پژوهشگران غربی فعال در عرصه مهدویت اسلامی(۱):

دیوید کوک و دیدگاهی به نسبت منصفانه در منجی گرایی اسلامی

: دیوید کوک یکی از افراد شناخته شده بین المللی در عرصه عناصر آخرالزمانی در اسلام و منجی گرایی اسلامی است. کتب و مقالات کوک استنادات بسیار از کتب شاخص اسلامی دارد و دیدگاهی منصفانه به این مساله دارد.

امروزه صدها دانشگاه و موسسه تحقیقاتی در غرب به موضوع اسلام و باورهای اسلامی می پردازند و محققین بسیاری را در این راستا تربیت می کنند. باورداشت والای مهدویت از جمله موضوعات مورد توجه بسیاری از این پژوهشگران بوده به طوری که در سالیان اخیر تعداد قابل توجهی از کتب، مقالات و سخنرانی های این محققین منتشر و مطرح شده است. در سلسله مقالاتی بر آنیم برخی از فعالین حوزه “مطالعات در مورد منجی گرایی اسلامی” را معرفی نماییم و بستر شناخت دیدگاه ایشان را فراهم کنیم.

دکتر دیوید کوک (David Cook) یکی از افراد شناخته شده بین المللی در زمینه عناصر آخرالزمانی در اسلام و منجی گرایی اسلامی است. وی که دارای مدرک دکترا از دانشگاه شیکاگو در سال 2001 میلادی است، اکنون به طور رسمی در هیات علمی دانشکده مطالعات مذهبی دانشگاه رایس آمریکا عضویت داشته[1] و با دانشگاه ها و پژوهشگاه های بسیاری همچون کمبریج و یا بوستون همکاری علمی و پژوهشی می نماید.

وی علاقمندی های خود را در مطالعه صدر اسلام، ادبیات و باورهای آخرالزمانی اسلام، جنبش های اجتماعی افراطی در عالم اسلام، رویا و خواب، نجوم در تاریخ، ادبیات یهودی-عربی و نیز اسلام در غرب آفریقا معرفی نموده است.

کوک در دو موضوع کتب مهمی دارد که در مجامع علمی دانشگاهی به عنوان مرجع مورد استناد قرار می گیرند:

۱. جهاد در اسلام، شهادت طلبی و عملیات های شهادت طلبانه/انتحاری میان مسلمانان

در این زمینه کوک علاوه بر مقالاتی که نگاشته سه کتاب مهم هم تالیف نموده است:

الف- شناخت جهاد (Understanding Jihad) 2: در این کتاب کوک به معانی نظری و عملی جهاد از متون مقدس و پذیرفته شده اسلامی و نیز دیدگاه مسلمانان متاخر در این زمینه پرداخته است. وی علاوه بر استنادات تاریخی به جنگ های صدر اسلام، شیوه استفاده گروه های افراطی اسلامی از این مفهوم جهت اعمال خشونت را نیز مطرح ساخته است. ضمائم این کتاب نیز به سبب در برداشتن اسنادی در زمینه حملات 11 سپتامبر و نیز اعلامیه های بن لادن و برخی نیروهای شهادت طلب فلسطینی جالب توجه است.

ب- شهادت در اسلام (Martyrdom in Islam) 3: در این کتاب دیوید کوک به مفهوم شناسی و کاربرد شهادت در طول تاریخ اسلام پرداخته و معتقد گشته که عملیات های انتحاری/شهادت طلبانه که امروزه توسط گروه های افراطی اسلامی صورت می پذیرد، بسیار متفاوت از تعریف کلاسیک آن در صدر اسلام است که خودکشی محکوم بود و مرگ در حال ایمان را در زمره شهادت متصور می گشت. این کتاب را باید در زمینه نگاه سیستماتیک به موضوع شهادت و استناد گسترده به متون اصلی اسلامی منحصر به فرد دانست. انتشار این کتاب در سال 2007 و توسط دانشگاه کمبریج بوده است.

ج- شناخت و نشانی یابی حملات انتحاری: اعتقاد و سیاستهای عملیاتهای استشهادی (Understanding and Addressing Suicide Attacks: The Faith and Politics of Martyrdom Operations) 4: این کتاب –که باید آنرا ادامه دهنده کتاب پیشین دانست- دیوید کوک به طور خاص به سراغ موضوع عملیات های استشهادی –که وی از آن به انتحاری یاد می کند- پرداخته است. وی علت پرداختن به این موضوع را عدم توجه بسیاری نویسندگان به ارجاعات ایدئولوژیکی، مذهبی و فرهنگی اینگونه عملیات ها عنوان می کند و لزوم طرح این موارد را جهت مدیریت قبل و بعد آنها لازم می داند. این کتاب توسط مرکز امنیت بین المللی پریگر (Praeger Security International) و در سال 2007 منتشر شده است.

۲. باورهای آخرالزمانی اسلام و مسلمانان معاصر

این موضوع نیز –همچون موضوع پیشین- از موضوعات اصلی پژوهشی دیوید کوک به حساب می آید و دو کتاب مهم زیر را در این رابطه نگاشته است:

الف- مطالعاتی در عقاید آخرالزمانی مسلمانان (Studies in Muslim Apocalyptic) 5: این کتاب نسبتا حجیم (470 صفحه) دربردارنده اطلاعات وسیعی از عقاید مربوط به پایان تاریخ از نظر اسلام است. در این کتاب تاکید شده که اگرچه برخی دیدگاه های آخرالزمانی تنها به شیعیان نسبت داده شده –و شیعه بقای خود را بدان عقاید مدیون است- ولی مطالعه منابع صدر اسلام اعم از قرآن و به ویژه احادیث نشان می دهد که بسیاری از این باورها میان مسلمانان مشترک بوده است. برخی محققان غربی این کتاب را بهترین مرجع منتشر شده در غرب در این موضوع دانسته اند.[6]

ب- مطالعاتی در عقاید آخرالزمانی مسلمانان معاصر (Contemporary Muslim Apocalyptic Literature) 7: در این کتاب –که در سال 2008 منتشر شد- کوک به سراغ ارتباط میان افراد و گروه های اسلامی معاصر با عقاید آخرالزمانی اسلام رفته و رابطه این باورها با حوادث خاورمیانه، درگیری فلسطین و اسرائیل و حرکت های خشونت آمیز گروه های افراطی اسلامی را بررسی نموده است. از نظر کوک اسلام به عنوان یک جنبش آخرالزمانی شکل گرفته و لحن اپاکالیپتیک و منجی گرایانه این دین کماکان حفظ شده است.

قوت این کتاب سبب گشته که مجله بین المللی مطالعات خاورمیانه[8] که از طرف دانشگاه کمبریج منتشر می شود، این کتاب را به همه کسانی که می خواهند اطلاعات کافی در مورد باورهای کلاسیک آخرالزمانی میان فرق اسلامی –اعم از شیعه و اهل سنت- و نیز تفاوت و شباهت های آن باورها با نگاه مدرن مسلمانان معاصر پیدا کنند، پیشنهاد می نماید.[9]

کتب و مقالات کوک استنادات بسیاری از کتب شاخص اسلامی دارد و ارجاعات بسیار و توصیفات نسبتا دقیق وی نشان از مطالعات عمیق او در تاریخ، معارف و کتب اسلامی دارد. شاید بتوان برخی دیدگاههای منصفانه تر کوک در موضوعات اسلامی را ناشی از پررنگ تر بودن روش پدیدارشناسانه در مقابل روش تاریخی نگری[10] دانست که بسیاری از هم سلکان وی بدان گرفتارند؛ علاوه بر آنکه او تعمدا برای ریشه یابی بسیاری عقاید معاصر اسلامی به سراغ حوادث صدر اسلام و نیز منابع اصلی اسلام –قرآن و حدیث- رفته است.

نکته حائر اهمیت آنکه چنانچه دیوید کوک در برخی سخنرانی هایش اذعان نموده، وی منابع گسترده و بسیاری اطلاعات خود را در دانشگاه های اسرائیل به دست آورده است. دیوید کوک مقاله هایی را نیز برای دانشگاه ها و پژوهشگاه های مختلف جهان نگاشته که از جمله آنها مقاله “منجی گرایی در هلال شیعی”[11] برای موسسه هادسون و نیز مقاله “ظهور مهدی و دولت موعود آینده در سناریوهای آخرالزمانی اهل سنت و شیعه”[12] برای دانشگاه عبری بیت المقدس (اورشلیم) می باشد.

دیوید کوک به ایران نیز سفرهایی داشته است. از جمله در خرداد ماه 1393 به دعوت مرکز پژوهشی جامعه‌المصطفی مشهد مقدس در نشست علمی “حضرت مسیح از دیدگاه تئولوژی مسیحی و پیامبر خاتم (ص) از دیدگاه تئولوژی شیعی” در این پژوهشگاه حضور یافته است.[13] همچنین به نقل از پایگاه اطلاع‌رسانی آستان قدس‌رضوی، وی تاکنون سه بار توفیق زیارت امام رضا ع در مشهد را نیز داشته و به ایران ابرازعلاقه نموده است.[14]

تهیه و تنظیم: زهیر دهقانی آرانی

پی نوشت ها:

1http://reli.rice.edu/content.aspx?id=68&ekfxmen_noscript=1&ekfxmensel=e9d73b441_8_90

2] – http://www.amazon.com/Understanding-Jihad-David-Cook/dp/0520244486

3] – http://www.amazon.com/Martyrdom-Islam-Themes-Islamic-History/dp/0521615518

4] – http://www.amazon.com/Understanding-Addressing-Suicide-Attacks-International/dp/0275992608

5] – http://www.amazon.com/Studies-Muslim-Apocalyptic-Antiquity-Early/dp/0878501428

6http://www.amazon.com/review/R212YCEGN4UULZ/ref=cm_cr_dp_title?ie=UTF8&ASIN=0878501428&channel=detail-glance&nodeID=283155&store=books

7] – http://www.amazon.com/Contemporary-Apocalyptic-Literature-Religion-Politics/dp/0815631952/

8] – International Journal of Middle East Studies

9] – http://journals.cambridge.org/abstract_S0020743804304083

10 – ر ک به: ریفیودین،محمداویس؛ امامت پژوهی، پاییز 1391، سال دوم، شماره 7 قابل مشاهده در

http://www.noormags.ir/view/en/articlepage/49594/61

11]- Cook, David, “Messianism in the Shiite Crescent”, http://www.hudson.org/research/7906-messianism-in-the-shiite-crescent

12] – Cook, David, “The Mahdi’s Arrival and the Messianic Future State According to Sunni and Shi‘ite Apocalyptic Scenarios”, HTTP://hufind.huji.ac.il/Record/HUJ001940291

13 http://rim.miu.ac.ir/index.aspx?fkeyid=&siteid=208&pageid=37344&newsview=60641

14] – http://news.aqr.ir/Portal/Home/ShowPage.aspx?Object=News&ID=919e1c86-0e4d-4aa4-8085-e7ae30721f19&LayoutID=95a6de1c-04b5-469a-b7c3-070d8fbed965&CategoryID=5ae38424-aed3-438c-ae33-994639165df0&SearchKey=%D8%AF%DB%8C%D9%88%DB%8C%D8%AF+%DA%A9%D9%88%DA%A9