دعا و فرایند اجابت آن

پرسشگر گرامی ،
اینکه بعضی از دعاهای انسان اجابت نمی شود به این معنا نیست که خداوند انسان را دوست ندارد و به فکر او نیست ، برخی افراد فکر می کنند دعایشان اجابت نمی شود و از این موضوع گله دارند و حتی گاهی تا مرز ناامیدی و بی ایمانی و ترک نماز و مانند آن پیش می روند و سوالات فراوانی هم در این زمینه مطرح می کنند، نگرانی و مشکلاتی که برای ایشان در این زمینه وجود دارد، بیشتر ناشی از نگرش ناصحیح آنها به موضوع دعا و اجابت است. بنابراین در صورتی که این نگرش اصلاح شود بسیاری از مشکلاتی که در این رابطه برای آنان پیش می آید حل خواهد شد.
اصلاح نگرش به این معنا که به فرایند اجابت توجه کنید. برای توضیح یک مثال می زنیم. شما وقتی یک ماشین از کارخانه ای که کارش تولید ماشین است از طریق سایت آن کارخانه سفارش می دهیم بلا فاصله نام شما ثبت می شود و آن کارخانه یکی از تولیدات خود را به شما اختصاص می دهد و ساخت آن ماشین را در برنامه کاری خود قرار می دهد ولی تا نوبت ساخت ماشین شما شود مدتی طول می کشد و خود فرایند ساخت هم زمان بر است و بعد در فرایند تحویل قرار می گیرد و از آن کشور یا شهری که کارخانه در ان هست ماشین بارگیری می شود و به شهر خریدار حمل می گردد و تحویل یکی از نمایندگی های مجازی که در ان قرار دارد خود را ثبت کرده اید می شود و آن نمایندگی به شما اطلاع می دهد و شما رجوع می کنید و ماشین خود را تحویل می گیرید. این فرایند کلا ممکن است یک سال طول بکشد ولی شما در همان روز اولی که اقدام به خرید خودرو کرده اید اسم شما ثبت شده بود و شما مطمئن بودید که روزی این خودرو تحویل شما می شود.
در مورد دعا هم وضعیت به همین منوال است. وقتی دعا می کنید و از خدا چیزی می خواهید که امکان استجابت دارد و به صلاح شما هم هست، همان لحظه نام شما ثبت می شود ولی در همان لحظه امکان اجابت ندارد. شما باید صبر کنید تا موانع اجابت دعای شما رفع و شرایط آن پدید آید و روند اجابت طی شود تا در زمان مقتضی شما به خواسته خود از خدا برسید.
البته مطابق روایات گاهی خداوند وقتی بنده مؤمنی را دوست داشته باشد، اجابت دعای او را به تأخیر می‌اندازد. در حدیث است که خداوند استجابت دعا بنده مؤمن خود را به تأخیر می‌اندازد، به خاطر آن که صدای او را دوست دارد و می‌خواهد بنده بیش تر به درگاهش الحاح و اصرار کند. ( اصول کافی، ج 4، ص 247.) چون تأخیر در اجابت سبب تکرار دعا می‌شود و در نتیجه باعث تقویت نیروی روحی و ایمان دعا کننده می‌گردد. اما فاسق را چون دوست ندارد، فورا اجابت می‌کند تا دعا را تکرار نکند و ضمنا حجت تمام می‌شود و در قیامت نتواند دلیلی داشته باشد .
در رابطه با دعا به نکات زیر توجه نمایید :
الف ) اجابت حتمی دعا
از جهتی دعا عین اجابت است، زیرا نوعی عبادت و پرستش است و هر عبادتی با قصد قربت انجام می شود؛ در هنگام موجب قرابت حتمی است، عبادت کننده تصمیم دارد که به خدای خود نزدیک شود و به کمالات ذات اقدس الهی آراسته گردد و در حقیقت از دعا چیزی جز خود خدای متعال و قرب او را نمی خواهد. این خواسته چون با خلوص نیت و شرایط لازم انجام شود، در همان لحظه به اجابت می رسد و اثر معنوی خود را بر روح و جان انسان می گذارد. با استمرار این حالت آدمی به تدریج مظهر نورانیت و اسماء و صفات کمالیه حق تعالی می شود و به سعادت شایسته خود خواهد رسید.
این نیاز،‌ یعنی نیاز به حضور خدای متعال با صفات کمالیه اش در انسان، یک نیاز پیوسته است. البته یک نیاز متعالی و خاص اهل کمال است و اغلب مردم عادی از ان غفلت دارند، ولی موضوعی است که دعا برای تحقق آن در اصل توصیه شده است. امام صادق(ع)فرمود: ((علیکم بالدعاء فانکم لا تقربون بمثله)); شما را به دعا سفارش مى کنم. زیرا با هیچ عمل دیگرى همچون دعا، به خدا نزدیک نمى شوید. پـس دعا، درمان عطش قلب و تسکین سوزش جان و عروج به عالم بالاست.
امام سجاد(علیه السلام) فرمودند: «دعای مؤمن از سه حال خارج نیست؛ یا برایش ذخیره می گردد یا در دنیا برآورده می شود یا بلایی را که می خواهد به او برسد دفع می کند.»(میزان الحکمه ، ج 4 ،ح 5723)
امام صادق(علیه السلام) می‌فرماید: «روز قیامت خداوند متعال می‌فرماید: ای بندة من!‌ تو مرا خواندی و من اجابتت را به تأخیر انداختم. اکنون ثواب و پاداش تو چنین و چنان است. پس مؤمن آرزو می‌کند که کاش هیچ دعایی از او در دنیا اجابت نمی‌شد، برای آن ثواب و پاداش نیک که می‌بیند».(اصول کافی، ج 4، ص 245.)بنابراین با توجه به حدیث بالا خداوند متعال اجابت دعا در آخرت به این معنا نیست که عین آن چیز یا چیزی از همان جنس و بالاتر به او داده می شود ، بلکه پاداشهای آخرت قابل مقایسه با این دنیا نیست ، به طوری که مومن آرزو می کند که کاش هیچ دعایی از او در دنیا اجابت نمی‌شد.
ب ) مصلحت انسان
اگر در بعضی موارد دعای انسان اجابت و دربعضی دیگر به ظاهر اجابت نمی شود به دلیل مصلحت انسان است ، آن موردی که اجابت نمی شود به دلیل مغایرت دعا و خواسته با مصلحت واقعی انسان است. گاهى اوقات انسان از خداوند چیزى درخواست مى نماید و فکر مى کند اجابت آن به نفع او مى باشد، در حالی که در واقع اجابت آن درخواست به ضرر او تمام خواهد شد.
انسان به خاطر علم محدودش نسبت به زوایای وجودی و شرایط پیرامون خود (در حال و آینده) نمی تواند بهترین و یا بدترین را برای خود تشخیص دهد، خداوند حکیم در معجزه ی آسمانی خود می فرماید: … عَسى أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئاً وَ هُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَ عَسى أَنْ تُحِبُّوا شَیْئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَکُمْ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُون ـ چه بسا چیزى را خوش نداشته باشید، حال آن که خیرِ شما در آن است ؛ یا چیزى را دوست داشته باشید، حال آنکه شرِّ شما در آن است ؛ در حالی که خدا مى داند و شما نمى دانید. » (البقرة:216)
اگر انسان به حکمت و مهربانی خداوند اعتقاد و به این آیه از قرآن کریم که می فرماید :« وَ قالَ رَبُّکُمُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُم – و پروردگارتان فرمود: مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم ».(غافر:60) اطمینان داشته باشد ؛باید پس از دعا به درگاه الهی به آنچه که خداوند حکیم و مهربان برایش مقدر ساخته راضی و خشنود باشد و آن را برای خود بهترین بداند چون طبق آیه ی ذکر شده امکان ندارد خداوند دعای بنده اش را بی پاسخ بگذارد و چون او را بیشتر ازخود او دوست دارد بهترین را برایش انتخاب نکند.
در دعای افتتاح درباره تاخیر اجابت دعا آمده است:« و لَعَلَّ الذّى اَبْطَاَعَنَّی هُوَ خَیرٌ لی لِعِلْمِکَ بِعَاقَبِةِ اْلاُمُورِ-چه بسا تأخیر در استجابت دعا برایم بهتر بوده است، چون تو از عاقبت امور آگاهى..»
ج) عوامل اجابت دعا
1- اضطرار در دعا
یکی از عواملی که باعث اجابت زودهنگام دعا می شود حالت اضطرار است، دعای افرادی است که مضطر شده اند و هیچ چاره ای برای خود نمی یابند، به اجابت نزدیک است. همانگونه که در قرآن کریم، پروردگار متعال در معرفی خود چنین می فرماید: امن یجیب المضطر اذا دعاه و یکشف السوء … قرآن کریم، سوره مبارکه النمل، آیه 62- چه کسی است هنگامی که بیچارگان او را می خوانند، پاسخ آنان را می دهد و بدیها را از آنان برطرف می سازد؟.
در دعا هست که: یا مجیب دعوة المضطرین . ای پاسخ دهنده به دعای درماندگان.
قید «اضطرار» براى این است که در حال اضطرار، دعاى دعا کننده از حقیقت برخوردار است و دیگر گزاف و بیهوده نیست؛ زیرا تا آدمی درمانده و مضطر نشود، دعایش آن واقعیت و حقیقتی که در حال اضطرار دارد را ندارد و این خیلى روشن است. می توان گفت یکی از علل استجابت دعای مضطرین، صداقت و اخلاصی است که در آنان وجود دارد، یعنی حالت اضطرار، حالت روحی و قلبی آنان را به گونه ای نموده است که خدای خود را خالصانه دعا می کند و واضح است که دعای خالصانه هم به هدف استجابت می رسد. حال ببینیم (اضطرار) چیست و از آن کیست؟
اضطرار همان حالت درماندگی است که انسان برای خود راه چاره ای نمی یابد و در طول زندگی، طبعا هر کسی کم و بیش در مواردی به آن مبتلا می شود.
قید دیگرى که براى دعا آورده این است که فرموده: إِذَا دَعَاهُ؛ وقتى او خدا را بخواند، و این براى آن است که بفهماند خداوند متعال وقتى دعا را مستجاب مى کند که دعا کننده به راستى او را بخواند؛ نه اینکه در دعا رو به خدا کند و دل به اسباب ظاهرى داشته باشد و این وقتى صورت مى گیرد که امید دعا کننده از همه اسباب ظاهرى قطع شده باشد؛ یعنى بداند که دیگر هیچ کس و هیچ چیز نمى تواند گره از کارش بگشاید. آن وقت است که حقیقتا متوجه خدا مى شود و در کمال صداقت تنها او را مى خواند. المیزان ج15 ص381
2. امید به اجابت
امید به اجابت دعا یکی از شرایطی است که اجابت را تسهیل می کند، زیرا خدای متعال امید کسی را ناامید نمی کند. دعا کننده باید با امید و اطمینان کامل دعا کند و نه با شک و تردید و سوءظن . در دعاى ابى حمزه ثمالى چنین مى خوانیم: وَاَعْلَمُ اَنَّکَ لِلرّاجى بِمَوضِعِ اِجابَةٍ- بارالها! مى دانم که تو براى کسى که به تو امیدوار است در مقام و موضع اجابت هستى .
و در اعمال بیست و هفتم رجب چنین آمده است : وَاَسْئَلُکَ بِکُلِّ دَعْوَةٍ دعاکَ بِها راجٍ بَلَّغْتَهُ اَمَلَهُ. پروردگارا! با دعا و خواندنى از تو تقاضا و طلب مى کنم که یک فرد امیدوار تو را آنگونه دعا کرد و تو هم او را به آرزویش رساندى
گاهی شیطان نداشته های ما را چنان بزرگ جلوه می دهد که ما از انبوهی از داشته هایمان غفلت می کنیم. چگونه خداوند انسان را رها می کند در حالی که در هر زمان نعمت ها و الطاف بی شمارش او را احاطه کرده است ؟
به اجابت نرسیدن دعا هرگز نباید باعث ناامیدى از رحمت پروردگار شود; زیرا گاهى ممکن است دعاى شخص تا 20 سال به تإخیر بیافتد. (کافی،ج2،ص355)
هیچ موقع ناامید از درگاه خداوند کریم نباشید. زیرا خدایی که رحمت واسعه اش همه را فرا گفته نا امیدی در مورد او معنا ندارد، آیا می شود کنار دریا بود و از دیدن دریا ناامید شد؟ خیر، فقط کافی است چشم باز کنیم تا دریا را ببینیم. «لاَیُخَیَّبُ آمِلُه — هر که به او امید بندد نومیدش نمى‌سازد.»( دعای افتتاح)
3 . توسل به اولیای الهی
توسل از دیدگاه شیعه برای رسیدن به آنچه نزد خدای متعال است یک ضرورت است. وسیله قرار دادن معصومین یکی از راه های رسیدن به حوایج است. خدای متعال در این زمینه هم می فرماید: و ابتغوا الیه الوسیله. به سوی خدا از وسیله استفاده کنید و امامان معصوم(ع) وسایل الی الله هستند. ( مائده 35)
وسیله قرار دادن کسانی که می توانند میان ما و خداوند واسطه شوند، باب وسیعی دارد. هر کسی به هر مقداری که نزد خدای تعالی عزیز و آبرومند است ، می تواند وسیله انسان به درگاه الهی برای رسیدن به حاجت ها و نیازها باشد و در امر استجابت دعا وساطت نماید. برترین کسانی که از وجاهت و آبرومندی کامل نزد خداوند برخوردارند، معصومین (ع) هستند. پس از ایشان مقربان درگاه الهی از اهل معرفت و کمال و حتی مومنان و کسانی که اجمالا آبرومند هستند، وسیله خداوند محسوب می شوند.
پیامبر اکرم(ص) فرموده است: «خداوند عزوجل مى فرماید: اى بندگان من! گرامى ترین خلق و پرفضیلت ترین آنان نزد من، محمد و برادرش على و امامان بعد از وى هستند. اینان «وسیله»ها به سوى من مى باشند. هر کس حاجتى دارد و نفعى را طالب است و یا دچار حادثه اى سخت و زیان بار گشته و برطرف شدن آن را مى خواهد، مرا به محمد و آل طاهرینش بخواند تا به نیکوترین وجه حاجت او را برآورم» (بحارالانوار، ج 94، ص 22، ح 20)
پس از اینکه آدم ابوالبشر مرتکب ترک اولى شد، در مقام توبه به پیشگاه خداوند عرضه داشت: پروردگارا به حق محمد(ص) از تو مى خواهم که مرا بیامرزى… »( مستدرک صحیحین، ج 2، ص615)
4 . اخلاص در دعا
بدون شک بندگی خالصانه خداوند، نقش موثری در سرعت اجابت خواسته ها و دعاها دارد، اتفاق افتاده که خیلی ها با یک «یا الله» و یا با یک «صلوات» حاجت گرفته اند چون در زندگی مسیر عبودیت را طی کرده و خود را در لفظ و عمل، بنده ی خدا می دانند.
به تعبیری می توان گفت: رابطه انسان با خداوند یکی رابطه متقابل است. اذکرونی اذکرکم. مرا یاد کنید تا به یاد شما باشم. سرعت اجابت خدای متعال نسبت به بنده بستگی به سرعت اجابت بنده نسبت به خدای متعال دارد. وقتی کسی بنده خدا شد و در بندگی صادق بود و وظایف بندگی را به سرعت و در اول وقت آن انجام داد، اگر از خداوند چیزی بخواهد که مطابق حکمت و مصلحت است، به سرعت اجابت می شود.
داستان آن باربر اصفهانی را شنیده ای که وقتی بچه از بالا به زمین در حال سقوط بود، با یک اشاره، کودک در بین زمین و آسمان توقف کرد و آهسته آهسته به آغوش او آمد؛ وقتی از او علت این کرامت را پرسیدند گفت: «عمری هر چه خدا گفت گفتم چشم و انجام دادم، حالا من به خدا گفتم: خدایا مادر این بچه را داغدار نکن، او هم اجابت کرد (او گفت: چشم)
هر چه انسان نیت خالص و اگیزه الهی داشته باشد و در توحید به مراتب بالاتری برسد. دعای او نیز بیشتر و خالص تر و به اجابت نزدیک تر می‌شود، برای بیان همین نکته در روایات تاکید شده است که : که هنگام دعا از دیگران نا امید باشید و همه امیدتان به خدا باشد (میزان الحکمه، ج ۲، ص 882)
براى اینکه انسان به مقصود خود در دعا برسد، خداوند او را دعوت مى کند که با اخلاص دعا نماید «فادعُوا الله مخلصین له الدّین؛ دعا را که از شئون دین است، با اخلاص بخوانید». دعاى مخلصانه و از سر صدق به عنوان عبادتى شایسته، مورد تشویق خداوند قرار گرفته است. وقتى در جاى دیگر از دعا سخن به میان مى آید مى فرماید خداوند دعاى مؤمنان را چون با اخلاص بوده، جواب مى دهد «و یستجیب الذین امنوا و عملوا الصالحات» چون آنچه مى خواهند از روى مصلحت است، خداوند نیز از روى مصلحت اعطا مى کند و اضافه هم مى دهد چون خود دعا، عبادتى است که پاداش مضاعف دارد «و یزیدهُم من فضله»
در مجموع مى توان نتیجه گرفت که خداوند مردم را دعوت نمود تا دعا کنند و دعا را بهترین عبادت ها معرفى نمود و وعده داد که دعاهاى خالصانه را مى پذیرد و به هدف اجابت مى رساند و علاوه بر آن پاداش دعا را نیز دو برابر اعطا مى نماید. پس قبل از اینکه هر فردى بخواهد دعا کند مى بایست اخلاص در دعا را مدّ نظر بگیرد، اخلاص چیزى نیست که به سادگى بدست آید، لذا خداوند، دعا کننده را با دو شرط ایمان و عمل صالح، جواب مى دهد. اخلاص یعنی انگیزه اصلی ما در دعا تنها اظهار بندگی و تقرب به خدای متعال باشد، حتی اگر در دعا نیاز مادی هم مطرح می شود، باید نیازی باشد که در راستای بندگی خداوند و تسهیل کنند آن باشد.
البته گاه ممکن است دعای بنده مخلصی سریعا مستجاب شود، اما در عین حال زمان تحقق آن نرسیده باشد. حضرت موسی (علیه السلام) آل فرعون را نفرین کرد و خداوند اجابت کرد اما بنا بر مصلحت الهی، چهل سال طول کشید!
5 . حضور قلب
دعا یعنى درخواست از خداى متعال براى برآورده ساختن حاجتى و طبیعى است که این ارتباط در صورتى مؤثر واقع مى شود که باطن انسان متوجه خدای متعال باشد و تضرع به پیشگاه او شکل بگیرد و انسان فقط خدا را مؤثر در امور بداند. رسول اکرم (ص) مى فرماید:« بدانید که خداوند دعائى که از قلب غافل برخاسته باشد قبول نمى کند.» (المیزان،ج2،ص433)
6 . رعایت آداب
رعایت آداب دعا در ارتباط موثر با خداوند نقش به سزایی دارد، در این قسمت آداب استجابت دعا که در روایات به آنها اشاره شده، ذکر مى کنیم. از جمله:
1. گفتن بسم الله الرحمن الرحیم در ابتدا از آداب دعا است البته مستحب است هر کاری را با بسم الله آغاز کنیم.
2.تمجید خداوند امام صادق (علیه السلام) فرمود: در کتاب امیر المومنین (علیه السلام) آمده است که پیش از درخواست چیزی از خدا، باید او را ستود. پس هرگاه خدای عز و جل را خواندی (ابتدا) او را تمجید کن. (راوی می گوید:) عرض کردم: چگونه تمجیدش کنم؟ حضرت فرمود: می گویی: یا من هو اقرب من حبل الورید، یا من یحول بین المرء و قلبه، یا من هو بالمنظر الاعلی، یا من لیس کمثله شیء؛ ای کسی که از رگ گردن به من نزدیکتر است، ای کسی که میان انسان و دلش حائل می شود، ای کسی که در بالاترین چشم انداز است، ای کسی که مانند ندارد». (همان، ح5622)
3. صلوات فرستادن بر پیامبر و خاندانش (صلوات الله علیهم اجمعین) امام علی (علیه السلام): «هر گاه از خدای سبحان درخواستی داری ابتدا بر پیامبر اسلام (صلی الله علیه و اله) درود فرست، سپس حاجت خود را بخواه؛ زیرا خدا بزرگوارتر از آنست که از دو حاجت درخواست شده، یکی را برآورد و دیگری را باز دارد» (نهج البلاغه، حکمت 361)
4. اعتراف به گناه: امام صادق (علیه السلام): «(در دعا) ابتدا باید خدا را ستود، سپس به گناه اعتراف نمود و آن گاه حاجت را خواست» (میزان الحکمة، ح 5630)
5. نام بردن حاجت در دعا: امام صادق (علیه السلام): «راستی خدای تبارک و تعالی می داند که بنده هر گاه به درگاهش دعا کند چه می خواهد ولی او دوست دارد که حوائج به درگاه او شرح داده شود؛ پس چون به درگاه او دعا کردی حاجتت را نام ببر». (اصول کافی، ج6، ص 43)
6. یقین و اعتماد به دعا: امام صادق (علیه السلام): «دعا پایگاه اجابت است چنانچه ابر پایگاه باران است.» (اصول کافی،ج6، ص29)
7. خواندن خداوند با دلی پاک: امام صادق (علیه السلام): «راستی خدای عز و جل دعای از روی قساوت قلب را اجابت نکند.
8. اخلاص در دعا: امام علی (علیه السلام): «اخلص فی المسالة لربک، فان بیده العطاء و الحرمان و اکثر الاستخارة؛ در دعا با اخلاص پروردگارت را بخوان که بخشیدن و محروم کردن بدست اوست و فراوان از خدا درخواست خیر و نیکی داشته باش.» (نامه ی31 نهج البلاغه، بند 17 و 18)
9. تضرع کند: خداوند در قرآن کریمش فرمود: «ادعوا ربکم تضرعا و خفیة؛ بخوانید پروردگارتان را در حال تضرع و ترس» (سوره ی اعراف، 155). امام حسین (علیه السلام): «رسول خدا (صلی الله علیه و اله) در هنگام ابتهال و دعا مانند بینوایی که غذا می طلبد، دستانش را بالا می برد» (میزان الحکمة، ح 5633)
10. دعا با صدای بلند و طلبکارانه نباشد؛ در هنگام دعا رو به قبله و با وضو و بهتر است از زبان معصومین باشد؛ چرا که آنها ادب در گفتار، نحوه ی در خواست و نیازها را به بهترین شکل بیان نموده اند.
7 . لزوم تلاش و کوشش عملی
دعا به سه گونه، لفظی، قلبی و عملی است. لذا برای برآورده شدن حاجت ها و نیازها باید از هر سه راه در خواست زبانی و رابطه قلبی با خدا و کوشش و فعالیت عملی برای رسیدن به حاجت ها و نیازها پیگیری کنیم.
بنابراین از شرائط مهم استجابت دعا توام گشتن آن با عمل و تلاش و کوشش است در کلمات قصار امیر مؤ منان على (علیه السلام ) مى خوانیم : الداعى بلا عمل کالرامى بلاوتر! (نهج البلاغه حکمت 337): دعا کننده بدون عمل و تلاش مانند تیرانداز بدون زه است !. (اصول کافی، ج 4، ص 213)
بنابراین برای موفقیت و رسیدن به خواسته های مشروع خود باید برنامه ریزی و تلاش پی گیر داشت. همانطوری که اگر شخصی بیمار شود باید در کنار دعا و استمداد از خداوند متعال، حتما به دکتر مراجعه کند، چرا که مراجعه به پزشک و قرار گرفتن در مسیر درمان، خود نیز سببی از جانب خداوند متعال است. و خواستن شفاء و سلامتی بدون مراجعه به پزشک، در همه موارد، راه گشا نخواهد بود .
در نتیجه؛ قرار گرفتن در مسیر هایی که خداوند متعال در پیش رویمان گذاشته، ما را در گرفتن نتیجه ی بهتر یاری می کند. همچنین انسان برای دست یابی به خواسته های خود باید تمام امکانات مادی و معنوی خود را بسیج کند و به نتیجه ی کار امیدوار باشد. نیز در کنار تلاش و کوشش انسان باید به ریسمان الهی چنگ بزند و همه چیز را از جانب خدا بداند و هر آنچه را که نیاز دارد از او بخواهد و دست نیاز به درگاهش دراز کند.
8 . زمان و مکان اجابت
انتخاب زمان و مکان های خاص هم در اجابت دعا موثر است. در آیات صحیفه آسمانى و روایات توصیه شده است که هرگاه نسیم رحمت الهى وزیدن گرفت و انسان احساس کرد دلش میل به سخن گفتن با خدا دارد، نیایش کند. علاوه برآن، زمان هایى نیز در آیات و روایات به عنوان وقت هاى مناسب براى نیایش سفارش شده است، از جمله بعد از اقامه نماز، شب و روز جمعه، نیمه شب، از سحر تا طلوع آفتاب، هنگام بارش باران، هنگام تلاوت قرآن و اذان، هنگام ظهر، قنوت نماز وتر، پس از مغرب، شب قدر، روز عرفه و میلاد و شهادت ائمه اطهار علیهم السلام. در این لحظات امید به استجابت بیشتر است.
دعا در مساجد، حرم اهل بیت علیهم السلام، تربت شهیدان و… در سرعت استجابت آن بسیار مؤثر است.
د ) عوامل رد شدن دعا
کسى نزد امیر مؤ منان على (علیه السلام ) از عدم استجابت دعایش شکایت کرد و گفت با اینکه خداوند فرموده دعا کنید من اجابت مى کنم ، چرا ما دعا مى کنیم و به اجابت نمى رسد ؟! امام در پاسخ فرمود:« قلب و فکر شما در هشت چیز خیانت کرده لذا دعایتان مستجاب نمى شود):
1. شما خدا را شناخته اید اما حق او را ادا نکرده اید، بهمین دلیل شناخت شما سودى بحالتان نداشته !.
2 . شما به فرستاده او ایمان آورده اید سپس با سنتش به مخالفت برخاسته اید ثمره ایمان شما کجا است ؟
3 . کتاب او را خوانده اید ولى به آن عمل نکرده اید، گفتید شنیدیم و اطاعت کردیم سپس به مخالفت برخاستید!
4 . شما مى گوئید از مجازات و کیفر خدا مى ترسید، اما همواره کارهائى مى کنید که شما را به آن نزدیک مى سازد …
5 . مى گوئید به پاداش الهى علاقه دارید اما همواره کارى انجام مى دهید که شما را از آن دور مى سازد …
6 . نعمت خدا را مى خورید و حق شکر او را ادا نمى کنید.
7 . به شما دستور داده دشمن شیطان باشید (و شما طرح دوستى با او مى ریزید) ادعاى دشمنى با شیطان دارید اما عملا با او مخالفت نمى کنید.
8 . شما عیوب مردم را نصب العین خود ساخته و عیوب خود را پشت سر افکنده اید .. . با این حال چگونه انتظار دارید دعایتان به اجابت برسد؟ در حالى که خودتان درهاى آنرا بسته اید؟ تقوا پیشه کنید، اعمال خویش را اصلاح نمائید امر به معروف و نهى از منکر کنید تا دعاى شما به اجابت برسد.
9 . مغایرت با حکمت خدا:
به اقتضای حکیم بودن خدای متعال دعایی مستجاب می شود که با حکمت الهى مغایرت نداشته باشد، خداى متعال بر اساس حکمت خود این عالم را طبق قوانین خاص اداره مى کند و هیچگاه، این قوانین را نقض نمى کند؛ بنابراین استجابت دعا باید از کانال قوانین و سنن الهى جریان یابد و اگر دعایى نقض کننده این مطلب باشد مستجاب نمى شود. زیرا خداى متعال فقط کریم نیست بلکه حکیم نیز هست و هیچ صفتى از صفات او صفت دیگرش را نقض نمى کند.
امام على علیه السلام در این باره مى فرماید: «ان کرم الله لا ینقض حکمته؛ فلذلک لا تقع الاجابة فى کل دعوة -به راستى که کرم و بزرگوارى( خداى سبحان، حکمت او را نقض نمی کند؛ و از این رو هر دعایى اجابت نشود» (غررالحکم، ح3478)
10 . گناه مانع اجابت دعا
یکى از عوامل مهمى که رابطه انسان با خدای متعال را تضعیف نموده و مانع اجابت دعا می شود، نافرمانى از دستورهاى خدا است.
حضرت على (علیه السّلام) در دعاى کمیل چنین مى فرماید:« پروردگارا! گناهانى را بر من ببخش که موجب حبس و بالا نرفتن دعا مى شوند. و در جاى دیگر از همان دعا چنین مى فرماید: اى آقا و مولاى من ! به عزتت قسم ! از تو مى خواهم که بدى کردار و رفتارم موجب پوشیده شدن دعاى من از تو نشود.
بندگان خدا با هر قدمى که به سوى گناه برمى دارند یک قدم از خداوند فاصله مى گیرند و موجبات محرومیت خویش از اجابت الهى را فراهم مى آورند. امام باقر علیه السلام در این باره فرموده است:«ان العبد یسال الله الحاجة فیکون من شانه قضاؤها الى اجل قریب او الى وقت بطى ء فیذنب العبد ذنبا فیقول الله تبارک وتعالى للملک: لا تقض حاجته واحرمه ایاها، فانه تعرض لسخطى واستوجب الحرمان منى -بنده حاجتى ازخدا طلب مى کند و مقرر مى شود آن حاجت در زمانى برآورده شود؛ پس در این فاصله، او گناهى مرتکب مى شود و در نتیجه، خداوند مى فرماید: حاجت این بنده برآورده نشود و از آن محروم شود؛ چون او خشم و غضب مرا برانگیخت و همین باعث محروم شدن اوست. (بحار الانوار،ج73،ص329)
11. لقمه و کسب حرام :
استفاده از درآمد حلال و پاکیزه از دیگر شرایط اجابت دعا است که امروزه بیش از هرزمان دیگر لازم است به آن توجه شود. لقمه ى حرام تا 40 روز مانع استجابت دعا مى شود. (بحار الانوار،ج93،ص358)
از پیامبر اسلام (صلى اللّه علیه و آله و سلم ) نقل شده : «من احب ان یستجاب دعائه فلیطب مطعمه و مکسبه – کسى که دوست دارد دعایش مستجاب گردد باید غذا و کسب خود را پاک کند.
شخصی خدمت رسول خدا (ص) آمد و گفت: دوست دارم که دعایم مستجاب شود، حضرت به او فرمود: خوراک خود را پاکیزه کن و غذای حرام نخور.
پیامبر گرامى اسلام صلى الله علیه وآله فرمود: «ان العبد لیرفع یده الى الله ومطعمه حرام، فکیف یستجاب له وهذا حاله -همانا بنده دستش را براى دعا به درگاه خدا بالا مى برد در حالى که خوراکش حرام است . با چنین حالى، چگونه دعایش مستجاب مى شود؟ (ارشاد القلوب، ص 149)
12. شتاب و عجله:
امام صادق (ع) فرمود: همیشه مؤمن در خیر و آسایش است تا هنگامى که عجله نکند. در غیر این صورت ناامید مى شود و دعا را ترک مى کند. به درستى که بنده هنگامى که دعا مى کند خداوند متعال در صدد برآورده ساختن حاجت او است تا زمانى که او عجله نکند. (میزان الحکمه،ج3،ص875)
13. ستم و تجاوز به حقوق دیگران
یکى دیگر ازموانع پذیرش دعا، تجاوز به حقوق دیگران است که در روایات فراوانى براین مطلب تاکید شده است. على علیه السلام فرمودند: ان الله عزوجل اوحى الى عیسى بن مریم علیه السلام: قل للملاء من بنى اسرائیل . . . انى غیر مستجیب لاحد منکم دعوة – ولاحد من خلقى – قبله مظلمة -خداوند به عیسى بن مریم وحى فرمود: به اشراف) و بزرگان ( بنى اسرائیل بگو: … من هرگز دعاى کسى از شما یا دیگر آفریدگانم را که برگردنش حقى ازدیگران است، اجابت نخواهم کرد( الخصال، ص 337، ح 40)
14. امید به غیر خدا
بزرگترین مانع پذیرش دعا این است که به کسى یا چیزى غیرازخدا امید بسته و یا او را به صورت مستقل مورد نیایش قراردهیم .
از حضرت صادق علیه السلام نقل شده است که فرمود: اذا اراد احدکم ان لا یسال ربه شیئا الا اعطاه فلییاس من الناس کلهم، ولا یکون له رجاء الا عند الله، فاذا علم الله عزوجل ذلک من قلبه لم یسال الله شیئا الا اعطاه -هرگاه یکى از شما بخواهد که هرچه ازخداوند درخواست کند به او بدهد، باید از همه مردم چشم امید قطع کرده و جز به خدا امید نبندد. پس، چون خداى عزوجل دانست که او به راستى چنین است، هر چه از خدا بخواهد به اوعطا کند. (کافى، ج 2، ص 48)