خدمات برخي از خلفاء و حاکمان اسلامي را نمي­توان ناديده گرفت و بايد از آنان قدر داني شود؟

اعمال و كارهاي هر كسي را از دو جنبه مي‎توان مورد بررسي قررا داد:
1. جنبه تاريخي، به اين بيان كه اثر سود و زيان آن در دفتر تاريخ ثبت مي‎شود و تاريخ درباره آن قضاوت مي‎كند، آن را ستايش يا نكوهش مي‎نمايد مثلاً وقتي كسي بيمارستاني مي‎سازد و يا مركز فرهنگي يا اقتصادي ايجاد مي‎كند شكي نيست كه خود عمل خوب و پسنديده است و در تاريخ ثبت مي‎گردد و از اين اعمال به خوبي ياد مي‎شود، تاريخ نتيجه عمل را مي‎نگرد ديگر كار ندارد انگيزة سازندگان آن چه بوده آيا به قصد ريا ساخته و يا براي رضاي خدا، امروز مردم ميدان نقش جهان و سي و سه پل اصفهان را مي‎نگرند و سازنده آن را تحسين و تمجيد مي‎كنند و هيچگاه تصور نمي‎كنند كه در ساختن اينگونه بناها چه ظلم‎ها و ستم‎هايي كه بر مردم نشده است اينگونه كارها فقط در دفتر تاريخ ثبت مي‎شود.
2. جنبه ديگر عمل اينست كه كار علاوه بر اينكه ذاتاً بايد خوب و نيك باشد. بايد ديد كه به چه انگيزة انجام شده آيا به قصد رضاي خدا بوده و يا اغراض و اهداف ديگر در پديد آمدن آن نقش داشته است. همچون ريا، جاه‎طلبي و انگيزه‎هاي سياسي و…
و اگر به صرف قصد رضاي خداوند متعال باشد در دفتر الهي ثبت و ضبط مي‎شود. دفتر تاريخ عمل بزرگ و مؤثر مي‎خواهد و چنين عملي را ستايش مي‎كند ولي دفتر الهي در جستجوي عمل خالصانه است.
قرآن مي‎فرمايد: آنكه مرگ و زندگي را آفريد تا شما را در امتحان نيكوترين عمل و صواب‎ترين عمل قرار دهد.[1]قرآن فرمود: «نيكوترين» عمل و نفرمود «بيشترين» عمل، عمده اينست كه عمل علاوه بر پيكره آن كه يك سلسله حركات است از بعد معنوي هم بايد در سمت و سوي رضاي خدا باشد.
پس خوبي و بدي اعمال از جنبه اول بستگي به اثر خارجي آن عمل دارد و از جنبه دوم بستگي به كيفيّت صدور آن از فاعل دارد. و چگونگي ارتباط بين عمل و فاعل سنجيده مي‎شود. در اينجا مفيد بودن عمل تنها كافي نيست.
براي اينكه عملي، عمل خير محسوب گردد بايد ديد كه فاعل با چه نيّت و چه منظور و هدفي و براي وصول به چه مقصدي اقدام كرده است. اگر فاعل داراي هدفي خير باشد و كار خوب را با انگيزه خير انجام داده باشد كارش خير است. و عملش دو بعدي است، در دو امتداد پيش رفته است. در امتداد معنوي و ملكوتي، ولي اگر آن را با انگيزه ريا يا جلب منفعت مادي انجام داده باشد. كارش يك بعدي است. و در امتداد معنوي و ملكوتي پيش نرفته و عملش به عالم بالا صعود نكرده است.
نكته‎اي ديگري كه از اين بحث به دست آمد اينكه: آنچه در حساب خدا ماية ارزش اعمال است. كيفيّت است نه كميّت. لذا درباره انگشتري كه امام علي ـ عليه‎ السلام ـ به فقير در حال نماز داد آية «ولايت»[2] نازل شد.[3] و دربارة قرصهاي ناني كه او و خانواده‎اش انفاق نمودند سورة «هل اتي»[4] در شأن آنها نازل گرديد.[5]بديهي است كه ارزش عمل امام علي ـ عليه‎ السلام ـ و خانواده‎اش از جنبه مادي نبوده بلكه اهميّت عمل آنان در اين است كه عمل پاك و صد در صد خالص براي خدا بوده است در آن حدّ از اخلاص كه براي افراد عادي قابل تصور نيست اخلاصي كه در ملكوت اعلي انعكاس يافته و عكس‎العمل تمجيد و تحسين به وجود آورده است. اهميّت عمل آنان در اين بوده كه قرآن نقل مي‎كند: «ما شما را به خاطر خدا اطعام مي‎كنيم و هيچ پاداش و سپاسي از شما نمي‎خواهيم.»[6]اين زبان دل ايشان است كه خداوند تبارك و تعالي فاش كرده است يعني آنها با اين ايثار و گذشت از خدا جز خدا نمي‎خواستند.
اينكه خداوند در قرآن اعمال يك عده را همچون سراب پوچ و بي‎حقيقت دانسته است[7] از اين جهت است كه اعمال آنان ظاهري آراسته و فريبنده دارد ولي چون براي هدف‎هاي پست مادي فردي انجام شده نه براي خدا چهره ملكوتي ندارد «زبيده» زن هارون‎الرشيد نهري در مكه جاري ساخته است كه از آن زمان تاكنون مورد استفادة زوّار بيت‎الله است، اين كار ظاهري بسيار صالح دارد زبيده اين نهر را از سنگلاخ‎هاي بين طائف و مكه به سرزمين بي‎آب مكه جاري ساخت[8] و قريب دوازده قرن است كه حجاج تشنه لب از آن استفاده مي‎كنند از چهره مٌلكي كار بس عظيمي ولي از نظر ملكوتي چطور؟ آيا ملائكه هم مانند انسان‎ها حساب‎ مي‎كنند آيا چشم آنان هم به حجم ظاهري اين خيره مي‎شود؟  يا نه آنها طوري ديگر حساب مي‎كنند كه زبيده پول اين كار را از كجا آورد؟ زبيده همسر يك مرد جبار و ستمگر بنام هارون‎الرشيد بود كه بيت‎المال مسلمين را در اختيار داشت و هر طور كه هوس مي‎كرد عمل مي‎نمود زبيده از خود ثروتي نداشت و مال خود را صرف عمل خير نكرد، مال مردم را صرف مردم كرد. تازه مقصود زبيده از اين كار چه بوده است؟ آيا مي‎خواسته نامش در تاريخ بماند؟ يا واقعاً رضاي خدا را در نظر داشته است، خدا مي‎داند.
در روايات اسلامي نقش نيّت و انگيزه در انجام كار بسيار اساسي و مهم شمرده شده است.
پيامبر ـ صلي الله عليه و آله ـ فرمود: هر كه در راه خدا بجنگد (در جنگهاي اسلامي شركت كند) و نيتي جز دست يافتن به عقالي (زانوبند شتر) نداشته باشد برايش همان باشد كه به نيت آن جنگيده است. جز اين نيست كه خداوند جنگجويان را براساس نيت‎هايشان بر مي‎انگيزد.[9]امام علي فرمود: مرد مي‎گويد: جهاد كردم در صورتي كه جهاد نكرده است جهاد در حقيقت دوري كردن از حرام‎ها و مبارزه با دشمن است عده‎اي مي‎جنگند و خوب هم مي‎جنگند اما هدفي جز نام‎آوري و مزد ندارد.[10]بنابراين خدمات برخي از بزرگان در جامعه اسلامي از اين امر مستثني نمي‎باشد، بايد بررسي گردد كارهاي كه توسط آنها انجام شده به چه انگيزه و قصدي بوده؟ آيا صرف خدمت به اسلام و مسلمين و در راستاي اطاعت از پيامبر ـ صلي الله عليه و آله ـ كه در حقيقت برضايت خدا منتهي مي‎شود، بوده يا انگيزه‎هاي ديگر از قبيل هواهاي نفساني قدرت‎طلبي در آن دخيل بوده‎اند.
اين مطلب از بررسي حوادث و جرياناتي طرف آنان واقع شده و از آثاري که بر جاي گذاشته روشن مي‎گردد و با معيار هاي قرآني و حديثي به آساني قابل محک زدن مي باشد و به ويژه ايمان آنان نقش آساسي در ارزش­گذاري عمل شان دارد.
.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. پيشوائي از نظر اسلام، استاد جعفر سبحاني.
2. امامت و رهبري، استاد مطهري.
3. فروع ولايت، استاد جعفر سبحاني.
 
پي نوشت ها:
 [1] . ملك، آيه 2.
[2] . مائده، 55.
[3] . مجلسي، محمدباقر، بحارالانوار، ج 35، ص 83، بيروت مؤسسة الوفاء، دوم، 1403 ق.
[4] . سوره،؟؟؟ 76.
[5] . سيوطي، جلال‎الدين، الدرالمنثور، ج 6، ص 299، دارالمعرفة، بي‎تا.
[6] . دهر، آيه 9.
[7] . نور، آيه 39.
[8] . زركلي، خيرالدين، الأعلام، ج 3، ص 42، بيروت، دارالعلم، پنجم، بي‎تا و ذهبي، سير اعلام البيلاء، ج 10، ص 241، بيروت مؤسسة الرسالة، هشتم، 1413ق.
[9] . احمد، بن حنبل، مسند، ج 5، ص 315، بيروت، دارصادر، بي‎تا و نسائي، أحمد بن شعيب سنن الكبري، ج 3، ص 17، لبنان، بيروت، اول، 1411 ق.
[10] . محمدي ري‎شهري، ميزان الحكمه، ج 4، ص 3412، قم، دارالحديث. اول بي‎تا.