برای روشن شدن مفهوم «جریان شناسی» ابتدا لازم است معنای «جریان» مشخص شود.
جریان عبارت است از تشکل، جمعیت و گروه اجتماعی معینی که علاوه بر مبانی فکری، از نوعی رفتار ویژه اجتماعی برخوردار است.[ خسرو پناه، عبدالحسین، جریان شناسی فکری ایران معاصر، قم: مؤسسه فرهنگی حکمت نوین اسلامی، 1388، ص 9.]
جریان دارای سه ویژگی و شاخصه اساسی است که عبارتند از:
1. اجتماعی بودن و برخورداری از نوعی رفتار ویژه اجتماعی،
2. دارا بودن تشکل و جمعیت،
3. برخورداری از اندیشه مشخص و رفتار معین مرتبط با آن،
ازاین رو به اندیشه منسجم و نظام مند یک شخصیت علمی که به صورت تشکل اجتماعی در نیامده است، جریان گفته نمی‌شود.
بر این اساس، جریان شناسی عبارت خواهد بود از شناخت منظومه و گفتمان، چگونگی شکل گیری، معرفی مؤسسان و چهره‌های علمی و تأثیرگذار در گروه‌های فکری، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی است.[ همان، ص 10.]
جریان سیاسی به معنای یک طیف گسترده فکری، اعتقادی، سیاسی و ایدئولوژیک است. یک جریان سیاسی شامل چندین گروه، حزب، جناح و تشکل است که از نظر اعتقادی، فکری، سیاسی، ایدئولوژی، اهداف و روش‌های مبارزه سیاسی با هم دارای اشتراکاتی می‌باشند و در مواقع انتخابات و تحولات سیاسی مهم ممکن است موضع‌گیری کرده یا نامزد و یا نامزدهایی به مردم معرفی کنند.
جریان فکری سیاسی دارای مبدأ یا منشأ، مسیر یا بستر و مقصد یا هدفی است که در آن روان است. هدف‌های یک جریان تسلط بر حاکمیت سیاسی در یک جامعه و استقرار ارزش‌ها و نظام سیاسی مورد نظر خود است.[ ر.ک: میرسلیم، سیدمصطفی، جریان شناسی فرهنگی بعد از انقلاب اسلامی، تهران: گروه تحقیق جهاد دانشگاهی، 1384و مظفری، آیت، جریان شناسی ایران معاصر، قم: پژوهشکده تحقیقات اسلامی، 1385.]
بنابراین، جریان شناسی سیاسی نباید با شناخت احزاب و گروه‌های سیاسی اشتباه گرفته شود زیرا هر چند در جریان شناسی سیاسی، آشنایی با احزاب و گروه‌های سیاسی لازم و ضروری است، اما صرف شناخت احزاب به معنای جریان شناسی نیست بلکه در جریان شناسی سیاسی در کنار شناخت احزاب، شناسایی بسترها و زمینه‌های شکل‌گیری و گفتمان فکری حاکم بر آن‌ها لازم است.
به طور کلی جریان‌های‌های اجتماعی به چهار رویکرد مختلف تقسیم پذیرند:
1. جریان‌های فکری؛ تشکل و جمعیت اجتماعی است که از مبانی اندیشه‌ای برخوردار است و تأثیر گذاری آن بیشتر حوزه فکری است.
2. جریان‌های فرهنگی؛ تشکل و جمعیت اجتماعی است که بیش از آن که
به مباحث فلسفی و کلامی بپردازند، از فعالیت فرهنگی و تبلیغی برخوردار هستند و بیشتر در زمینه فرهنگی و رفتاری تأثیر گذار هستند.
3. جریان‌های سیاسی؛ تشکل و جمعیت‌های اجتماعی است که رویکرد و فعالیت آن‌ها سیاسی است و تأثیر گذاری آن بیشتر در زمینه سیاسی است.
4. جریان‌های اقتصادی؛ تشکل و جمعیت‌های اجتماعی است که رویکرد آن‌ها اقتصادی است و در زمینه اقتصادی تأثیر گذار می‌باشند.
البته به تعبیری به همه این جریان‌ها می‌توان جریان فکری اطلاق نمود زیرا
هر جریان اجتماعی به لحاظ فکری دارای اندیشه خاص در عرصه‌های هستی شناختی و انسان شناختی و معرفت شناختی است و به لحاظ اجتماعی دارای مرجعیت اجتماعی و اثر گذاری در جامعه است اما آنچه این جریان‌ها را از یکدیگر متمایز می‌سازد، رویکرد و زمینه فعالیت و تأثیر گذاری آن‌هاست. بر این اساس، جریان شناسی براساس تقسیم بندی جریان‌های اجتماعی، چهار رویکرد عمده خواهد داشت؛ جریان شناسی فکری، جریان شناسی فرهنگی، جریان شناسی سیاسی و جریان شناسی اقتصادی.
در پژوهش حاضر، جریان شناسی را با رویکرد جریان شناسی سیاسی دنبال خواهیم کرد و در این راستا به تبیین خطوط فکری، چگونگی شکل گیری،
معرفی چهره های اصلی و تأثیرگذار در گروه‌های سیاسی کشور خواهیم پرداخت.