خوانش نقش آیینی حاجی فیروز: گفتمان استعماری یا پسا استعماری؟!

عصراسلام: هر چند از منظر مردم شناسی و به ویژه نگاه مردم شناسی نمادین  آن در هیچ یک از سه سطح تفسیری آیین( برداشت برگزار کنندگان، مشاهده کنندگان و درک موقعیتی آیین) چنین تصویری و تصوری به مثابه یک روایت غالب مشاهده نمی شود  اما در پاسخ به این سوال نخست باید از تعلق این پرسش به گفتمان استعماری یا پسا استعماری و شرق شناسانه یا بومی (anthropology at home) سوال کرد؟ 

کسانی چون ویلهم فلور که پیشتر نیز در کتاب پر از ابهام و اشکال تاریخ جنسیت در ایران مردم ایران را فاقد اخلاق جنسی معرفی کرده بودند و ملهم از کتاب هایی چون شاهدبازی در ادبیات فارسی فقدان الگوهای هنجاری از رفتار جنسی را به صورت یک داغ و استیگما به مردم ایران در طی تاریخ منسوب نموده بودند در منابعی چون مدخل های دانشنامه ایرانیکا از برده و برده داری در ایران و نشانه های آن چون حاجی فیروز سخن به میان آورده اند. 

این در حالی است که فرهنگ زدایی از فرهنگ ایرانی با برچسب‌های دیگری چون کانیبالیسم در عصر صفوی و غیره نیز در منابعی از این دست همراه بوده است. این برچسب‌ها همگی به گفتمان و پارادایم استعماری و شرق شناسانه (نگاه به شرق و ایران از بیرون به مثابه یک ابژه و نه درک درونی و بافتی تاریخ و فرهنگ ایرانی) باز می گردد. اما آیا واقعا چنین است و آفریقایی تبارها در فرهنگ ایرانی جایگاهی چنین داشته اند؟ مطالعات میدانی و مردم شناسی چنین ادعایی را تایید نمی کند. آفریقایی تبارها در جنوب ایران در آیین زار خود قطب های معنوی  و آیینی بوده و همه مردم از همه گروه ها به نزد آنان برای شفای جسم و روح (جان) رجوع کرده و پس از درمان، فرزند معنوی ماما یا بابا زار آفریقایی تبار می شوند.‌ چنین جایگاه نمادین برجسته‌ای ایده نژادپرستانه یاد شده را نقض می کند و از سوی دیگر واقعیت های امروزین که فرهاد ورهرام کارگردان برجسته مردم شناس به آن در فیلم مستند خود پرداخته باز ناقض این سخن است. از سوی دیگر در بافت عرفانی فرهنگ ایرانی چون آثار سهروردی سیاهی در دل خود حامل نور است و حاجی فیروز نیز با لباس سرخ خود که نماد بهار، روشنایی و زندگی است همزیستی مرگ و زندگی را که به باززایی و تولد مجدد منتهی می شود نشان می دهد. 

از سوی دیگر نام حاجی فیروز با توجه به اهمیت نامگذاری باز کارکرد و کاراکتر او را بدون کمترین ارتباط با نژادپرستی نشان می دهد. در فرهنگ های ایرانی به طور عمده (صرف نظر از ادبیات طنز آن در آثار نویسندگانی چون صادق هدایت) این نام کهن نماد منزلت اجتماعی و تشرف است. پرستو در شمال ایران و لک لک نیز در آذربایجان غربی به عنوان نمادهای بهاری حاجی نام می گیرند که زیبایی شناسی فولکلوریک در فرهنگ ایرانی را از پیام آوران بهار نشان داده و مقدس تلقی می شوند(خوردن گوشت آنان تابو است). حاجی فیروز نیز از سفر زمستانی خود که نماد مرگ و خواب است آمده و از بهار و بیداری سخن می گوید. تمام نمادهای بهاری نماد فیروزی (پیروزی) هستند چون نمادهای مشابه در آیین های پیشواز نوروز( عروس گل و…) که در آنها خیر، جاودانگی و زندگی و باززایی بر شر، مرگ و نیستی چیره می آید. از سوی دیگر کارکرد حاجی فیروز و حتی سیاه در سیاه بازی به ما قهرمانان وارونه ساز یا اصطلاحا ریورسال را نشان می دهد. آنها نمادهای سلسله مراتب اجتماعی چون ارباب را ریشخند می کنند.

مهرداد بهار بدون توجه به این گونه شناسی و متاثر از نگاه بین النهرینی محققان حوزه دین و مطالعات آیین  درقرن ۱۹ و ۲۰،  حاجی فیروز را نماد سیاووش که یک قهرمان شهید و مرتبط با دوموزی است می داند  و نه قهرمانی ریورسال. حال آنکه اگرچه حاجی فیروز نماد باززایی است اما او نماد تصویری گروتسک از باززایی است. یعنی مرگ و زمستان را که نماد ترس است تبدیل به شوخی و خنده می کند. بنابر این او تصویری گروتسک از مرگ و ترس از آن را می آفریند(نگاه کنید به کتاب اینجانب به زبان انگلیسی با نام وضع آیینی و وضع هنجاری که دانشگاه آمستردام در نوامبر ۲۰۱۳ منتشر ساخته است و نیز مقاله حاجی فیروز و تصویر گروتسک مرگ از اینجانب در مجله آیین نوروز). نقش آیینی حاجی فیروز و حتی رنگ و نقش و نگار های پیراهن سرخ او نماد زندگی چون سایر نمادهای نوروزی است.در اینجا ترس از مرگ به شوخی گرفته می شود در حالی که مرگ با زندگی همسایه و همزاد است.

سیاهی در اینجا به دور از معانی نژادپرستانه نماد مرگ و زمستان است و به قول باختین مرگ بخشی از زندگی و نه چیزی جدا از آن است، یعنی در شخصیت حاجی فیروز روستایی و سیاهی از هم جدا نمی شوند (همانطور که مرگ و زندگی در کالبد انسان)، این واقعیت در شخصیت مثالی و آیینی حاجی فیروز آشکار است، او هم زندگی و هم مرگ را به ما نشان می دهد با این تفاوت که ترس مرگ و نیستی را  به شوخی و خنده می گیرد و با کالبدی که از زمستان یعنی دنیای مثالی خواب و مرگ آمده، از جوهره جاودان باززایی در تولد و باززایی بهاری خود می گوید و از ما می خواهد که به مرگ و زمستان بخندیم.

از سوی دیگر شعر یا وجه کلامی آیین حاجی فیروز بعد غیر نژادپرستانه این آیین را مجددا نشان می دهد: ارباب حاجی فیروز بزبز قندی است. آیا بزبز قندی نمادی نژادپرستانه است؟! از قضا بز نماد بهار در فرهنگ ایرانی در آیین هایی چون تکم گردانی و قصه بز زنگوله پا یک قصه عامیانه بهاری است: در این قصه زایش و باززایی (تولد دوباره از دل مرگ یعنی شکم گرگ ستایش شده و گرگ که نماد نازایی و درندگی است نکوهش می شود: نگاه کنید به کتاب کودکان و جهان افسانه). 

اما نمی توان از نقش برخی تفاسیر و بازنمایی های نادرست در برانگیختن تصوراتی از این نوع چشم پوشید. بهرام بیضایی با تولید آثاری چون باشو غریبه کوچک و طرب نامه عملا مساله رنگ و تبعیض برآمده از آن را در برابر ما قرار داد. جالب این است که او فرهنگ گیلان را که به قول مردم شناس توانا کریستیان برومبرژه نماد برونگرایی و به قول رابینو دارالمرز بوده در باشو غریبه کوچک نماد وحشت از رنگ پوست قرار داد؟! این بازنمایی های ناراست تصویر و تصور نژادی را در خوانش و تفسیر فرهنگ ایران و اقوام ایرانی  تقویت نمود.‌ در فرهنگ اقوام ایرانی دیو شناسی Demonology بر مبنای رنگ نژادی وجود ندارد و  دیوی سازی demonization نژاد را نمی توان به عنوان یک روایت غالب مشاهده نمود‌. همچنان که دیو سیاه در ایران وجود داشته دیو سفید هم وجود داشته است (نک. شاهنامه).

بر این مبنا آنگونه که مردم ایران حاجی فیروز را در طی قرن ها دیده و شناخته اند این شخصیت نه تنها نماد نژادپرستی نیست که برعکس آن نماد تمسخر برتری های دروغین و سلسه مراتب مبتنی بر قدرت است. حاجی فیروز با تقش آیینی خود دارای بعدی هستی شناختی است. قهرمانان و فیگورهای آیینی ایران همواره بعدی بر ضد سلسله مراتب قدرت داشته اند (چون نقش سیاه در سیاه بازی و تمسخر ارباب) و نژاد پرستی مساله تاریخ ایران نبوده است. به واقع تلقی حاجی فیروز به مثابه نمادی نژادی پرده دیگری از وارونه خوانی جایگاه فرهنگ ایرانی و شاید ایران هراسی است که در آن نخستین منشور حقوق بشر و وجود شاعرانی بزرگ و آزاده چون مولانا، حافظ و غیره که فهم انسانی را به گستره‌ای فراتر از رنگ و نژاد دعوت می کنند نادیده می ماند. در ارتباط با شخصیت هایی چون حاجی فیروز گذشته از کارکرد هستی شناختی آنان اگر به دنبال کارکرد اجتماعی قهرمانان ریورسال باشیم باید گفت این شخصیت‌ها در برابر مساله استبداد سلاطین در طی تاریخ طولانی ایران شکل گرفته‌اند و نه نژادپرستی.

نویسنده: علیرضا حسن زاده

عضو هیئت علمی پژوهشکده مردم شناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری