با عرض سلام خدمت پرسشگر محترم
ضمن تشکر از ارتباط جنابعالی با این مرکز،ابتدا پیرامون بخش اول پرسش بگوییم که هر طلبه ای که درحوزه مشغول به تحصیل است براساس پایه درسی خود شهریه دریافت میکنند،همچنین یکی از افتخارات روحانیت و حوزه های علمیه شیعه استقلال مالی آنان است به این معنا که نهاد روحانیت شیعه در طول تاریخ پر افتخار خود به هیچ دولتی وابستگی اقتصادی و مالی نداشته است. بودجه حوزه های علمیه شیعه همواره از طریق وجوهات شرعیه (خمس و اوقاف و نذورات و… ) مردم متدین تأمین شده است. از روزگار گذشته تا کنون، افراد خیر و متدین املاک زیادی (زمین ،باغ ، مزرعه، کارخانه، مغازه و پاساژ و…) را به صورت وقف در اختیار مسؤلین و متولیان مدارس و حوزه های علمیه قرار داده اند تا در جهت اداره حوزه های علمیه و افراد زیر پوشش آن به مصرف برسانند که نمونه های آن را در همه شهر های ایران بلکه در بسیاری از کشور های اسلامی می توان دید.
به افرادی که در حوزه های علمیه به تحصیل، تدریس، تحقیق، تبلیغ، مدیریت، کارهای اداری و … اشتغال دارند از طریق همین منابع مبلغی به عنوان شهریه یا کمک هزینه پرداخت می گردد. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران و برقراری جمهوری اسلامی بسیاری از روحانیون پس از اتمام دروس حوزه های خود به مدارج بالا رسیده وبه کارهای نظیر تدریس در مدارس و دانشگاه ها، دفترداری اسناد و ازدواج ، قضاوت، وکالت ، ومشاغلی نظیرعقیدتی سیاسی ارگان های نظامی و انتظامی، دانشگاه ها ،مؤسسات تحقیقاتی دولتی و خصوصی، تألیف و چاپ و نشر کتاب و… مشغول می شوند، که بسیاری از طلاب در این مشاغل انجام وظیفه کرده و زندگی خود را از این طریق اداره می کنند.
بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران و برقراری جمهوری اسلامی زمینه های بیشتری برای ورود روحانیون به مشاغلی نظیر آموزش و پرورش، عقیدتی سیاسی ارگان های نظامی و انتظامی، دانشگاه ها ،مؤسسات تحقیقاتی دولتی و خصوصی، تألیف و چاپ و نشر کتاب پیدا شده است که بسیاری از طلاب در این مشاغل انجام وظیفه کرده و زندگی خود را از این طریق اداره می کنند
J}متأسفانه یکى از مسائل مهمى که با کیان حوزه ارتباط مى یابد و به قول استاد مطهرى علة العلل همه مشکلات حوزه است، مسأله معیشت طلاب مى باشد، (ده گفتار، ص 296 – 289) این مسأله از مدت هاى طولانى ذهن بسیارى از بزرگان واندیشمندان حوزه را به خود مشغول داشته، راه حل هاى گوناگونى ارائه شده ولى متأسفانه هنوز راه کار عملى مناسبى به مرحله اجرا درنیامده است. البته هیچ کس از بزرگان حوزه مخالف رفاه طلاب و داشتن امکانات در سطح زندگى عموم جامعه نمى باشد ولى مشکل اصلى از جاىدیگر نشأت مى گیرد و آن این که:
اولاً، تنها منبع مالى حوزه وجوهات شرعیه است که توسط افراد خیر به عنوان سهم امام یا خمس و زکات به مراجع عظام تقلید پرداخت مى شود و به علت این که این وجوهات به صورت کامل پرداخت نمى شود، تأمین همین مقدار اندک شهریه با مشکلات عدیده اى مواجهاست.
ثانیا، از طرف دیگر حوزه براى حفظ استقلال خود و عدم وابستگى به دولت، از امکانات مالى دولت استفاده نمى کند.
ثالثا، به علت گستردگى علوم اسلامى و با توجه به تغییراتى که در وضع زندگى مردم پیش آمده و توسعه روزافزون علوم و احتیاجات، ضرورت دارد همیشه گروهى متمحض در تحصیل علوم دینیه باشند، لذا دروس حوزه با چند سال حتى با ده، پانزده سال تحصیل به پایان نمى رسد، بلکه فراگیرى آنها و تعمق و متخصص شدن در این علوم نیازمند مدت زمان بسیار طولانى و اختصاص دادن بیشترین اوقات در شبانه روز به آن مى باشد، لذا مشغول شدن طلبه به امورى از قبیل کار و اشتغال و پرداختن به مسائل اقتصادى و… به نوعى مانع عمده در دستیابى بههدف فوق محسوب مى شود..
پرسشگر محترم،طبیعی است که طلاب محترم با فرض اینکه در پایه گذاری هزینه های زندگی به عواملی مانند برکت، قناعت و اجتناب از تجملات توجه داشته اند، برای تأمین هزینه های لازم برای رفع نیازهای واقعی خود میتوانند یکی از این سه راه مطمئن و منطقی را انتخاب نمایند.
1) با استفاده از مدارک علمی و سواد حوزوی در یکی از مراکز علمی کشور مشغول تدریس و یا تحقیق شوند که این راه برای برخی طلبه ها به دلیل پایین بودن سطح تحصیلی، عملی نیست.
2) مانند سایر مردم به تجارت (داد و ستد) و یا کسب تجربه و تخصص در امور فنی مانند مکانیکی و یا تعمیر وسایل الکترونیکی و … بپردازند که این راه نیز علاوه بر مغایرت با تعهد تحصیل تمام وقت در حوزه، نیاز به سرمایه اولیه و یا هزینه های سنگین برای کسب تجربه دارد.
3) به نظر میرسد بهترین راه برای طلاب عزیز، کسب درآمد از طریق فعالیتهای مرتبط با دغدغه های طلبگی میباشد به طوریکه طلبه ها بایستی با شناخت تواناییها و تمایلات خود، در یک یا چند مورد شروع به فعالیت نمایید. منبر و تبلیغ، تحقیق، مقاله نویسی در ژورنالهای سیاسی – فرهنگی و تدریس خصوصی دروس حوزوی از جمله این فعالیتهای درآمدزای مناسب برای یک طلبه میتواند باشد.
پرسشگر ارجمند درمورد بخش دوم پرسش شماابتدا به صورت کلی به عرض برسانیم «وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَىْ ءٍ فَأنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِى الْقُرْبى وَ الْیَتامى وَ الْمَساکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ»انفال (8)، آیه 41.؛ «و بدانید که هر چه غنیمت گرفتید، یک پنجم آن براى خدا و رسول و از آن خویشاوندان [ او] و یتیمان و بینوایان و در راه ماندگان است».
«خمس» در لغت به معناى پنج یک مى باشد و در اصطلاح فقه عبارت است از: «پرداخت یک پنجم درآمدى که از راه زراعت، صنعت، تجارت، پژوهش و یا از طریق کارگرى و کارمندى در مؤسسات گوناگون، به دست مى آید.البته در مورد هدایا، جوایز و هر فایده اى که بدون کسب به دست مى آید، میان مراجع بزرگوار تقلید اختلاف نظر است که در متن بدان اشاره شده است. خمس به امام علیه السلام و سادات اختصاص مى یابد و باید آن را در عصر غیبت به فقیه جامع شرایط داد».العروة الوثقى، ج 2، م 72.
شارع مقدس به صاحب مال، فرصت داده چنانچه تا یک سال، آن را در مؤونه و نیازهاى خود و خانواده استفاده نکند و تمام و یا مقدارى از آن تا پایان سال زیاد بیاید، خمس آن را بپردازد.
آیه خمس، در عصر رسالت، نازل شده و پیامبراکرم صلى الله علیه وآله این فریضه را به اجرا درآورده است. به طور مسلّم آن حضرت، خمس غنیمت هاى جنگى را دریافت مى کرد. اما خمس سود تجارت – هر چند بنا به ضرورت و مصالحى – تا عصر امامان علیهم السلام به تأخیر افتاد؛ ولى بى شک وجود آن در دوره امامان، غیرقابل انکار است.خویى، سیدابوالقاسم، مستند العروة الوثقى، کتاب الخمس، ص 196؛ هاشمى شاهرودى، سیدمحمود، کتاب الخمس، ج 2، ص 45 و مدرسى، محمدتقى، احکام الخمس، ص 16.
«خمس» یکى از فریضه هاى اسلامى است و قرآن مجید آن را در کنار جهاد قرار داده و هر دو را از ریشه ایمان دانسته است؛ چه اینکه نشانه صداقت ایمان، مبارزه با مال اندوزى و تطهیر نفس است. حضرت باقرعلیه السلام فرموده است: «براى هیچ کس جایز نیست از مالى که خمس به آن تعلق گرفته، چیزى بخرد؛ مگر اینکه حق ما را به ما برساند».«لا یَحِلُّ لِاَحَدٍ أنْ یَشْتَرى مِنَ الْخُمْسِ شَیْئَاً حَتى یَصِلَ اِلَیْنا حَقَّنا»: وسائل الشیعه، ج 6، باب 1، ح 4.
آیه 41 سوره «انفال» به طور روشن و صریح، بر اصل وجوب خمس دلالت مى کند؛ از این رو شیعه و سنى بر اصل آن اتفاق نظر دارند. البته ممکن است دلالت آیه بر مواردى از آن ( مانند درآمد کسب) روشن و شفاف نباشد؛ ولى بى شک به کمک روایات متعددى، به خوبى وجوب خمس درآمد استفاده مى شود.ر.ک: وسائل الشیعه، ابواب ما یجب فیه الخمس و ابواب الانفال.
خمس داراى حکمت ها و اسرار گوناگونى است که به بعضى از آنها اشاره مى شود:
1. خمس به منظور تأمین هزینه هاى امام علیه السلام به عنوان رئیس حکومت، براى پیشبرد نظام اسلامى و اداره جامعه، واجب گردیده است؛ناصر، آیت الله مکارم شیرازى، یک صد و هشتاد پرسش و پاسخ، ص 423 – 425 و تعلیقات على العروة، کتاب الخمس، ص 392. از این رو در روایت از خمس به عنوان «وجه الاماره» یاد شده است.ر.ک: وسائل الشیعه، ج 6، کتاب الخمس، باب 2، ح 12.
2. خداوند متعال براى حفظ کرامت و عزت پیامبر اسلام، محل تأمین بودجه فقیران بنى هاشم و منسوبان به آن حضرت را از خمس قرار داد و سهم آنان را قرین سهم خود و رسول کرد تا زمینه تحقیر نسبت به آنان از بین برود.ر.ک: وسائل الشیعه، ج 6، ابواب قسمة الخمس، باب 1، ح 4 و 8.
3. خمس براى تأمین بودجه هر کار خیرى است که امام بخواهد انجام دهد و براى هر موردى که صلاح بداند، مصرف کند.«فَما کانَ لِلَّهِ فَهُوَ لِرَسُولِه یَضَعُهُ حَیْثُ شاءَ»؛ «آنچه خاص خدا است، براى پیامبر اسلام است، هر جا صلاح بداند قرار مى دهد»: همان، ابواب الانفال، باب 1، ح 12.
4. خمس وسیله اى براى رشد و کمال انسان محسوب مى شود که اداى آن، باعث جلب روزى و وسیله آمرزش گناهان مى گردد.در مکاتبه امام رضاعلیه السلام به یکى از یارانش آمده است: «اِنَّ اِخْراجَهُ (خمس) مِفْتاحُ رِزْقِکُم و تَمْحیصُ ذُنُوبِکُم»؛ «پرداخت خمس کلید جلب روزى و وسیله آمرزش گناهان است»: همان، ابواب الانفال، باب 3، ح 2.
5. خمس براى احیاى دین خدا و تحقّق حکومت اسلامى واجب گردیده است.در همان مکاتبه آمده است «اِنَّ الْخُمْسَ عَوْنُنا عَلى دینِنا»؛ «خمس، کمک ما در پیاده کردن دین خداست»: همان، ابواب الانفال، باب 3، ح 2.
مصرف خمس برای فقها و شهریه طلاب:
1. آیه مربوط به خمس در قرآن تنها آیه 41 سوره انفال است اما روایات زیادی در باره این موضوع در منابع روایی ذکر شده است .
2. نیمی از خمس یعنی سهم امام ع در اختیار مرجع تقلید قرار می‌گیرد، برای مصارف عمومی جامعه، اعم از هزینه‌های مربوط به تحقیق، تدریس، تبلیغ و ترویج علوم دینی، تأسیس حوزه‌های علمیه، مساجد، یا فقرا، مساکین، مصیبت زده‌ها و …؛ که البته تشخیص اولویت مصرف آن با ولی‌فقیه یا مرجع می‌باشد. نیمی دیگر از خمس نیز سهم سادات فقیر و محتاج می‌باشد که صدقه بر آنان حرام شده است.
مراجع تقلید همان‌طور که بخشی از خمس را به امور فوق در جامعه اختصاص می‌دهند، درصدی از سهم امام را نیز به جهت تعطیل نشدن تبلیغ و گسترش دین و البته گسترش کمّی و کیفی آن و نیز پرورش یافتن افرادی که متخصص مسائل دینی باشد قرار می‌دهند که بخشی از آن «شهریه» است تا با شهریه‌ی اندکی که دانش‌پژوهان در این عرصه داده می‌شود، حداقل بخشی از نیازهای اولیه زندگی آنها تأمین گردد تا بتوانند دست کم بدون دغدغه نان شب، به یادگیری معارف دینی و در نهایت به تبلیغ مسائل دین، آموزش احکام مورد نیاز مردم و ترویج اعتقادات و اخلاقیات اسلامی بپردازند و البته رقم آن با هزینه‌های مشابه از بیت‌المال برای رشته‌های دیگر قابل مقایسه نمی‌باشد. اگر جامعه به پزشک جسم احتیاج دارد، به پزشک روح اختیاج بیشتری دارد و اگر بخشی از جامعه گاهی مبتلا به بیماری‌های «تن» می‌شوند، بیماری‌های روح به مراتب فراگیرتر است، مضاف بر این که سلامت و تعالی روح است که ضامن امنیت و کمال جامعه در عرصه‌های دیگر می‌باشد.
شهریه‌ای که به این افراد پرداخت می‌شود نیز به خاطر درس خواندن نیست، بلکه به خاطر تبلیغ دین است. لذا طلبه‌ای که بعد از اتمام دروس به تبلیغ می‌پردازد از این شهریه بهرمند می‌شود و طلبه‌ای که بعد از اخذ تخصص و اتمام درس به عنوان یک متخصص مسائل دینی در ارگان‌های دولتی و غیر دولتی مشغول می‌شود و دارای حقوق می‌شود، شهریه‌ای به او پرداخت نمی‌شود و یا اگر چیزی پرداخت شود نیز به جهت کارهای تبلیغی است که در حین کارمندی در حال انجام دادن است.
3. بنا بر این شهریه ای که از سهم امام ع به طلاب علوم دینی تعلق می گیرد به خاطر درس خواندن و تحصیل کردن آنها نیست تا دانشجوی علوم قران و الهیات نیز مشمول ان باشد بلکه به خاطر تبلیغ دین است و تحصیل در حوزه مقدمه تبلیغ دین است .