بر اساس جهان بینى اسلامى، عالم هستى، جهان اسباب و مسببات و علت و معلول است. طبق این سنت الهى و قانون ثابت ازلى، در سراسر نظام آفرینش، هر پدیده، عمل و طرز تفکرى، تنها از طریق علل و اسباب خاص خودش پدید مى آید.

چنان که امام صادق علیه السلام فرموده است:

«ان اللَّه قد جعل لکل شى ء باباً»؛ «خداوند براى هر چیزى درى (راهى) قرار داده است».

«ابى اللَّه ان یجرى الاشیاء الّا باسباب فجعل لکل شى ء سببا …» «1»

؛ «خداى بزرگ نپذیرفته جز آنکه همه چیز از طریق اسباب انجام یابد، پس براى هر چیزى سببى قرار داده است».

بر این اساس خداوند متعال، فیوضات و عنایات خاص خود را تنها از مجارى و اسباب خویش محقق مى سازد و دو سبب و راه مهم در تحقق این امر، «ریاضت» و «دعا» است. سالک با ریاضت- که بیشتر در انجام واجبات و مستحبات و ترک حرام و مکروهات متجلّى است-، زمینه را براى ظهور انوار الهى در مشاعر ظاهرى و باطنى خویش، آماده مى سازد؛

زیرا با ریاضت شرعى پرده هاى ظلمت کنار رفته و فیوضات الهى عاید انسان مى شود.

رسول اکرم صلى الله علیه و آله از قول خداوند متعال نقل کرده است:

«… هیچ بنده اى با چیزى به من نزدیک نمى شود که از آنچه بر او واجب گردانیده ام محبوب تر باشد. او با نوافل به من تقرب مى جوید و نزدیک مى شود تا آنجا که من او را دوست بدارم، وقتى او را دوست بدارم، گوش او باشم که با آن مى شنود و چشم او باشم که با آن مى بیند و زبانش باشم که با آن سخن مى گوید و دست او باشم که با آن مى گیرد و …» «1».

«دعا» نیز، خواندن شخصى خاصى است که در شرایط ویژه قرار گرفته باشد. این خواندن چنان با عظمت است که هیچ عبادتى برتر از آن نیست؛ زیرا «دعا» ارتباط مستقیم با مشاهده جمال و جلال حضرت حق دارد. آن گاه که سالک سلوک معنوى، عظمت حق را با دریافت حضورى شهود مى کند، فقط او را صدا مى زند.

به بیان دیگر، هنگامى که بنده مولاى خویش را در مقام جواد، قادر، علیم و حکیم مشاهده مى کند و از طرفى خویش را عاجز، فقیر و جاهل مى یابد؛ به او پناه مى برد و از او کمک مى طلبد و در چنین شرایط و وضعیتى- که عبد در حال معرفت حقیقى، خدا را شهود مى کند و فقط او را مى خواند- خداوند نیز خواسته او را اجابت مى کند؛ مجرا و سبب اجابت خداوند، چنین «معرفت و شهودى» است.

پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله مى فرماید:

«لو عرفتم اللَّه حق معرفته لزالت لدعائکم الجبال» «1»

؛ «اگر شما آن طور که بایسته است، عارف به ساحت مقدس حق بودید، هر آینه به سبب دعایتان کوه ها کنده مى شدند».

بنابراین دعاى حقیقى، چون از سر معرفت و شهود راستین حق است، یکى از مهم ترین مجارى و اسباب تفضلات ربوبى است. «2»

هر که را دل پاک شد از اعتلال آن دعایش مى رود تا ذوالجلال «3»