نعمانی حکایت می‌کند؛ حتی مباحث تازه‌ای همچون وجوه معایش خلق [۱۴۶] و حدود فرایض [۱۴۷] در این روایت دیده می‌شود که در مجموع حجم رساله را به پنج برابر مقدمه تفسیر علی بن ابراهیم رسانده است.
رساله ذکر شده در بحار الانوار[ویرایش]در بحار پس از نقل رساله نعمانی، از رساله‌ای مشابه، تألیفِ سعد بن عبداللّه اشعری نام برده شده که مطالب آن با ترتیبی دیگر مشابه مطالب این روایت است.
دو باب از این رساله در بحارالانوار [۱۴۸] نقل شده که بی شباهت به مباحث تفسیر قمی نیست و نیز مطالبی دیگر از آن به نام تفسیر سعد بن عبداللّه در مجلدات مختلف بحار نقل شده است. [۱۴۹] [۱۵۰] [۱۵۱] [۱۵۲]رساله نعمانی از دیدگاه آقابزرگ طهرانی[ویرایش]آقابزرگ طهرانی، این رساله را کتاب ناسخ القرآن و منسوخه و محکمه و متشابهه می‌داند [۱۵۳] که نجاشی در ترجمه سعد بن عبداللّه برای وی ذکر کرده است. [۱۵۴]بررسی ارتباط دقیق سه رساله مذکور[ویرایش]بررسی ارتباط دقیق این سه متن با یکدیگر می‌تواند به شناخت بهتر تفسیر علی بن ابراهیم، تصحیح اغلاط مقدمه آن و نیز تصحیح دو متن دیگر یاری رساند. همچنین نام کتاب الناسخ و المنسوخ در شمار آثار علی بن ابراهیم پس از نام کتاب تفسیر، ممکن است با مقدمه تفسیر موجود ارتباط داشته باشد. [۱۵۵] [۱۵۶]چاپ تفسیر علی بن ابراهیم[ویرایش]تفسیر علی بن ابراهیم چندین بار به چاپ رسیده که اولین بار در ۱۳۱۳ بوده است. سیدطیب جزائری نیز آن را تصحیح کرده و در ۱۳۸۶ در نجف به چاپ رسانده است.
نسخه مصحَح وی در ۱۴۰۴ و ۱۳۶۷ ش در قم به چاپ رسیده است.
فهرست منابع[ویرایش](۱) آقابزرگ طهرانی، الذریعه.
(۲) ابن بابویه، علل الشّرایع، نجف ۱۳۸۶/ ۱۹۶۶، چاپ افست قم.
(۳) ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، چاپ محمد عبدالرحمان مرعشلی، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۱۶/۱۹۹۵ـ۱۹۹۶.
(۴) ابن داوود حلی، کتاب الرجال، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۹۲/۱۹۷۲، چاپ افست قم.
(۵) ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم (بی تا).
(۶) ابن طاووس، سعدالسّعود للنّفوس، چاپ فارس تبریزیان حسّون، قم ۱۳۷۹ ش.
(۷) علی استرآبادی، تأویل الا´ یات الظاهرة فی فضائل العترة الطّاهرة، چاپ حسین استادولی، قم ۱۴۱۷.
(۸) حر عاملی، وسائل الشیعه.
(۹) حسن بن سلیمان حلّی، مختصر بصائرالدرجات، نجف ۱۳۷۰.
(۱۰) خوئی، معجم رجال الحدیث.
(۱۱) محمدجواد شبیری، «در حاشیه دو مقاله»، آینه پژوهش، سال ۸، ش ۶ (بهمن ـ اسفند ۱۳۷۶).
(۱۲) فضل بن حسن طبرسی، اعلام الوری بأعلام الهدی، قم ۱۴۱۷.
(۱۳) فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، چاپ هاشم رسولی محلاتی و فضل اللّه یزدی طباطبائی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
(۱۴) محمد بن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۱۵) محمد بن حسن طوسی، الفهرست، چاپ الویس اسپرنگر، هندوستان ۱۲۷۱/ ۱۸۵۳، چاپ محمود رامیار، چاپ افست مشهد ۱۳۵۱ ش.
(۱۶) علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
(۱۷) محمد بن عمر کشی، اختیار معرفة الرجال، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
(۱۸) اتان کلبرگ، کتابخانه ابن طاووس و احوال و آثار او، ترجمه علی قرائی و رسول جعفریان، قم ۱۳۷۱ ش.
(۱۹) کلینی، الکافی.
(۲۰) مجلسی، بحارالانوار.
(۲۱) احمد مددالموسوی، «پژوهشی پیرامون تفسیر قمی»، کیهان اندیشه، ش ۳۲ (مهر و آبان ۱۳۶۹).
(۲۲) احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
پانویس[ویرایش]
۱. ↑ احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۲۶۰، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
۲. ↑ محمد بن حسن طوسی، الفهرست، ج۱، ص۲۰۹، چاپ الویس اسپرنگر، هندوستان ۱۲۷۱/ ۱۸۵۳، چاپ محمود رامیار، چاپ افست مشهد ۱۳۵۱ ش.
۳. ↑ محمد بن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۴، ص ۴۹ـ۵۰، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۴. ↑ فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۳۷۷، چاپ هاشم رسولی محلاتی و فضل اللّه یزدی طباطبائی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
۵. ↑ فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۳۸۴، چاپ هاشم رسولی محلاتی و فضل اللّه یزدی طباطبائی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
۶. ↑ فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۳۹۰، چاپ هاشم رسولی محلاتی و فضل اللّه یزدی طباطبائی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
۷. ↑ فضل بن حسن طبرسی، اعلام الوری بأعلام الهدی، ج۱، ص۲۹۶، قم ۱۴۱۷.
۸. ↑ محمدجواد شبیری، «در حاشیه دو مقاله»، ج۱، ص۵۰، آینه پژوهش، سال ۸، ش ۶ (بهمن ـ اسفند ۱۳۷۶).
۹. ↑ ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ج ۴، ص ۱۶۰، ج۳، ص۲۳۶، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم
۱۰. ↑ حسن بن سلیمان حلّی، مختصر بصائرالدرجات، ج۱، ص۴۱ـ۴۷، نجف ۱۳۷۰.
۱۱. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۱۲۰، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۲. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۲۷۱، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۳. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۳۱۳، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۴. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۳۶۰، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۵. ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۴، ص۳۰۴ـ ۳۰۵.
۱۶. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۳۳۹، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۷. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۳۴۴، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۸. ↑ احمد مددالموسوی، «پژوهشی پیرامون تفسیر قمی»، ج۱، ص۸۴ ـ۹۴، کیهان اندیشه، ش ۳۲ (مهر و آبان ۱۳۶۹).
۱۹. ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۴، ص۳۰۳.
۲۰. ↑ احمد مددالموسوی، «پژوهشی پیرامون تفسیر قمی»، ج۱، ص۹۳ـ۹۴، کیهان اندیشه، ش ۳۲ (مهر و آبان ۱۳۶۹).
۲۱. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۲۹۷، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۲۲. ↑ علی استرآبادی، تأویل الا´یات الظاهرة فی فضائل العترة الطّاهرة، ج۱، ص۹۰، چاپ حسین استادولی، قم ۱۴۱۷.
۲۳. ↑ علی استرآبادی، تأویل الا´یات الظاهرة فی فضائل العترة الطّاهرة، ج۱، ص۱۲۷، چاپ حسین استادولی، قم ۱۴۱۷.
۲۴. ↑ علی استرآبادی، تأویل الا´یات الظاهرة فی فضائل العترة الطّاهرة، ج۱، ص۱۶۵، چاپ حسین استادولی، قم ۱۴۱۷.
۲۵. ↑ علی استرآبادی، تأویل الا´یات الظاهرة فی فضائل العترة الطّاهرة، ج۱، ص۱۷۳، چاپ حسین استادولی، قم ۱۴۱۷.
۲۶. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۲۰۰ـ ۲۷۱، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۲۷. ↑ محمدجواد شبیری، «در حاشیه دو مقاله»، ج۱، ص۵۰، آینه پژوهش، سال ۸، ش ۶ (بهمن ـ اسفند ۱۳۷۶).
۲۸. ↑ احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۳۶، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
۲۹. ↑ محمد بن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۳، ص۷۲، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۳۰. ↑ ابن بابویه، علل الشّرایع، ج۲، ص۴۴۶، نجف ۱۳۸۶/ ۱۹۶۶، چاپ افست قم.
۳۱. ↑ ابن بابویه، علل الشّرایع، ج۲، ص۵۱۹، نجف ۱۳۸۶/ ۱۹۶۶، چاپ افست قم.
۳۲. ↑ ابن بابویه، علل الشّرایع، ج۱، ص۳۰۴، نجف ۱۳۸۶/ ۱۹۶۶، چاپ افست قم.
۳۳. ↑ علی استرآبادی، تأویل الا´ یات الظاهرة فی فضائل العترة الطّاهرة، ج۱، ص۳۲، چاپ حسین استادولی، قم ۱۴۱۷.
۳۴. ↑ علی استرآبادی، تأویل الا´ یات الظاهرة فی فضائل العترة الطّاهرة، ج۱، ص۱۴۰، چاپ حسین استادولی، قم ۱۴۱۷.
۳۵. ↑ علی استرآبادی، تأویل الا´ یات الظاهرة فی فضائل العترة الطّاهرة، ج۱، ص۲۱۴، چاپ حسین استادولی، قم ۱۴۱۷.
۳۶. ↑ علی استرآبادی، تأویل الا´ یات الظاهرة فی فضائل العترة الطّاهرة، ج۱، ص۲۱۶، چاپ حسین استادولی، قم ۱۴۱۷.
۳۷. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۳۰، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۳۸. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۱۴۰، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۳۹. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۳۰۱، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۴۰. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۳۰۶، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۴۱. ↑ ابن طاووس، سعدالسّعود للنّفوس، ج۱، ص۱۶۸ـ ۱۶۹، چاپ فارس تبریزیان حسّون، قم ۱۳۷۹ ش.
۴۲. ↑ ابن طاووس، سعدالسّعود للنّفوس، ج۱، ص۱۷۰ـ۱۷۱، چاپ فارس تبریزیان حسّون، قم ۱۳۷۹ ش.
۴۳. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۵۹، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۴۴. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۲۷۷، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۴۵. ↑ فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، ج۲، ص۵۰۳، چاپ هاشم رسولی محلاتی و فضل اللّه یزدی طباطبائی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
۴۶. ↑ فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، ج۲، ص۶۱۴، چاپ هاشم رسولی محلاتی و فضل اللّه یزدی طباطبائی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
۴۷. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۶۶، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۴۸. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۷۲، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۴۹. ↑ ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ج۴، ص۲۷۲، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم (بی تا).
۵۰. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۱۵۵، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۵۱. ↑ کلینی، الکافی، ج۲، ص۳۸۹.
۵۲. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۳۲، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۵۳. ↑ احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۲۶۰، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
۵۴. ↑ ابن طاووس، سعدالسّعود للنّفوس، ج۱، ص۱۷۵، چاپ فارس تبریزیان حسّون، قم ۱۳۷۹ ش.
۵۵. ↑ اتان کلبرگ، کتابخانه ابن طاووس و احوال و آثار او، ج۱، ص۵۴۴، ترجمه علی قرائی و رسول جعفریان، قم ۱۳۷۱ ش.
۵۶. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، مقدمه، ص۴، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۵۷. ↑ حرعاملی، وسائل الشیعه، ج۳۰، ص۲۰۲.
۵۸. ↑ خوئی، معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۴۹ـ۵۰.
۵۹. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۲۰، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۶۰. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۳۰، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۶۱. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۹۴، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۶۲. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۱۱۴، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۶۳. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۴۰۶، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۶۴. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۴۱۰، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۶۵. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۴۲۶، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۶۶. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۴۲۸، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۶۷. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۴۳۴، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۶۸. ↑ احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۲۶۳، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
۶۹. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۱۰۲، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۷۰. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۱۹۸، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۷۱. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۲۲۴، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۷۲. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۲۷۱، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۷۳. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۴۰، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۷۴. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۲۳۴، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۷۵. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۲۴۵، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۷۶. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۲۸۶، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۷۷. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۲۹۲، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۷۸. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۲۹۴، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۷۹. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۳۵۱، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۸۰. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۴۲۲، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۸۱. ↑ ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، ج۳، ص۲۹۱، چاپ محمد عبدالرحمان مرعشلی، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۱۶/۱۹۹۵ـ۱۹۹۶.
۸۲. ↑ احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۲۵۱، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
۸۳. ↑ ابن داوود حلی، کتاب الرجال، ج۱، ص۲۶۱، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۹۲/۱۹۷۲، چاپ افست قم.
۸۴. ↑ محمد بن عمر کشی، ج۱، ص۵۵۲، ش ۱۰۴۲، اختیار معرفة الرجال، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
۸۵. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۳۵، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۸۶. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۲۰۳، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۸۷. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۳۰، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۸۸. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۳۲، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۸۹. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۳۵، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۹۰. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۴۶، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۹۱. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۱۳۲، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۹۲. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۲۳۱، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۹۳. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۳۰۹، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۹۴. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۳۸۸، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۹۵. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۸۵ ـ۸۷، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۹۶. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۷۰، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۹۷. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۷۹، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۹۸. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۸۵، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۹۹. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۹۹، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۰۰. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۱۴۲، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۰۱. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۲۲۶، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۰۲. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۳۲، چاپ طیب موسو/spanعلی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۸۵، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم. ی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۰۳. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۴۶، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۰۴. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج ۱، ص، ۵۱ـ۵۲، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۰۵. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۹۶، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۰۶. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۱۶۷، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۰۷. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۱۴۹، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۰۸. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۸، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۰۹. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۱۱۸، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم. علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۳۱۵، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۱۰. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۱۰ـ۱۱، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۱۱. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۱۳، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۱۲. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۱۴، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۱۳. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۹۶، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۱۴. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۱۴۲، چاپ طیب موسوی جزائری گوید که جمیع کتاب در چهار جزء در دو مجلد واقع است، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۱۵. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۶۸، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۱۶. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۲۰۵، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۱۷. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۲۳۶، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۱۸. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۷۸، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۱۹. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۱۷ـ ۲۵، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۲۰. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۲۱۲، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۲۱. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۶۰، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۲۲. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۸۹، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۲۳. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۳۹۸، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۲۴. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۳۵، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۲۵. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۱۵۷، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۲۶. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۲۳۱، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۲۷. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۳۸۸، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۲۸. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۱۷۶، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۲۹. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۱۵۷، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۳۰. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۴۶، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۳۱. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۸۴، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۳۲. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۹۶، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۳۳. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۲۹۵، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۳۴. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۳۹۹، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۳۵. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۳۴۶، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۳۶. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۱۲۰، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۳۷. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۱۲۲، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۳۸. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۲۹۱، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۳۹. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۲۹۷، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۴۰. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۵۰، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۴۱. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۲۰۲، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۴۲. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۲۹۱، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۱۴۳. ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۲، ص۱۵۴.
۱۴۴. ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۴، ص۳۱۸.
۱۴۵. ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۹۰، ص۱ـ ۹۷.
۱۴۶. ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۹۰، ص۴۶ـ۴۹.
۱۴۷. ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۹۰، ص۶۲ـ۶۴.
۱۴۸. ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۸۹، ص۶۰ـ۷۳.
۱۴۹. ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۸۰، ص۴۷.
۱۵۰. ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۸۱، ص۷۱.
۱۵۱. ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۸۱، ص۳۸۲.
۱۵۲. ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۰، ص۳۰۵.
۱۵۳. ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۲۴، ص۸.
۱۵۴. ↑ احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۱۷۷، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
۱۵۵. ↑ احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۲۶۰، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
۱۵۶. ↑ محمد بن حسن طوسی، الفهرست، ج۱، ص۲۰۹، چاپ الویس اسپرنگر، هندوستان ۱۲۷۱/ ۱۸۵۳، چاپ محمود رامیار، چاپ افست مشهد ۱۳۵۱ ش.
منبع[ویرایش]دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تفسیر علی بن ابراهیم قمی»، شماره۳۷۱۴.
سایت اندیشه قم
رده‌های این صفحه : قرآن شناسی | تفسیر | تفاسیر شیعه | تفاسیر قرن چهارم | روش های تفسیری | تفاسی