درخت در قرآن کریم

مقدمه

طبیعت، نخستین اسباب دنیوی تجلّی ساحت الهی برای انسان است. در این میان کمتر چیزی است که بتواند زودتر از درخت، اندیشه کمال را به ذهن آورد، زیرا درخت شاخه هایش به بیرون و بالا متوجه است، کمال آن بسته نیست، بلکه باز است.

قرآن مجید همین مثل را برای خود یعنی کلمه; طیبه را به کار میبرد،زیرا خود بهترین کلام است. سخن پاک(کلمه; طیبه)چون درختی پاک(شجره; طیبه)است که ریشه اش در زمین استوار و شاخه هایش در آسمان است و به فرمان خدا هر زمان میوه; خود را میدهد. در آیات قرآنی استفاده از واژه; درخت در تعابیر و مفاهیم مختلفی به کار رفته است.

بررسی کلمه«شجر»در قرآندر قرآن کریم در اکثر موارد از درخت با واژه«شجر»یاد شده است. واژه شجر در حقیقت به معنای «هرچه از روییدنیها که تنه دارد»،میباشد. علاوه بر این در قرآن از لفظ«شجر و تنازع» نیز استفاده شده است؛

چنان که در آیه 65 سوره مبارکه نساء میخوانیم:)فلا وربّک لا یؤمنون حتی یحکّموک فیما شجر بینهم ثمّ لا یجدوا فی انفسهم حرجاً مّمّا قضیت و یسلّموا تسلیم) پس چنین نیست که اگر مردم رسالت تو را تصدیق کنند مؤمن باشند؛به پروردگارت سوگند تا آنان تو را در آنچه میانشان مآیه; اختلاف است داور نسازند،آنگاه از داوری تو در خود هیچگونه احساس دلتنگی نکنند و کاملاً تسلیم حکم تو نباشند،مؤمن نخواهد بود.

در این مورد نیز کلمه»شجر«با معنای درخت قرابت دارد چرا که منازعه را از آن جهت مشاجره مینامند که سخن دو خصم مثل برگ و شاخه درخت در هم میآمیزد. ولی به طور کلی واژه شجر با اشکال مختلف بارها در قرآن مورد استفاده قرار گرفته است که هر کدام بیان کننده صفات متنوع و ویژگیهای مختلف آن میباشد.

مثلاً در سوره یس در بحث بسیار مهم آفرینش و حیات بازپسین،خداوند پدید آمدن آتش را از درخت سبز به عنوان پدیده ای شگفت و عبرت آموز نقل میکند.

امام فخررازی میگوید: «آتش در دل درخت،همانند شعله; حیات در پیکر انسان است و خداوند آفرینش آتش و ذکر آتش در درخت را به عنوان مقدمه ای برای آفرینش بزرگ خود بیان کرده است».

همچنین در آیه 30 سوره قصص میخوانیم: «پس چون به آتش رسید،از جانب راست وادی در آن جایگاه مبارک،از آن درخت ندا آمد که: ای موسی، منم،پروردگار جهانیان» و در آیه 20 سوره; مؤمنون داریم: «از طور سینا درختی بر میاید که روغن و نان خورشتی برای خورندگان است». موارد استفاده درخت در قرآن در سوره های مختلف،متفاوت است. در برخی سوره ها درخت به عنوان نشانه ای در قدرت خداوند به کار رفته است.

همچنین درخت نقش مهمی را در زندگی انبیاء به عهده داشته است. علاوه بر آن یک سری از درختان به عنوان درختان بهشتی و درختان دوزخی و درختان دنیوی در قرآن به کار رفتهاند. اجزای مختلف درخت شامل ساقه،برگ،شاخه و درختان میوه مانند درخت خرما،انگور،انار،زیتون و درخت سدر بارها به عنوان نشانه های مختلف در قرآن به کار رفتهاند.

نقش درخت در زندگی پیامبران وائمه معصومین

در آیات قرآن،در بیان حوادث زندگی 5 نفر از پیامبران الهی به نقش درخت اشاره شده است:

1. شجره ممنوعه در زندگی حضرت آدم(علیه السلام):

درخت در زندگی حضرت آدم(ع) نقش به سزایی داشته است و در آیات مختلف قرآن به کرات به داستان حضرت آدم و شجره ممنوعه اشاره شده است. در آیه 35 سوره بقره میخوانیم: «ای آدم!آرام گیر،خود و جفتت در بهشت و بخورید از نعمتهای آن فراوان هرجا که خواهید و نباید که نزدیک شوید به این درخت که از ستمکاران خواهید شد».
همچنین در آیات 20 تا 22 سوره اعراف میخوانیم: «پس ابلیس آن دو را وسوسه کرد و آنها را به خوردن از آن درخت فرا خواند تا شرم گاههایشان را که بر ایشان پوشانده شده بود،برایشان نمایان سازد و گفت: پروردگارتان شما را از این درخت منع کرد تا جاودانه نگردید و برای آن دو سوگند یاد کرد و آنها را به درخت رسانید و آن دو از آن چشیدند و خود را با برگهایش پوشاندند و پروردگارشان آن دو را ندا داد که ایا شما را از آن حق باز نداشتم».
و به همین صورت در آیه 120 سوره طه داریم: «پس آدم و حوا از آن درخت تناول کردند. به این جهت زشتی در نظرشان پدیدار شد و خواستند تا به ساتری از برگ درخت خود را بپوشانند و آدم نافرمانی خدا کرد و گمراه شد». از این آیات در مییابیم که درخت نقش اساسی در زندگی حضرت آدم داشته،به طوری که تناول از آن موجب اخراج از بهشت و تغییر نحوه; زندگی وی شده است.

2. درخت هستی بخش برای حضرت یونس(علیه السلام):

حضرت یونس(ع)پس از بلعیده شدن توسط ماهی و زندگی در آنجا به مدت چند روز،به امر خداوند به ساحل افکنده شد. و لیکن به علت ضعف جسمانی که به علت بودن در شکم ماهی پیدا کرده بود،به فرمان الهی درختی سآیه افکن بر بالای سر او روییده تا وی از آن تناول کند و هستی تحلیل رفتهاش را بازیابد. چنانچه در آیه 145 سوره صافات میخوانیم: «باز یونس را از بطن ماهی به صحرای خشکی افکندیم درحالی که بیمار و ناتوان بود و در آن صحرا بر او درخت کدو رویاندیم».

3. درخت رسالت حضرت موسی(علیه السلام):

حضرت موسی که در جستجوی یافتن پناهگاهی برای خود و خانوادهاش است،به کوه طور رفته ودر آنجا خداوند از ورای درختی با وی صحبت میکند و او را به رسالت مبعوث میگرداند. چنانچه در آیه 30 سوره قصص داریم: «چون موسی به آن آتش نزدیک شد به او از جانب وادی ایمن در آن بارگاه مبارک از آن درخت مقدس ندایی رسید که ای موسی هوشدار که منم خدای یکتا،پروردگار جهانیان».

4. نقش درخت خرما به هنگام وضع حمل حضرت مریم(علیه السلام):

حضرت مریم به هنگام تولد حضرت عیسی(ع)،به خواست خداوند به کنار درخت خرمایی میرود و از آن تغذیه میکند. در آیات 22 تا 25 سوره مریم میخوانیم «پس مریم به آن پسر بار برداشت و به جایی دور خلوت گزید،آنگاه که او را درد زاییدن فرا رسید زیر شاخ درخت خرمایی رفت و از شدّت حزن و اندوه با خود میگفت ای کاش من پیش از این مرده بودم و از صحنه روزگار به کلی نامم فراموش شده بود،از زیر آن درخت (فرزندش عیسی) او را ندا کرد که غمگین نباش که خدای تو،از زیر قدم تو چشمه آبی جاری کرد،ای مریم شاخ درخت را تکان ده تا از آن برای تو رطب تازه فرو ریزد».

5. بیعت رسول اکرم(صلی الله علیه و آله)با مسلمانان در زیر درخت حدیبیه:

در آیه 18سوره فتح داریم: «خدا از مؤمنان که زیر درخت حدیبیه با تو بیعت کردند به حقیقت خشنود گشت و از وفا و خلوص قلبی آنها آگاه بود که وقار و اطمینان کامل بر ایشان نازل فرمود و به فتحی نزدیک پاداش داد».

نقش درخت در نمایان کردن قدرت خداونددرخت یکی از آفریده های شگفت انگیز خداوند است که دقت در آن قدرت لایزال الهی را به تصویر میکشد. در قرآن کریم وجود درختان به عنوان نشانه الهی مطرح میشود که میتواند قدرت پروردگار را در خلق چنین ارگانیسم پیچیدهای از یک بذر و نهال کوچک نشان دهد.

چنانکه در آیه 60 سوره نمل داریم: «ایا آن کیست که آسمانها و زمین را خلق کرده و از آسمان برای شما باران میفرستد تا با آندرختان باغ و بستانهای شما را در کمال سبزی و خرمی میرویانیم. هرگز شما از پیش خود قادر به رویانیدن آن درختان نیستید، ایا با وجود خدای یکتا خدایی هست؟ لیکن این مشرکان روی از خدا میگرداند». همچنین در آیه 10 و11سوره نحل آمده است: «اوست خدایی که آب را از آسمان فرو فرستاد که از آن بیاشامید و درختان پرورش دهید و هم زراعتهای شما را از آب برویاند و درختان زیتون و خرما و از هر گونه میوه بپرورد. در این کار رحمت و قدرت الهی برای اهل فکرت پدیدار است».

در آیه 71 و 72 سوره واقعه نیز جهت نمایان کردن قدرت خداوند آمده است: «ایا آتشی که روشن میکنید مینگرید،ایا شما آن درخت را آفریدید یا ما آفریدیم؟»و نیز در آیه 68 سوره نحل خداوند قدرت خود را در رفتار زنبور عسل در کوهها و درختان نشان میدهد و میفرماید: «و خدا به زنبور عسل وحی کرد که از کوهها و درختان و سقفهای رفیع منزل گیرد». درخت تسبیح گوینده درگاه حق تعالی تمامی مخلوقات خداوند به تسبیح و ذکر حمد الهی مشغولند.

درختان نیز به عنوان دسته ای از مخلوقات به طور مداوم به تحمید الهی مشغولند،به طوری که در بسیاری از آیات قرآن به تسبیح و سجده درختان اشاره شده است. برای مثال در آیه 6 سوره الرحمن میخوانیم: «و گیاهان و درختان به سجده او سر به خاک نهادهاند. »و باز در آیه 18 سوره حج آمده است: «ایا مشاهده نکردی که هرچه در آسمانها و هر چه در زمین است و خورشید و ماه و ستارگان و کوهها و درختان و جنبندگان و بسیاری از آدمیان همه به سجده خدا مشغولند؟»درخت و تمثیل در قرآنقرآن بسیاری از موضوعات و مفاهیم عمیق را جهت فهم بهتر بندگان به صورت تمثیل بیان میکند و در برخی از آیات از درخت برای تمثیل بهره میجوید. برای مثال در آیات 24 تا 26 سوره ابراهیم میخوانیم:«ایا ندانسته ای که خداوند گواه به توحید را چگونه مثل زده است؟او سخن پاک را به درختی پاک که ریشهاش در زمین استوار و شاخه هایش در آسمان است تشبیه کرده است. درختی که هر زمان میوهاش را به اذن خدا میدهد و خداوند برای مردم مثلها میزند باشد که دریابند که نیکبختی آنان در گرو توحید و خداپرستی است. و سخن پلید در مثل همچون درختی بیریشه است که از روی زمین برکنده شده و ثبات ندارد ،جز شر و بدی ثمری به بار نمی آورد.

و در سوره نور نیز در آیه 35 میخوانیم: «خداوند نور آسمانها و زمین است. داستان نورش به مشکاتی ماند که در آن چراغی روشن باشد و آن چراغ در میان شیشهای که تلألؤ آن گویی ستاره ایست درخشان و روشن از درخت مبارک زیتون که با آنکه شرقی و غربی نیست،شرق و غرب بدان فروزان است».

در آیه 60 سوره اسراء داریم: «وقتی را که به تو گفتیم خدا البته به همه مردم محیط است و ما رویایی را که به تو ارائه دادیم نبود جز برای آزمایش و امتحان مردم و درختی که به لعن در قرآن یاد شده و ما به ذکر این آیات عظیم آنها را میترسانیم». در این آیه در حقیقت خداوند گروهی از آدمیان را به واسطه اعمال شیطانی به درختی تشبیه نموده که مورد نفرین و لعنت خداوند است. درختان بهشتیجنّت که منزلگاه ابدی نیکوکاران است،همواره در قرآن به باغی پر درخت که نهرها از زیر درختانش جاریست تشبیه شده است. و در اکثر آیههای قرآن به وجود درختان مصفا در بهشت تأکید شده است.

چنانچه در آیه 23 سوره ابراهیم داریم: «آنان که به خدا ایمان آورده و عمل صالح کردند در بهشت هایی برده میشوند که از زیر درختانش نهرها جاریست».

همچنین در آیه 14 سوره انسان میخوانیم: «و سآیه درختان بهشتی بر سر آنها و میوههایش در دسترس و در اختیار آنهاست». در آیه 54 سوره الرحمنپیرامون همین مطلب داریم: «در حالیکه بهشتیان بر بسترهایی که حریر و استبرق آستر آنهاست تکیهزدهاند و میوه درختانش در همان تکیهگاه در دسترس آنهاست».

همچنین در بعضی از آیات قرآن کریم به نوع درختان بهشتی و محصولات آنها نیز اشاره شده است. برای مثال در آیه 28سوره واقعه و 16سوره نجم به درخت سدر و در آیه 68 سوره الرحمن به درختان انار و خرما اشاره شده است.

علاوه بر این درروآیات اسلامی آمده که مهمترین درخت بهشتی درخت طوبی است که تنه آن در منزل پیامبر اکرم(ص) و شاخه های آن در منزل مؤمنان است. درختان جهنمیدر آیات قرآن همواره از درختی جهنمی به نام زقوم یاد میشود که مربوط به گناهکاران است. درخت زقوم در حقیقت درختی است که خداوند با قدرت خویش آن را از بن دوزخ میرویاند و دارای میوهایست که خوراک گناهکاران در جهنم میباشد. خداوند در آیه 52 سوره واقعه میفرماید: «هان!شما ای گمراهان منکر قیامت،از درخت زقوم تلخ دوزخ البته خواهید خورد»؛

و در آیه 62 سوره صافات میخوانیم: «درخت زقوم جهنم که آن درخت را ما بلای جان ستمکاران عالم گردانیم. آن زقوم به حقیقت درختیاست که از بن دوزخ براید. میوهاش گویی سرهای شیاطین است. اهل دوزخ از آن درخت آنطور میخورند که شکمها را پر سازند». همچنین در آیه 43 سوره دخان میخوانیم: «همانا درخت زقوم جهنم قوت و غذای بدکاران است،که آن غذا در شکمهایشان چون مس گداخته در آتش میجوشد».

نویسنده : هانیه اخوت