دوست خوبم؛ راه اساسی غلبه بر نفس داشتن عقلانیت و ایمان قوی است. اگر کسی عقلانیت اش این باشد که دنیا محل خوش گذرانی است, قطعا قادر نیست با نفس اش مبارزه نماید، زیرا اساس اندیشه عقلانی خود را بر اساس نفسانیت بنا نهاده است، اما اگر عقلانیت اش این باشد که دنیا محل گذر است و سرانجام انسان بازگشت به سوی خدا است و باید برای کارهایی که در دنیا انجام می دهد پیش خدا حجت داشته باشد, توان مبارزه با شیطان و نفس در او پیدا می شود و چنین شخصی چاره ای جز مبارزه با نفس اماره ندارد و بر اساس این عقلانیت و ایمان راه خدا را در پیش خواهد گرفت.
راه کمال در دو نکته خلاصه می شود : توجه دائم به مبدا و مبارزه با نفس اماره.
اگر کسی می خواهد پیشرفت معنوی کند آشکار است که باید تعلیمات نظری را با عمل در هم آمیزد . عمل به تنهایی لنگ است و از تئوری به تنهایی کاری ساخته نیست . عمل معنوی در اصل همان مبارزه با نفس اماره است .
تا روح ملکوتی به درجه ای از پختگی نرسد انسان نمیتواند به وجود نفس اماره در وجود خود پی ببرد . نفس اماره در سطح خود آگاه، به صورت انگیزش های پی در پی امیال نامشروع بشری بروز می کند . و بوالهوسی هایش را که خواستار ارضای فوری آن هاست با قدرت تمام بر شخص تحمیل می کند و مرتبا با رهنمود های عقل رحمانی مبارزه و مخالفت می ورزد .
یکی از ویژگی های نفس اماره استفاده از ترفندهای مختلف برای تسلط بر روح ملکوتی است. نفس در هر حمله معمولا تمام قدرت خود را از طریق هوی و هوس و خواهش های نفسانی به کار می گیرد اما گاهی هم با دغلی لباس عقل می پوشد و با صدای آن سخن می گوید . در این حال اگر شخص آگاه نباشد با دست خویش خود را فریب می دهد و هوس هایش را با استدلال منطقی یا به طریق کلاه شرعی توجیه می کند. این منتها درجه گمراهی است. چرا که شخص با دلیل تراشی های خود نفس اماره اش را یاری می دهد تا هوس هایش را به صورت موجهی جلوه دهد و برای تسلیم شدن در مقابل این وسوسه ها دلیل بتراشد و کلاه شرعی درست کند. مثلا کسی که بدون اجازه از برق دولتی انشعاب می گیرد در توجیه عمل خود می گوید: احقاق حق کرده چون بیش از حد به دولت مالیات می دهد.
یکی دیگر از حیله های نفس اماره این است که وانمود کند عقب نشینی کرده و شخص را می فریبد که تسلیم شده است. اما این عقب نشینی ترفندی بیش نیست. حیله ای است که به واسطه ی آن می خواهد شخص را از حالت آماده باش خارج کند، غافلش کند تا بعدا به طور غیر منتظره به او حمله کند .
شیوه غلبه نفس بر مرد و زن متفاوت است. در نزد زنان نفس بیشتر از راه عواطف و احساسات و به خصوص تاثیر پذیری و حس حسادت و انتقام جویی وارد می شود .در نزد مرد ها نفس اماره بیش از هر چیز از راه غرور قدرت طلبی و شهوت حمله می کند . این نقطه ضعف ها چه بسا باعث شود که شخص بی خبر آنچه را که از لحاظ معنوی با سالها کوشش به دست آورده در یک دم از دست بدهد . تاریخ ادیان مشحون از این گونه لغزش هاست .
علاوه بر بعضی ضعف های روانی فوق ضعف های دیگری چون پول پرستی افتخار طلبی و غیره شخص را ذر مقابل نفس اماره آسیب پذیر تر می کند . در آزمون های روزانه زندگی است که مبارزه با نفس معنا پیدا می کند . این آزمون ها رو که دستگاه علیت الهی تنظیم می کند . ماهیت های مختلف دارند اما در همه حال نقاط ضعف شخص را نشانه می گیرند . بدین ترتیب اکثر اتفاقاتی که در زندگی روز مره روی می دهد حتی اتفاقات کوچک در واقع صحنه سازی هایی است برای آزمودن و خالص کردن شخص و اینکه هر بار گوشه تازه ای از وجود خود را کشف کند و خود را بهتر بشناسند . آزمون ها ممکن است درونی باشد ـ مثلا نیت بدی که باید با آن مبارزه کرد ـ مثلا شخص خواب می بیند که در معرض وسوسه ای قرار گرفته و به این ترتیب عکس العملش در مقابل این وسوسه مورد آزمایش قرار می گیرد .
چگونه با نفس اماره مبارزه کنیم ؟
در روح ملکوتی گرایش فطری برای نزدیک شدن به مبدا الهی وجود دارد همان گونه که در نفس اماره چنین گرایشی برای دور شدن از مبدا وجود دارد . نفس اماره که در حوزه ی ناخداگاه قرار دارد به هیچ کوششی احتیاج ندارد زیرا رفتارش غریزی و خودکار است . در مقابل تهاجمات نفس اماره کار اصلی عقل قوی و روح ملکوتی ِ آگاه این است که هشیار باشد و نگذارد نفس اماره با در اختیار گرفتن عقل و اراده قانون خود را بر او تحمیل کند . اگر کسی از سر جهل غفلت یا بی تفاوتی مراقب نفس اماره اش نباشد و منفعل باقی بماند مبارزه ی بین بخش ملکوتی و بشری اش به طور ناخداگاه به سوی غلبه نفس اماره پیش خواهد رفت ، تا جایی که نفس کاملا بر روح ملکوتی مسلط شود . خطر گران تر این است که اکثر افراد از این سلطه ی نفس اماره بر خود ، بی خبرند .
برای توفیق در مبارزه با نفس اماره ،احتیاح به یک روش صحیح هست . از سویی انسان باید به تحلیل روان خود بپردازد تا به معایب و ضعف های خویش پی ببرد و از حضور نفس اماره آگاه شود ‌‌‌‌از سوی دیگر باید سلامت روح ملکوتی را حفظ کند و آن را پرورش دهد و تقویت کند تا از اراده قوی و عقلی سلیم برخوردار شود .
در عمل باید ابتدا با معایب صفاتی یا نقاط ضعف روحی ـ روانی ِ خویش که بارزترند مبارزه کرد . در اثر مبارزه با هر یک از این نقطه ضعف ها نقاط ضعف دیگری خود را آشکار می کند . به این ترتیب می توان به تدریج وجوه گوناگون نفس اماره ی خویش را شناخت و حمله ها و حیله های آن را خنثی کرد . از شیوه مقابله با نفس اماره یکی این است که انسان در ابتدا به طور سیستماتیک با خواسته های آن مخالفت کند و عکس خواسته های او را عملی سازد . مثلا اگر از کسی خوشش نمی آید هر بار که وسوسه شود از او بد گوید ابتدا خود را وادار به خودداری کند و در سطحی بالا تر جز از نقاط مثبت او حرفی نزند. اگر در این کار پشتکار به خرج دهد آن احساس منفی تدریجا منتفی می شود .
مبارزه با نفس اماره یک فرایند طولانی است . و به پشتکار زیاد احتیاج دارد . برای حفظ پشتکار و نگه داشتن انگیزه لازم دیدار با اشخاص معنوی و مقدسین چه در حیات و چه در ممات خدمت به خلق و انفاق مطالعه متون معنوی و الهی عبادت و ……. عوامل تقویتی مفیدی هستند .
دراین راستا تلاوت قرآن کریم و مطالعه روایات و سیره معصومین(ع) از اهمیت فوق العاده ای برخوردارند.
حربه های اصلی روح ملکوتی در مقابل نفس اماره ایمان قوی و اراده راسخ و اخلاق اصیل است . به کار بستن اخلاق اصیل و اصول الهی مواد غذایی لازم برای رشد ارگانیزم روحی روانی فراهم می آورد . تنها در گرماگرم این مبارزه درونی است که شخص متوجه می شود که بدون کمک خدا هیچ نتیجه ی دایمی ِ قابل توجهی عایدش نمی شود . و همچنین متوجه می شود که اراده اش به تنهایی بدون حمایت و نور خدا قادر به انجام کاری نیست . با ایمان به خدای حقیقی است که می توان نور او را که حاوی هدایت و انرژی است جذب کرد و اگر نه بدون آن سرکوب مداوم انگیزش های نفس اماره موجب وازدگی، ایجاد عقده و دیگر مشکلات روانی می شود . (بر گرفته از کتاب راه کمال فصل ۳۷ با کمی تغییر)