نمازى که مؤن در برابر خدا انجام مى دهد، قبل از هر چیز اقرار به یگانگى او است؛ یعنى، او را پروردگار مطلق شناختن و هیچ یک از آفریده ها را با او شریک ندانستن است. بنابراین منظور از اخلاص در نماز این است که انسان صرفا به خاطر خدا اقدام به اقامه نماز نموده و در نماز، تنها او را در نظر داشته باشد و هیچ چیز را در این عمل عبادى شریک خداوند قرار ندهد.انسان ها ممکن است با انگیزه هاى متفاوتى خداوند متعال را عبادت کنند که این انگیزه ها هر چند متفاوت است اما در نهایت به خاطر خداوند متعال مى باشد ممکن است فردى نماز بخواند اما نماز و عبادت او براى رسیدن به ثواب اخروى آن باشد و امکان دارد فرد دیگرى به خاطر ترس از عذاب الهى خداوند را عبادت کند و یا کس دیگرى خداوند را خالصانه و فقط با انگیزه شکر و سپاسگزارى از نعمت هایى که به او داده عبادت کند، همان گونه که حضرت على علیه السلام فرموده اند: «إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَغْبَةً فَتِلْک عِبَادَةُ التُّجَّارِ وَ إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَهْبَةً فَتِلْکَ عِبَادَةُ الْعَبِیدِ وَ إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ شُکْراً فَتِلْکَ عِبَادَةُ الْأَحْرَار»[1] ؛ «گروهى با هدف رسیدن به ثواب هاى اخروى خدا را عبادت مى کنند که این عبادت تجّار و بازرگانان است و گروهى دیگر از جهت ترس از عذاب الهى، خدا را عبادت مى نمایند که این عبادت بردگان است. و گروهى به انگیزه شکر و سپاسگزارى از نعمت هاى پروردگار عبادت خداوند مى نمایند که این عبادت احرار و آزادگان است».اما نکته مهم این است که نماز و عبادت به خاطر ثواب الهى و یا ترس از عذاب خداوند به این معنا نیست که انسان دیگر خدا را قبول ندارد و یا اگر نمازهایش را با این انگیزه ها خواند دیگر نمازهایش به خاطر خدا نبوده است؛ چرا که، هم آن کسى که به خاطر ثواب نماز مى خواند و هم آن کسى که با انگیزه در امان ماندن از عذاب خداوند نماز مى خواند در مرحله اوّل به خداوند متعال و وعده هاى او مبنى بر پاداش و عذاب الهى ایمان دارد و پس از ایمان به خداوند و گفته هایش براساس آنچه او دستور داده نماز مى خواند و این همان نماز خواندن به خاطر خداوند مى باشد. البته با این تفاوت که هر گروهى از این گروه هاى سه گانه توانسته اند مرتبه از مراتب معرفت الهى را طى کنند و به میزانى که نسبت به خداوند متعال معرفت پیدا کرده اند به همان میزان انگیزه خود را براى اعمال عبادى همچون نماز تنظیم نمایند.کسب اخلاص در نیت و عمل، از دشوارترین گردنه هاى راه ایمان است که دست یابى به آن راه کارهاى مختلفى دارد؛ از جمله:تقویت توحید
کوتاه ترین راه عقلى براى رسیدن به اخلاص و ریشه کن کردن «ریا» تقویت توحید در دل مى باشد. منظور از توحید در این مقام، توحید افعالى است؛ یعنى، انسان باور کند که فاعل و مؤّرى در عالم جز خداوند نیست «لا مؤّر فى الوجود الا اللَّه». اگر براى ما روشن شود که هیچ کس به غیر از خدا منشأ اثرى نیست و بفهمیم که رزق، عطا، منع، غنا، فقر، مرض، سلامتى، ذلّت، عزّت، زندگى، مردن و… همه در دست خداوند است و هر آنچه در جهان هست مقهور امر حاکم بى شریک مى باشد، دیگر دل به دیگران نمى بندیم و خودنمایى در مقابل دیگران برایمان لذّتى نخواهد داشت. زیرا ریشه «ریا» یا طمع، در مال و منافع دیگر انسان ها است، و یا محبّت و دوست داشتن مدح و ستایش انسان ها، و یا خوش نداشتن و کراهت از مذمّت و ملامت مردم است. اگر انسان این سه مشکل را حل نماید، دیگر دلیلى براى خودنمایى در مقابل انسان ها وجود نخواهد داشت.
یقین به معاد
همه ما به خدا و روز قیامت به نوعى ایمان داریم ولى این اعتقاد به مرز یقین نرسیده است، چرا که به غیرخدا امید مى بندیم و متکّى بر این امید، آنان را در عمل خود شریک مى نماییم؛ اما اگر ایمان خود را به مرز یقین برسانیم دیگر اعمال خود را براى هیچ کس غیر از خداوند متعال انجام نخواهیم داد.
این واقعیت با تعابیر گوناگونى در سخنان ائمه دین مورد اشاره قرار گرفته است. امیرالمؤمنین علیه السلام مى فرماید: «سَبَبُ الاْءِخْلاَصِ الْیقِینُ»[2] ؛ «اخلاص ره آورد یقین است». و در سخن دیگر مى فرماید: «عَلَى قَدْرِ قُوَّةِ الدِّینِ یکُونُ خُلُوصُ النِّیة»[3] ؛ «اخلاص آدمى به میزان استحکام دیندارى اوست».
کنترل آرزوهاى دراز
هم چنین براى خلوص داشتن در عبادت، باید دامنه آرزوهاى دور و دراز را جمع نمود؛ حضرت على علیه السلام مى فرماید: «قَلِّلِ الاْمَالَ تَخْلُصْ لَکَ الْأَعْمَال»[4] ؛ «کم کن آرزوهایت را تا عمل هایت خالص شود».
تمرین
پس از تفکّر در فواید و آثار و برکات اخلاص و شناخت روش هایى که موجب مى شود تا عبادات از جمله نماز از روى خلوص نیت انجام گیرد، باید در مقام عمل نیز به تمرین پرداخت و با سعى و تلاش، از کارهایى که به اخلاص نیت صدمه مى زند، پرهیز نمود و کارهایى را که در خلوص نیت نقش دارند، انجام داد.[5]
پاورقی:
1- نهج البلاغه، ص 510 ؛ بحارالأنوار، ج67، ص212.
2- تصنیف غررالحکم و دررالکلم، ص 62.
3- همان، ص 93.
4- همان، ص 155.
5- سعید شمس، پرسمان قرآنى نماز، سبط اکبر، پاییز 1387ش، سوّم، ص 203.