در آیین اسلام از یک سو رفق و مدارا با بیمار مورد تأکید و سفارش قرار گرفته و از سوی دیگر به خشم آوردن، دلتنگ ساختن و آشفته خاطر کردن بیمار، نکوهش شده است. امام صادق(علیه السلام) فرموده است: دعای سه کس مستجاب است: یکی از آن سه تن بیمار است، پس او را به خشم نیاورید و آشفته خاطر نسازید.(1) از این جا معلوم می‌شود که بیمار را به خشم آوردن و عرصه را بر او تنگ کردن و آرامش خاطر او را ربودن، گناهی است بزرگ که چه بسا بر اثر آن بیمار دلتنگ شود و دعای او علیه کسانی که او را آزرده خاطر ساخته اند به اجابت رسد. چرا که بیمار در موقعیتی معنوی و روحانی قرار دارد و دعایش مستجاب است. از این رو، پرستار باید از برخوردهایی که موجب ناراحتی و خشم بیمار می‌شود جدا خودداری کند و او را رنجیده خاطر نسازد.
 
وضعیتی که در دوران بیماری برای بیمار پدیدار می‌شود، موجب نگرانی و احساس تنهایی و بی پناهی اوست. بیمار در این هنگام بیش از نیازهای درمانی، محتاج حمایتهای عاطفی و تشنه انس و محبت است و همچون کسی که پناه خود را از دست داده است، در پی پناهی است که از او حمایت کند. در این موقعیت دشوار، بیمار باید احساس کند که در وضعیت جدید، تنها و دور از نظر دیگران نیست و اطرافیان به او و سلامت و بهبود او توجه دارند. در این میان، پرستار است که باید با حرکت‌ها، سخنان، برخوردها و روابط پسندیده، این حمایت‌ها را ابراز کند و به بیمار اطمینان دهد که نگران سلامت اوست.
 
درک این نیاز اساسی بیمار، می‌تواند زمینه ساز برخوردی مناسب و مطلوب با بیمار و موجب موفقیت و ارجمندی پرستار باشد. بنابراین، نخستین گام برای برقراری رابطه‌ای مطلوب با بیمار، شناخت جایگاه ارزشی پرستاری و توجه به اهداف بلندی است که در این مسیر باید دنبال شود. هر گاه آدمی ‌برای خشنودی خداوند در این عرصه تلاش کند و با دیدی الهی به وظیفه خود بنگرد، لحظه لحظه آن را دارای ارزش‌های فراوان می‌داند و می‌کوشد وظیفه خود را به گونه ای نیکو به انجام رساند.
 

شیوه‌های حمایت

در بررسی متون دینی، برخی از شیوه‌های اخلاقی و انسانی رابطه با بیمار به دست می‌آید، که پرستار با به کارگیری آن‌ها بیمار را در حیطه مراقبت‌های خود قرار می‌دهد و به او اطمینان می‌بخشد که نگران سلامت اوست. در این جا به بررسی پاره‌ای از این شیوه‌ها می‌پردازیم.
 
مهر، محبت، عطوفت، رأفت و دوستی از واژه‌های زیبایی است که در فرهنگ واژگان دینی از درخشش ویژه ای برخوردار است. این اوصاف درخور انسآن‌های وارسته و کمال یافته است و فرزانگان را از سایرین متمایز می‌سازد. تخلق به این اوصاف، روح و روان را صفا می‌دهد و جان را جلا می‌بخشد. اهمیت این حمایت‌ها، مهرها و عطوفت‌ها موجب شده است که مراقبت‌های حمایتی در امر پرستاری از بیمار، بیش از پیش مورد توجه توصیه و تأکید قرار گیرد. مهر و عاطفه، یکی از مهمترین و با ارزش ترین ویژگی‌های پیروان راستین پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) است. خداوند، همراهان، پویندگان راه و رهروان مکتب آن پیامبر بزرگ را این گونه توصیف می‌کند:

«محمد رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) و الذین معه اشداء على الکفار رحماء بینهم‌»(2) محمد (صلی الله علیه و آله و سلم)  فرستاده خداست و کسانی که با اویند در برابر کفار سرسخت و نسبت و به یکدیگر با مهر و عاطفه هستند.»  برازندگی و زیبندگی این اوصاف، نشأت گرفته از مبدأ هستی و خدای متعال است که خود را نسبت به بندگانش دارای مهر و رأفت میداند: 

«و الله رؤف بالعباد» برای خداگونه شدن، از آراستن خویش به این صفات خدایی، گریزی نیست که خداوند پیامبرش را متخلق به این اخلاق و متصف به این صفات معرفی می‌کند. (3) به یقین، رسولی از خود شما به سویتان آمد که رنج‌های شما بر او سخت است؛ و اصرار بر هدایت شما دارد؛ و نسبت به مؤمنان، رئوف و مهربان است!
 
مهر و عطوفت از اصول رستگاری و تقرب به خدای متعال است. کسانی که خواستار رحمت خدایند، باید بالهای رحمت و رأفت خود را برای دیگران بویژه زیردستان و ضعیفان بگسترانند، که در روایات چنین آمده است: «ارحم من دونگ یرحمک من فوقک»  با زیردست خود از سر مهر و رحمت برخورد کن تا آنان که برتر از تو هستند با تو این چنین کنند. آدمی‌طبیعت نیازمند محبت و مهر و عطوفت است و در تمام زندگی خویش، در هر حال و وضعی به محبت دیگران وابسته است و زندگی بدون دریافت این مهرها و عطوفت‌ها برای او مشکل و طاقت فرساست.
 
در این میان، کسانی که زیر دست و ضعیفند و یا مبتلا به بیماری هستند، بیش از هر کس و فراتر از هر زمان به این اکسیر حیات بخش و سازنده نیازمندند. از این جاست که محبت‌ها و دلجویی‌ها که از لوازم ایمان و پیروی از مکتب انسان ساز پیامبر گرامی ‌اسلام (صلی الله علیه وآله و سلم) است، در مورد بیمار از اولویت برتر و بالاتری برخوردار است و اضطراب‌ها، نگرانی‌ها و محرومیت‌های بیمار با این خصلت الهی جبران می‌گردد. از این رو، مهر و محبت به بیماران از وظایف اخلاقی، الهی پرستار شمرده شده و به رابطه سرشار از رأفت و رحمت با انسآن‌های مبتلا، سفارش و تأکید شده است. امام صادق(علیه السلام) می‌فرمایند: «الناس رجلان مبتلى و معافی فارحموا المبتلى و أحمدوا الله على العافیة».(4) مردم دو دسته‌اند: یک دسته مبتلا به بیماری هستند و دسته دیگر در سلامت به سر می‌برند. بنابراین نسبت به مبتلایان مهر بورزید و از آنان دلجویی کنید و بر عافیت و سلامتی خداوند را سپاس گویید. مهرورزیدن به مبتلایان و بیماران یکی از اصول اخلاقی است که بر دوش آحاد جامعه اسلامی‌ بویژه پرستاران نهاده شده است. رهبر کبیر انقلاب امام خمینی (قدس سره) که خود دست پرورده مکتب سازنده و پرمهر انبیاست، خطاب به پزشکان و پرستاران به این ضرورت و نیاز، توصیه و تأکید می‌فرمایند:
 
«… سر و کار با یک عده ای دارید شما و خصوصا پرستارها که اینها بیمارند، دل شکسته اند، احتیاج به پرستاری روحی دارند، احتیاج به آرامش روحی دارند و شما با این مریض‌ها، با این بیمارها هر چه محبت بکنید و هر چه پرستاری مادرانه و خواهرانه و برادرانه و پدرانه بکنید این در روحیه بیمار مؤثر است و برای خوب شدن، سرعت خوب شدن بیماران نیز مؤثر است و در بارگاه خدای تباک و تعالی خدمت به این جمعیت، خدمت به این بندگان خدا بسیار ارزشمند است.»(5)
 
پی‌نوشت‌ها:
١- بحارالأنوار، ج ۸۱، ص ۲۲۵
2۔ سورۂ فتح، آیه ۲۹.
۳- سوره توبه، آیه ۱۲۸.
4- بحارالأنوار، ج ۷۸، ص ۲۸۴
5۔ صحیفه نور، ج ۱۴، ص ۲۶۷
 
منبع: نگرش اسلامی ‌به: فرهنگ پرستاری، اکبر اسدی، صص130-124، مرکز تحقیقات اسلامی‌ جانبازان، قم، چاپ دوم، 1375