پرسشگر گرامی با سلام و تشکر از ارتباط شما با این مرکز 1. در ایات زیادی از قران کریم نسبت به به کار گیری عقل و استفاده از ان تشویق و ترغیب شده و یا به خاطر عدم استفاده از ان توبیخ شده است .2. برخی از این ایات عبارت است :
بقره / 44 و 73 و 76 و 242
آل عمران / 60 و 118
انعام / 32 و 151
اعراف/ 169
یونس / 16
هود / 51
یوسف/ 2 و 109
انبیاء / 10 و 67
مومنون / 80
نور/ 67
2. در قرآن کریم، 49 بار از مشتقات «عقل » استفاده گردیده و همه این مشتقات به صورت فعل استعمال شده اند.بنابراین، در قرآن مجید، «عقل » به صورت اسم و حتی مصدر وجود ندارد.استعمالات عقل در قرآن به این صورت است: «تعقلون » 24 بار، «یعقلون » 22 بار، «یعقلها» 1 بار، «نعقل » 1 بار، و «عقلوه » 1 بار.بنابراین، برای بررسی معنای «عقل » در قرآن، صرف نظر از معانی اسمی آن، تنها معنای مصدری آن مورد بررسی قرار می گیرد.
3. ررسی متعلقات «عقل » در قرآن کریم
در قرآن، تنها در سه مورد مفعول ظاهر برای «عقل » ذکر شده است:
– «و اذا قیل لهم اتبعوا ما انزل الله قالوا بل نتبع ما الفینا علیه آباءنا اولو کان آباؤهم لا یعقلون شیئا و لا یهتدون » (بقره: 170) ;
– «و تلک الامثال نضربها للناس و ما یعقلها الا العالمون » (عکنبوت: 43) ;
– «افتطمعون ان یؤمنوا لکم و قد کان فریق منهم یسمعون کلام الله ثم یحرفونه من بعد ما عقلوه وهم یعلمون » (بقره: 75) ;
در بسیاری از آیات مربوط به «عقل » در قرآن، سخن از آیات و نشانه های الهی – اعم از تکوینی یا تشریعی – به میان آمده است.این موارد به اجمال، عبارت است از:
آیات تکوینی:
– «فقلنا اضربوه ببعضها کذلک یحی الله الموتی و یریکم آیاته لعلکم تعقلون » (بقره: 73) ;
– ان فی خلق السموات والارض….لآیات لقوم یعقلون (بقره: 164) ;
– «و فی الارض قطع متجاورات…ان فی ذلک لآیات لقوم یعقلون » (رعد: 4) ;
– «و سخرلکم اللیل و النهار…ان فی ذلک لآیات لقوم یعقلون » (نحل: 12) ;
– «و من ثمرات النخیل و الاعناب…ان فی ذلک لآیة لقوم یعقلون » (نحل: 67) ;
– «و لقد ترکنا منها آیة بینة لقوم یعقلون » (عنکبوت: 35) ;
– «و من آیاته یریکم البرق خوفا و طمعا…ان فی ذلک لآیات لقوم یعقلون » (روم: 24) ;
– «…کذلک نفصل الآیات لقوم یعقلون » (روم: 28) ;
– «و اختلاف اللیل و النهار…آیات لقوم یعقلون » (جاثیه: 25) ;
– «اعلموا ان الله یحی الارض بعد موتها قد بینا لکم الایات لعلکم تعقلون.» (حدید: 17)
آیات تشریعی:
– «..کذلک یبین الله لکم آیاته لعلکم تعقلون » (بقره: 242) ;
– «…قد بینا لکم الآیات ان کنتم تعقلون » (آل عمران: 118) ;
– «..کذلک یبین الله لکم الآیات لعلکم تعقلون.» (نور: 61) اینها تنها مواردی است که لفظ «آیه » یا «آیات » در آن ها به صراحت ذکر شده است، اما موارد دیگری نیز وجود دارند که اگرچه لفظ «آیات » در آن ها ذکر نشده، اما به صورت مصداقی از آیات – تشریعی یا تکوینی – بحث می شود.برای مثال، به چند نمونه توجه کنید:
– «و هو الذی یحیی و یمیت و له اختلاف اللیل و النهار افلا تعقلون » (مؤمنون: 80) ;
«و من نعمره ننکسه فی الخلق افلا یعقلون » (یس: 68) ;
«انا انزلناه قرآنا عربیا لعلکم تعقلون » (یوسف: 2) ;
«قل تعالوا اتل ما حرم ربکم علیکم الا تشرکوا به شیئا…ذلکم وصاکم به لعلکم تعقلون.» (انعام: 151) بنابراین، می توان گفت: در بیش از نیمی از موارد، «عقل » در قرآن همراه «آیات » – تشریعی یا تکوینی – ذکر گشته و از این رو، مناسب است برای یافتن معنای «عقل » در قرآن به این نکته توجه شود.
3.بررسی واژه های همراه با «عقل » در قرآن کریم
ملاحظه واژه هایی که به صورتی برجسته در کنار «عقل » ذکر شده اند و مقایسه آن ها با خود «عقل » ، شیوه مناسبی برای یافتن معنای «عقل » در قرآن مجید است.در ذیل به چند نمونه اشاره می شود:
«سمع » و «عقل »:
– «و قالوا لو کنا نسمع او نعقل ما کنا فی اصحاب السعیر» (ملک: 10) ;
– «ام تحسب ان اکثرهم یسمعون او یعقلون ان هم الا کالانعام بل هم اضل سبیلا» (فرقان: 44)
«قلب » و «عقل » :
«افلم یسیروا فی الارض فتکون لهم قلوب یعقلون بها او آذان یسمعون بها.» (حج: 46)
«عقل » و «اهتداء» :
– «…اولو کان آباؤهم لا یعقلون شیئا و لا یهتدون.» (بقره: 170)
«عقل » و «علم » :
«…و ما یعقلها الا العالمون » (عنکبوت: 43)
«عقل » و «ایمان » :
«افتطمعون ان یؤمنوا لکم و قد کان فریق منهم یسمعون کلام الله ثم یحرفونه من بعد ما عقلوه و هم یعلمون.» (بقره: 75)