سلام و مصافحه (دست دادن) از جمله آداب و اخلاق اسلامى می‌باشد که در قرآن کریم و روایات اسلامى بر آن تأکید شده و داراى تأثیرات مثبت فردى و اجتماعى و اخلاقى و روانى و فرهنگى فراوانى است و رایحه خوش محبت و همدلى را در فضاى جامعه منتشر ساخته و دوستی و خیر و برکت به ارمغان می‌آورد.

پیام زیبا و پربار «سلام»

نگاهی به معنای لغوی و اصطلاحی سلام بیانگر آن است که این لغت در عین سادگی و کوتاهی، بهترین کلامی است که در ملاقات‌ها آرامش و اطمینان را به‌طرف مقابل القاء نموده و زمینه را برای یک برخورد دوستانه و مسالمت‌آمیز فراهم نماید. آن‌گونه که اهل لغت آورده‌اند، سلام یعنى کنار بودن از آفات ظاهرى و باطنى.[ قاموس قرآن، ج 3، ص 296.]
و در اصطلاح نیز سه معنى براى آن ذکر شده است:
اول، نامى است از نام‌هاى خدا چنانچه در آیه شریفه می‌فرماید:
(((هُوَ اللَّهُ الَّذِی لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْمَلِکُ الْقُدُّوسُ السَّلامُ)))[ حشر (59)، آیه 23.]
دوم، به معنى دعاست یعنى طلب سلامتى از خدا براى کسى که به او سلام می‌کنى از همه بالاها و آفات دنیوى و اخروى.
سوم، به معنى وعده و اطمینان سلامتى است از جانب شخص سلام کننده به کسى که به او سلام می‌کند؛ یعنى وعده می‌دهد که از جانب من به تو هیچ ناخوشایندی نرسد.[ أطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص 196.]
رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: هرگاه مردى بگوید: «السّلام علیکم و رحمة اللَّه » یعنى به عهد خدا و میثاق متعهد شده ام که از شما غیبت نکنم و عیب شما را نگویم و لغزش‌هاى تو را تعقیب نکنم و هر گاه طرف مقابل بگوید: «و علیکم السّلام و رحمة اللَّه و برکاته » او هم مانند سلام دهنده همان سخنان را مى گوید، و خداوند هم بین آنها گواه است در آنچه مى گویند.[ مشکاة الأنوار فی غرر الأخبار، ص 199.]
آن‌گونه که از آیات کریمه قرآن استفاده می‌شود؛ «سلام» درود و تحیت[ «تحیت» در اصل از ماده” حیات” است، و به معنى دعا کردن براى سلامت و حیات دیگرى مى باشد، خواه این دعا به صورت” سلام علیکم” یا” السلام علینا” و یا مثلا” حیاک اللَّه” بوده باشد، ولى معمولاً هر نوع اظهار محبتى را که افراد در آغاز ملاقات نسبت به یکدیگر مى کنند،” تحیت” مى گویند.( تفسیر نمونه، ج 14، ص 559).] خداوند متعال، ملائکه و اهل بهشت می‌باشد.
خداوند متعال به هنگام درود و تحیت به رسولان خود از کلمه «سلام» استفاده نموده و فرموده است:
(((سَلامٌ عَلى نُوحٍ فِی الْعالَمِینَ)))[ صافات (37)، آیه 79.]،
(((سَلامٌ عَلى إِبْراهِیمَ)))[ همان، آیه 109.]،
(((سَلامٌ عَلى مُوسى وَ هارُونَ)))[ همان، آیه 120.]،
(((سَلامٌ عَلى إِلْ یاسِینَ)))[ همان، آیه 130.]،
(((سَلامٌ عَلَى الْمُرْسَلِینَ)))[ همان، آیه 181.].
ملائکه نیز جهت بیان درود و تحیت از لفظ زیبای «سلام» استفاده می‌نمایند همان‌گونه که خداوند متعال در این باره می‌فرماید:
(((الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ طَیِّبِینَ یَقُولُونَ سَلامٌ عَلَیْکُمْ)))[ نحل (16)، آیه 32.]؛
«همان‌ها که فرشتگان(مرگ) روحشان را مى گیرند در حالى که پاک و پاکیزه اند؛ به آنها مى گویند: سلام بر شما!»
(((وَ الْمَلائِکَةُ یَدْخُلُونَ عَلَیْهِمْ مِنْ کُلِّ بابٍ سَلامٌ عَلَیْکُمْ)))[ رعد (13)، آیات 23 و 24.]؛
«و فرشتگان از هر درى بر آنان وارد مى گردند (و به آنان مى گویند:) سلام بر شما…».
در خصوص تحیت اهل بهشت نیز خداوند متعال در قرآن می‌فرماید:
(((وَ تَحِیَّتُهُمْ فِیها سَلامٌ)))[ یونس (10)، آیه 10.]؛
«و تحیّت آنها در آنجا: سلام».
(((لا یَسْمَعُونَ فِیها لَغْواً وَ لا تَأْثِیماً إِلَّا قِیلًا سَلاماً سَلاماً)))[ واقعه (56)، آیات 25و 26.]؛
«در آن(باغ‌هاى بهشتى) نه لغو و بیهوده اى مى شنوند نه سخنان گناه آلود؛ تنها چیزى که مى شنوند«سلام» است«سلام»!»
بنابراین کسانی که به هنگام ملاقات از کلمه شریف «سلام» استفاده می‌کنند در واقع به صفات خداوند متعال و ملائکه و بهشتیان تأسی می‌نمایند و این امتیازی است که دیگران از آن بی‌بهره‌اند.

سفارش پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)

با وجود این‌که پیش از اسلام الفاظ و حرکات متعددی جهت تحیت و درود میان مردم مرسوم بود؛ به طور مثال می‌گفتند «انعم صباحاً»؛ «صبح بخیر»[ ترجمه المیزان، ج 5، ص 48.]. اما دین اسلام از میان تمامی این الفاظ و حرکات، سلام و مصافحه را به دلیل اهمیت و آثار و برکات فراوانی که دارد انتخاب نموده و به مسلمانان توصیه کرده تا در مواجهه با یکدیگر، این عمل پسندیده را در دستور کار خود قرار دهند.
رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) گفت: «هر گاه با هم برخورد کردید سلام کنید و مصافحه نمایید و هر گاه از هم جدا شدید استغفار کنید».[ إرشاد القلوب إلى الصواب، ج 1، ص 146.]
هم‌چنین: «سوگند به خدایى که جانم در دست او مى باشد، بهشت را نخواهید دید مگر این‌که ایمان بیاورید و ایمان نخواهید آورد مگر این‌که همدیگر را دوست بدارید، آیا شما را راهنمایی نکنم به چیزى که اگر آن را انجام دهید با هم دوست خواهید شد؟ و آن این است که به یکدیگر بلند سلام کنید».[ مشکاة الأنوار فی غرر الأخبار، ص 199.]
همچنین فرمودند: «هر گاه یکى از شما برادرش را ملاقات کرد به او سلام کند و مصافحه نماید زیرا خداوند عز و جل به جهت سلام به فرشتگان احترام گذاشت و شما هم به فرشتگان تأسى کنید».[ همان، ص 200.]
موضوع سلام به اندازه‌ای مهم است که از مسلمانان خواسته شده اگر کسی بدون سلام آغاز به سخن نمود پاسخش را ندهند رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) در این باره فرموده‌اند:
«مَنْ بَدَأَ بِالْکَلَامِ قَبْلَ السَّلَامِ فَلَا تُجِیبُوه »[ الکافی، ج 2، ص 644.]؛ «هر که سخن گوید بى سلام به او پاسخ ندهید».
مصافحه دوستی آور، کدورت زدا و محبت آفرین است که به وسیله آن می‌توان علاقه خود و صمیمیت را ابراز نمود. پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده‌اند:
«تَصَافَحُوا فَإِنَّهُ یَذْهَبُ بِالْغِل »[ عوالی اللئالی العزیزیة فی الأحادیث الدینیة، ج 1، ص 294.]؛ «مصافحه کنید و دست دهید، چرا که آن، کینه و کدورت را می‌زداید».
و در روایت دیگر امام صادق(علیه السلام) فرموده‌اند:
«تَصَافَحُوا فَإِنَّهَا تَذْهَبُ بِالسَّخِیمَةِ»[ الکافی، ج 2، 183.]؛ «دست در دست یک دیگر بگذارید (هنگام برخورد) که موجب از بین رفتن کینه مى شود».

احترام معنادار

تمامی امت ها و اقوام با همه اختلافى که از جهت تمدن دارند، اما هنگام ملاقات با یکدیگر به نوعی درود و تحیت را ابراز مى کنند، گاهی به شکل اشاره سر، یا تکان دادن دست و یا برداشتن کلاه و یا خم شدن احترام می‌کنند.
اما آنچه در هنگام سلام اتفاق می‌افتد علاوه بر ادای احترام، القای یک معنای بلند از درخواست سلامتی به دور از حالت خواری است.

عامل مغفرت

از دیگر امتیازات سلام و مصافحه آن است که این دو سنت حسنه از عوامل بخشایش گناهان می‌باشند؛ رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) در این باره می‌فرمایند:
«إِنَّ مِنْ مُوجِبَاتِ الْمَغْفِرَةِ بَذْلَ السَّلَامِ وَ حُسْنَ الْکَلَام »[ شهاب الأخبار با ترجمه، متن، ص 372.]؛ «سلام کردن و خوب و زیبا سخن گفتن، موجب مغفرت و بخشش است».
در روایت دیگری امام باقر(علیه السلام) می‌فرماید:
«هرگاه مردى با رفیقش مصافحه کند، آن‌که دست نگهدارد ثواب بیشترى دارد از آن‌که دست خود را بکشد، آگاه باش که گناهانشان بریزد تا گناهى باقی نماند».[ الکافی، ج 2، ص 181.]

احیاگر فضائل اخلاقی

انسان در برخی حالات ممکن است گرفتار طغیان نفس شود و حسّ خودخواهی و تکبّر در نهاد او قوّت بگیرد لذا اسلام طی برنامه‌هایی اخلاقی سعی کرده از پیدایش این‌گونه حالات ضدّ اخلاقی جلوگیری نماید. یکی از این برنامه‌ها، تشویق به افشاء سلام و آغازگر بودن در سلام می‌باشد.
امام صادق(علیه السلام) در این‌باره می‌فرماید:
«مِنَ التَّوَاضُعِ أَنْ تُسَلِّمَ عَلَى مَنْ لَقِیت»[ بحار الأنوار، ج 73، ص 3.]؛ «از تواضع است که سلام کنى به هر که بر خورى».
همچنین در روایتى از پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) آمده است:
«اَلبادِى بِالسَّلامِ بَرِى ءَ مِنَ الکِبرِ»[ نهج الفصاحة مجموعه کلمات قصار حضرت رسول(صلی الله علیه و آله و سلم)، ص 375.]؛ «آغاز کننده به سلام، از تکبر و خود برتربینى مبرا و پیراسته است».

پاداش فراوان الهی

بر اساس روایات اهل بیت(علیهم السلام)، سلام هفتاد حسنه دارد که شصت و نُه از آن سلام کن و یکى از آن جوابگو است.[ تحف العقول عن آل الرسول(صلی الله علیه و آله و سلم)، ص 248.]
رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده‌اند:
«در بهشت غرفه هایى است که درونش از برون و برونش از درون پیداست و این مقام برای کسانى است که خوش کلام و خوش اطعام و آشکارکننده سلام باشند و شب که مردم خوابند نماز بخوانند»[ أمالی الصدوق، ص 328.].
همچنین از امام صادق(علیه السلام) نقل گردیده:
«مُصَافَحَةُ الْمُؤْمِنِ بِأَلْفِ حَسَنَة»[ مشکاة الأنوار فی غرر الأخبار، ص 203.]؛ «مصافحه مؤمن هزار حسنه دارد».
و در روایت دیگری فرمودند:
«شما هنگامى که مصافحه مى کنید، مانند پاداش مهاجران دریافت خواهید کرد».[ همان، ص 200.]

وجوب جواب سلام

هر چند خود سلام کردن مستحب است اما جواب آن واجب است، لذا اگر فردى عمداً از پاسخ به سلام امتناع ورزد، مرتکب گناه شده است. اوج اهمیت این موضوع زمانی است که بدانیم از لحاظ فقهی هرگونه سخنى در نماز غیرجایز و باطل کننده نماز است ولى جواب سلام دادن با شرایط خاصش واجب و لازم است.[ ر.ک: توضیح المسائل، باب مبطلات نماز.]

آداب سلام

در پایان باید این نکته را نیز یادآوری نماییم که سلام ، مصافحه و دیده بوسی، مانند هر سنّت اسلامى دیگر، داراى آدابى است که رعایت آن ها، تأثیر آن را بیش تر مى کند:

1. افشای سلام

 امام باقر(علیه السلام) می‌فرماید:
«اَفْشُوا السَّلامَ»[ الکافی، ج 2، ص 645.]؛ «سلام خود را آشکار کنید».
منظور از افشای سلام، آشکار کردن آن است. آشکار کردن سلام به این است که انسان به هنگام برخورد با برادران دینی خود به آنها سلام کند.

2ـ رعایت مراتب

سلام کردن، مستحب و امری دلخواه است. هرکس می‌تواند اول سلام گوید و از ثواب آن برخوردار شود، ولی بهتر است مراتب آن رعایت شود.
امام صادق(علیه السلام) می‌فرماید:
«یُسَلّمُ الصَّغیرُ عَلَی الکبیر وَ المارُّ عَلَی القاعِدِ و القلیلُ عَلَی الْکَثیر»[ همان، ص 646.]؛ «کوچک بر بزرگ، رهگذر بر نشسته و گروه اندک بر گروه بزرگ سلام کند».
 در جایی دیگر نیز می‌فرماید:
«یسَّلمُ الرّاکِبُ عَلَی الماشی وَ القائم عَلَی القاعد»[ الکافی، ج 2، ص 647.]؛ «سواره بر پیاده و ایستاده بر نشسته سلام کند».

3. پاسخ شایسته

 در آداب اسلامی، پاسخ هر سلام و تحیّتی، باید کامل‌تر از آن یا دست کم مطابق آن باشد. خداوند در قرآن می‌فرماید:
(((وَ إِذا حُیِّیتُمْ بِتَحِیَّةٍ فَحَیُّوا بِأَحْسَنَ مِنْها أَوْ رُدُّوها)))[ نساء (4)، آیه 86.]؛
«هرگاه به شما تحیّت گویند، پاسخ آن را بهتر از آن بدهید؛ یا به همان‌گونه پاسخ گویید!»
منظور از کامل بودن پاسخ این است که اگر کسی بگوید: «سلام»، در پاسخ باید گفت: «سلامٌ علیکم». اگر کسی بگوید: «سلامٌ علیکم»، در پاسخ او باید گفت: «سلامٌ علیکم و رَحمة الله» یا اگر بگوید: «سلامٌ علیکم و رحمة الله»، در پاسخ او باید گفت: «سلامٌ علیکم و رحمة الله و برکاته»[ نقطه هاى آغاز در اخلاق عملى، ص 687.]

4. رعایت مساوات

مسلمان نباید در سلام، میان افراد از جهت دارایی و فقر تفاوتی بگذارد.
امام رضا(علیه السلام) در این باره می‌فرماید:
«مَنْ لَقِیَ فَقِیراً مُسْلِماً فَسَلَّمَ عَلَیْهِ خِلَافَ سَلَامِهِ عَلَى الْغَنِیِّ لَقِیَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ هُوَ عَلَیْهِ غَضْبَان »[ أمالی الصدوق، ص 442.]؛ «اگر کسی به مسلمان فقیری، همانند سلامی که به یک ثروتمند می‌دهد، سلام ندهد، خداوند عزّوجل در روز قیامت علیه او خشمناک خواهد بود».

5. سلام نکنید!

در آداب اسلامی، سلام کردن به چند گروه استحباب ندارد، از جمله:
اول. افرادی که به دلیل اشتغال به برخی کارها، هنگام پاسخ گفتن سلام، ممکن است دچار مشکل شوند. برای مثال، امام صادق(علیه السلام) می‌فرماید:
«ثَلَاثَةٌ لَا یُسَلَّمُونَ الْمَاشِی مَعَ جَنَازَةٍ وَ الْمَاشِی إِلَى الْجُمُعَةِ وَ فِی بَیْتِ الْحَمَّام »[ الخصال، ج 1، ص 91.]؛ «به سه کس سلام نکنید: کسی که همراه جنازه می‌رود، کسی که به نمازجمعه می‌رود و به کسی که در حمام است».
یا در روایت دیگری می‌فرماید:
«إِذَا دَخَلْتَ الْمَسْجِدَ وَ الْقَوْمُ یُصَلُّونَ فَلَا تُسَلِّمْ عَلَیْهِم »[ بحار الأنوار، ج 73، ص 7.]؛ «چون به مسجد درآیى و مردم در نمازند به آنها سلام مکن …».
دوم. کسانی که به سبب کارهای نامشروع و ناشایست، لیاقت دوستی و سلام کردن ندارند، مانند افراد شراب خوار، رباخوار و قمارباز. البته اگر سلام دادن در اصلاح و هدایت آنها مؤثر باشد، اشکال ندارد.[ مشکاة الأنوار فی غرر الأخبار، ص 198.]
سوم. افرادی که با سلام دادن به آنها ممکن است مفسده ایجاد شود، مانند: سلام دادن به زنان جوان.
امام علی(علیه السلام) به زنان جوان سلام نمی‌کرد و می‌فرمود:
«مى ترسم صداى او براى من حالتى ایجاد کند از این جهت اجر مرا در سلام کردن پایین بیاورد».[ همان، ص 197.]
چهارم. به افراد غیرمسلمان هم نباید در حالت عادی سلام کرد، مگر این‌که خود ابتدا سلام کنند. در این صورت، پاسخ دادن لازم است، آن هم به صورت «علیکم» نه «سلام» یا «سلامٌ علیکم».[ همان، ص 198.]

آداب مصافحه

دست دادن نیز، همچون سلام، ادب و آدابی دارد.

پیوستگی و تکرار

یکی از آنها پیوستگی و تکرار است. در یک سفر و همراهی و دیدار، حتی چندبار دست دادن نیز مطلوب است. 
ابوعبیده گوید: «من هم کجاوه (مانند همسفر در ماشین) امام باقر(علیه السلام) بودم و اول من سوار می‌شدم و سپس آن حضرت، چون قرار می‌گرفتیم حضرت به من سلام می‌کرد و مانند مردی‌ که رفیقش را به تازگى ندیده احوال‌پرسى و مصافحه می‌فرمود و هنگام پیاده شدن او پیش از من پیاده می‌شد، چون بر زمین قرار می‌گرفتیم سلام می‌کرد و مانند کسى که رفیقش را به تازگى ندیده احوال‌پرسى می‌نمود. من گفتم یابن رسول‌اللَّه شما کارى می‌کنى که هیچ‌کس از مردم نزد ما نمی‌کند و اگر یک بار هم بکند زیاد است؟ فرمود: مگر ثواب مصافحه را نمی‌دانى؟ دو مؤمن به هم برمی‌خورند و یکى به دیگرى دست می‌دهد، پس همواره گناهان آن دو می‌ریزد، چنان که برگ از درخت می‌ریزد، و خدا به آنها توجه می‌فرماید تا از یکدیگر جدا شوند»[ کافی، ج 2، ص 180.].

فشردن از روی محبت

از آداب دیگر مصافحه، فشردن دست، از روی محبت و علاقه است، اما نه در حدی که سبب رنجش و درد گردد.[ بحار الانوار، ج 73، ص 26.]
جابربن عبدالله می‌گوید: در دیدار با رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) بر آن حضرت سلام کردم. آن حضرت دست مرا فشار داد و فرمود:
«دست فشردن، همچون بوسیدن برادر دینی است».[ همان، ص 23.]

زود عقب نکشیدن دست

هنگام مصافحه، دست را زود عقب نکشیدن از آداب دیگر این سنت اسلامی است. در مصافحه، پاداش کسی بیشتر است که دستش را بیشتر نگه دارد.[ همان، ص 28.]
پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) نیز این سنت نیکو را داشت که چون با کسی دست می‌داد، آن قدر دست خود را نگه می‌داشت، تا طرف مقابل دست خود را سست کند و عقب بکشد.[ همان، ص 30.]

آداب دیده بوسی

از روایات متعددی استفاده می‌شود که بوسیدن سر و یا لب و دهان مؤمن مورد نهی است، و به بوسیدن پیشانی و بین دو چشم آنها سفارش شده است. بوسیدن دست رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) امامان معصوم(علیهم السلام) و علماء نیز اجازه داده شده است.[ مشکاة الأنوار فی غرر الأخبار، ص 202.]