پرسش :





چطور می توانم تهذیب نفس را شروع کنم؟

پاسخ : مسئله

خودسازی، در قرآن کریم با عنوان تزکیه و تزکی مطرح شده و معنای لغوی آن عبارت است

از: پاک نمودن خود از ناپاکی ها.[1]

در آیات متعددی از قرآن مجید بر اهمیت این پاک سازی تأکید شده است، مثلاً؛ در سوره

شمس می خوانیم: “به تحقیق کسانی که نفس خود را پاک کردند، به رستگاری رسیدند و

کسانی که آن را آلوده و ضایع کردند، ضرر دیدند”،[2]همچنین

در آیه 19 سوره فاطر و آیات 14 و 15 سوره اعلی، بر این مسئله تأکید شده است. پس

خودسازی و تزکیه نفس، امری مقبول و مورد پسند شرع مقدس است.

به طور

کلی خودسازی و تهذیب نفس به لحاظ عملی دو مرحله اساسی دارد:

1.

تخلق ظاهر انسان به ظاهر شریعت که همان تخلق به تقوا است می باشد، یعنی ترک وابستگی

به دنیا و گناه و انجام واجبات و وظایف شرعی

2.

مرحله دوم تخلق باطن و روح انسان به صفات اخلاقی و باطنی و امور معنوی و عبادی دین

است از این مرحله تحت عنوان ورع یاد می شود. روی این حساب و تقسیم بندی تهذیب نفس

با مرحله اول یعنی تخلق انسان سالک به ظاهر شریعت و عمل به وظایف شرعی ظاهری شروع

می شود و سپس با عمل به مرحله دوم و باطنی انسان و دین ، به مقصود و نهایت می رسد.

نقطه شروع خودسازی و

تزکیه نفس برای افراد مختلف، متفاوت است. برای فرد غیر مسلمان، اوّلین راه و نقطه

شروع، اسلام آوردن است. به طوری که عده ای از علمای اخلاق، همین مطلب را درجه بندی

کرده و گفته اند: اول اسلام، بعد ایمان، در مرحله سوم هجرت و بعد از آن جهاد فی

سبیل الله است که در این راه وجود دارد”.[3]

اما نسبت به کسانی که

وارد حریم امن اسلام و ایمان شده اند و مورد خطاب آیات قرآنی: “ای مؤمنان به فکر

خود باشید”[4] و “ای ایمان آوردندگان

ایمان خود را تجدید کنید”،[5]

قرار گرفته اند، باید گفت اوّلین مرحله خودسازی، تنبه و بیداری است. به این که باید

شروع کرد و خود را از ناپاکی ها جدا کرد. بعد از این تنبه و آگاه شدن، این سؤال پیش

می آید که از کجا باید شروع کرد؟ می توان گفت پرسشگر این سؤال، اوّلین مرحله را

گذرانده است؛ چرا که با فکر و عقل، به این نتیجه رسیده است که “این عالم جای ماندن

نیست و این همه امکانات و بعثت انبیا برای حیوانی زیستن نیست”.[6]

بعد از

این مرحله (تفکر و تنبه) نوبت به مرحله “توبه” می رسد؛ یعنی جبران آنچه از دست رفته

است. جبران حقوق دیگران که ضایع کرده ایم و جبران حقوق خداوند که بر گردن ما باقی

مانده است.

البته این توبه به همراه

عزم است. توبه از آنچه کرده ایم و عزم به سوی آنچه می خواهیم پیش برویم، به همین

جهت، عده ای از علمای اخلاق، منزل دوم را توبه[7]

و عده ای عزم[8]

گفته اند.

حضرت امام خمینی (ره) در

باره عزم مناسب با این مقام، می فرمایند: “بناگذاری بر ترک معاصی و فعل واجبات و

جبران مافات (گذشته ها) و عزم بر این که ظاهر و صورت خود را انسان عقلی و شرعی

نماید”.[9]

در دعای روز مبعث آمده

است: “دانستم که برترین توشه سالک در مسیر رسیدن به تو، عزم بر اراده ای است که با

آن تنها تو را انتخاب نماید”.[10]

مرحله

بعدی برای  این امر ترک معصیت و انجام واجبات است.

حضرت آیت الله بهجت در

جواب سؤالی که پرسیده شده: تصمیم به سیر و سلوک دارم، چه کنم؟ می گوید: ترک معصیت

برای تمام عمر کافی و وافی است، اگرچه هزارسال باشد.[11]

پس در این مرحله باید واجبات الهی را به اندازه ای که علم داریم، انجام داده و

محرمات الهی را نیز به اندازه علم مان ترک کنیم. این مسئله باعث می شود خداوند علم

های جدیدی به ما عطا کند و به این وسیله، در سیر و سلوک خود رشد پیدا کنیم. ما هر

چه می دانیم عمل می کنیم و خداوند علم به ندانسته ها را به ما عنایت می کند و تا

وقتی که ما به وظیفه خود عمل کنیم، این چرخه ادامه دارد. پیامبر (ص) فرموده اند: هر

کس آنچه را می داند انجام دهد، خداوند علم مجهولات را به او می فهماند.[12]

این روایت، مطابق با آیه قرآنی است که می فرماید: “کسانی که در راه ما تلاش کنند،

راه های خود را به آنان نشان داده و هدایت شان می کنیم”.[13]علاوه

بر این، باید دانست انسان تا زنده است، هیچ گاه ساکن نیست؛ یا به سوی نور (هدایت)

در حرکت است و یا به سوی ظلمت (گمراهی)، و مطلب مهم رهبری این حرکت به سوی نور است

.

 برای

آگاهی بیشتر، می توانید به رساله لب اللباب، حسینى تهرانى،

سیدمحمدحسین، ج اوّل، ص 87 مراجعه کنید.