فرهنگ و ارزش‌های جهادی برخاسته از اندیشه و باورهای مذهبی و ایمانی افراد انقلابی و با الهام از سیره و اندیشه بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران بوده است.شناخت این اندیشه به ما کمک خواهد کرد که با فرهنگ جهادی انقلاب و نظام اسلامی از گردنه های سخت و صعب العبوری که بسیاری از ملتها در عبور از آن ناامید شده اند به سلامت عبور نماید و نظام مقدس جمهوری اسلامی را به اهداف مبارکش برساند.

1. مفهوم فرهنگ جهادی

منظور از مفهوم فرهنگ جهادی مجموعه‌ای از مایه‌های فکری و ارزشی است که در رفتار اختیاری و اجتماعی انسان اثر می‌گذارد و دارای عناصر متعددی از شناخت‌ها، باورها، ارزش‌ها، گرایش‌ها، رفتارها و کردارها می باشد. بر این مبنا، بدون تردید فرهنگ جهادی همان فرهنگ دین و مکتب اسلام است؛ همان فرهنگ خدا باوران است؛ همان فرهنگ ولایت و امامت و خلاصه فرهنگ محمد و علی و فرزندان پاکشان( ع) است و باید توجه داشت که در تحلیل‌ها و بررسی‌ها هرگز نباید فرهنگ جهادی را از فرهنگ اسلام ناب محمدی جدا نمود. فرهنگ جهادی یک نهاد است که با مدیریت متعهد با هویت مشخّص و هدف معین در خدمت تلاش فردی مشارکت کنندگانش اداره می‌شود.

2. پیدایش و شکل‌گیری فرهنگ جهادی

فرهنگ و ارزش‌های جهادی برخاسته از اندیشه و باورهای مذهبی و ایمانی افراد انقلابی و با الهام از سیره و اندیشه بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران بوده است. چرا که عمده ارزش‌های جهادی به عبارتی ارزش‌های دینی نیز شناخته می‌شدند مثل؛ اخلاص، ایثار، تعاون و تلاش، تعهد، سادگی، پرهیز از اسراف، مشورت، مشارکت و … یا پاره‌ای از این ویژگی‌ها برخاسته از شرایط خاص انقلاب و روحیات انقلابی می‌باشد از جمله؛ سخت کوشی، حضور در مناطق محروم، جسارت، خطر پذیری و خط‌شکنی. بنابراین می‌توا ن گفت : پیدایش و رشد فرهنگ جهادی به صورت طبیعی و خودجوش و با تاثیر جمعی و متقابل پس از انقلاب اسلامی بوده است و البته توجه، تاکید و ترغیب امام خمینی معمار بزرگ انقلاب اسلامی که به همان سان که پیامبر خدا در مقابل مشرکان جهاد فرهنگی و فرهنگ جهادی را روش خود قرار داد، امام راحل نیز با دستمایه قرار دادن کتاب خدا یعنی قرآن کریم در این جهاد، فرهنگ جهادی را به پیروان خود آموخت تا ره صد ساله را یک شبه پیمودند. امام راحل در اعماق جان‌های ‌تشنه و خسته به ویژه جوانان روح امید دمید و تا آن جا که فرصت داشت و واقعیت ها و مشکلات و محدودیت ها اجازه می‌داد اندیشه قرآنی را میان مردم‌گسترانید و جوانان با روحیه جهادی پا به میدان نهادند و برای رسیدن به اهداف انقلاب اسلامی و عینی ساختن آرمان‌های بلند خود از هیچ ایثاری دریغ نورزیدند و هرگز از کمی بودجه، امکانات و نبود شرایط مساعد شکوه نکردند بلکه با همت‌های بلند، عزم‌های استوار و کوشش‌های خستگی‌ناپذیر و با آغوش باز به استقبال مشکلات شتافتند و بدین سان فرهنگ جهادی از انقلاب اسلامی و اندیشه‌های امام راحل نشأت گرفت و به سرعت میان مردم رواج یافت.

رهبر معظم انقلاب در این باره چنین فرموده‌اند: «…آنچه انقلاب اسلامی به مردم ما داد فرهنگ جهادی بود؛ فرهنگ جهادی در همه صحنه‌ها و عرصه‌ها به کار می‌آید. و همین فرهنگ جهادی است که از امتیازات و ویژگی‌های مهم انقلاب اسلامی به شمار می‌آید.»

3. جهت‌گیری‌های بنیادی فرهنگ جهادی

براساس رهنمودهای حضرت امام دو جهت گیری اساسی برای فرهنگ جهادی وجود دارد که می‌بایست همه فعالیت‌ها و برنامه‌های خود را معطوف به آن دو نماییم.

1-2. جهت‌گیری فرهنگی و اعتقادی: در عرصه اعتقادی فرهنگ جهادی در مسیر استوار کردن و ترویج و تحکیم اسلام ناب محمدی(ص) پیش می رود. تا آنجا که حضرت امام خطاب به فرزندان انقلابی خود می‌فرمایند به تنها چیزی‌که باید فکر کنید استواری پایه‌های اسلام ناب محمدی(ص) است.

به همین علت امام بزرگوار کرارا حاملان فرهنگ جهادی را توصیه به خودسازی، اخلاص در کارها، جهاد با نفس و پرهیز از انحراف نموده‌اند. بنابراین جهت گیری اعتقادی مهمترین نوع جهت گیری در فرهنگ جهادی است و معیار اصلی سنجش ارزشی بودن و قداست فعالیت‌ها و هر نوع رفتار سازمانی به حساب می‌آید.

2-2. استقلال واقعی: حضرت امام همواره بر بریدن رگه‌های وابستگی به خارج و خودکفا کردن کشور که همان استقلال واقعی است تاکید نموده اند. در حقیقت امام راحل سمت و سوی همه سیاست‌ها و برنامه‌های فرهنگ جهادی را از بعد اجرایی‌تنها و تنها نیل به خودکفایی و استقلال می داند نه چیز دیگر. چنان‌که در یکی از پیام‌های خود فرموده اند: «امیدوارم که از سیاست صحنه‌های سخت نه شرقی و نه غربی جمهوری اسلامی عبورکنید که اگر ایران را بر پایه استقلال واقعی پایه ریزی نکنیم هیچ کاری نکرده‌ایم» در جای دیگر می‌فرمایند: «ما باید خودکفا بشویم در همه چیز من‌جمله در قضیه کشاورزی».

4. شاخصه‌های فرهنگ جهادی

الف) دین مداری

در مدیریت برای خدا ضمن این که دو اصل عد م تقدم و پیشی نگرفتن بر خدا و رسول در کلیه امور و هم چنین ایمان به آخرت محور اندیشه‌ها و کارها قرار می‌گیرد، رفتارهای مدیر جهادی در کلیه شئون با یکدیگر تزاحمی نداشته و در کلیه وضعیت‌ها با هم هماهنگ بوده و حرکات با یکدیگر تعامل مثبت دارند. یک مدیر الهی مسئولیت را به عنوان امانت الهی می‌داند و به دنبال رضایت اوست. حضرت امام راحل در جمع مسئولان جهادی می‌فرماید:« برای خدا به بندگان خدا خدمت کنید و ثنا و اجر را از او طلب کنید که او جزای شما را و اجر شما را اعطا می فرماید.آن چیزی‌که حجم عمل را زیاد می‌کند ولو حجم مادیش کم است و آن ‌الهی بودن و اخلاص است». لذا یکی از خصوصیات مدیر جهادی، اعتقادی‌کار کردن و کار برای خدا کردن مخلصانه است.

ب) ولایت محوری

اطاعت از ولایت فقیه و التزام عملی به آن از اولین و مهم‌ترین خصوصیت مدیریت جهادی است. این اعتقاد از طریق دفتر نمایندگی ولایت فقیه نهادینه شد و مدیریت ولایتی در کل بدنه آن حاکم‌گردید.

ج) انعطاف پذیری

تغییرات متناسب در دوره‌های زمانی مختلف با توجه به وظایف و شرایط خاص زمانی نشان دهنده انعطاف پذیری مدیریت جهادی در دوره‌های‌گوناگون است. در این زمینه مدیران جهادی در هر زمان متناست با نیازهای آن زمان سازمان‌های زیر مجموعه خود، آیین نامه‌هایی را طراحی و اجرایی می‌سازند.

د) پویایی

استقبال مدیریت جهادی از پذیرفتن مسئولیت‌های خطیر در هر دوره با توجه به نیاز انقلاب از ویژگی‌های بارز پویایی این نوع مدیریت است.

ه) خود باوری

خود باوری یکی از اصول مورد استفاده در مدیریت جهادی بوده و این ویژگی با خون و فرهنگ انقلاب و رویکرد جهادی عجین شده است. پیشتاز بودن مدیریت جهادی در خصوص انجام طرح های‌کلان و زیر بنایی و به وجود آوردن ساختار تشکیلاتی متناسب با آن نیازها از صفات بارز این نوع مدیریت و در واقع محصول نگاه جهادی است.

و) مردم‌گرایی

مردم و مردم‌گرایی از پایه های اصلی مدیریت جهادی و فرهنگ متناسب با آن است. جلب مشارکت مردمی در انجام همه امور انقلابی سرلوحه فرهنگ جهادی بوده است. لبیک اقشار گوناگون مردم اعم از روحانی، دانشجو، کارمند، بازاری، کارگر و کشاورز، به فرمان حضرت امام خمینی(ره) در خصوص حضور در نهاد جهاد سازندگی در دهه60 را می‌توان مصداق موفق این نوع مدیریت دانست.

ز) نهادینه کردن اخلاق و ارزش‌های دینی در محیط کار

رعایت شئونات اسلامی و اخلاقی در رفتار با ارباب رجوع، حساسیت به مسایل و حفظ شعائر و ظواهر اسلامی در محیط کار از ویژگی‌های دیگر فرهنگ و مدیریت جهادی است.

ح) نوآوری و ابتکار

مطالعات نشان داده‌اند در سازمان‌هایی‌که گرایش سلسله مراتبی شدید وجود دارد، روحیه ابتکار و نوآوری از حد پایینی برخوردار است و بالعکس، هر قدر مسئولیت و اختیار در افراد افزایش یابد، آن ها بر عملکرد خود، بیشتر می افزایند. در مدیریت جهادی خلاقیت و ابتکار برای عمق بخشی به کارها و تسهیل در انجام آنها برای مردم به بخشی از هویت آنها تبدیل شده است. بنابراین، محیطی‌که توسط مدیران جهادی باید اداره شود، بیانگر فضایی است که در آن به استقلال فردی و نوآوری ‌تأکید می‌گردد، به طوری‌که افراد، مسئولیت و تبعات تصمیمات خود را به عهده می‌گیرند، به کسب کمال بیشتر، علاقه مند می‌گردند و توانایی‌ها و مهارت های لازم را در خود به وجود می‌آورند.

4. بایسته‌های فرهنگ جهادی

چگونه می‌شود هم عناصر اساسی فرهنگ جهادی را حفظ نمود و هم جهت گیری‌های اعتقادی و اجرایی آن را جامه عمل پوشاند؟ به ‌این منظور می‌توان با غور در گلشن اندیشه‌های امام راحل بایسته‌های زیادی را استخراج و به عنوان ملزومات فرهنگ جهادی ارائه نمود که بی‌تردید حاملان این فرهنگ تنها با تمسک به ‌این بایسته‌ها می‌توانند هم بر توفیقات اعتقادی خود، یعنی استواری پایه‌های اسلام ناب محمدی بیفزایند و هم توفیقات اجرایی خود را که نیل به استقلال و خودکفایی است افزایش دهند. برخی از این بایسته‌ها از منظر امام عبارتند از:

1 ـ توجه داشتن به خدا و اخلاص در کارها

2 ـ خودسازی و جهاد با نفس یا جهاد اکبر در کنار تلاش و سازندگی

3 ـ پرهیز از انحراف، تخریب، شلوغ کاری و امور خلاف مصلحت اسلام و انقلاب

4 ـ داشتن روحیه اخوت اسلامی و همه با هم برای پیشبرد امور (به عبارت دیگر توجه به اصل مشارکت و مردم‌گرایی دینی)

5 ـ رعایت قانون و انجام وظیفه و اجتناب از تداخل در سایر امور

6 ـ تلاش بی‌وقفه و مستمر در کارها

7 ـ داشتن روحیه گذشت، ایثار و فداکاری

8 ـ سنگرساز بی‌سنگر بودن در عرصه جنگ و دفاع (متناسب با شرایط و در عرصه‌های‌گوناگون)

9 ـ اشتیاق خدمت به اسلام و مسلمین به خصوص محرومان جامعه

10 ـ داشتن روحیه شجاعت و دلیری در انجام کارها

11 ـ تلاش و پیکار علیه فقر و تنگدستی و رذالت و ذلت

12 ـ کوشش برای نیل به آزادی، استقلال و خودکفایی واقعی در همه حوزه‌ها

13 ـ داشتن روحیه شور و نشاط اسلامی در کارها

14 ـ آشنایی با علوم جدیدی‌که برای خدمت به مردم و آبادانی مملکت مفید است

16 ـ الگو و نمونه شدن مدیران جهادی برای سایر جوانان مسلمان و متعهد

17 ـ انجام بیشترین خدمات با کمترین امکانات (خدمت بیشتر توام با صرفه جویی در بیت المال)

18 ـ اطلاع رسانی اقدامات ارزنده فرهنگی و عمرانی از طریق صدا و سیما

19 ـ بهره مندی از جمیع عوامل تاثیرگذار از جمله رسانه‌ها و نفوذ روحانیون برای جلب توجه و اعتماد مردم

20 ـ تقویت روح ایمان در میان مخاطبان

21 ـ اجتناب از دلسردی در هنگام بروز کسری بودجه یا مشکل در امور

22 ـ نجات مظلومین از ظلم و گرفتاری

23 ـ کوشش جهت انجام کارهای بسیار خوب و عالی برای اسلام و مسلمین

24 ـ عبادت شمردن خدمت به مستمندان و محرومان جامعه

(منبع:دوشنبه 05 خرداد 1393)