در امر به معروف و نهی از منکر، آنچه بسیار مهم است، اطّلاع و توجّه به شیوه های امر و نهی است؛ زیرا چه بسا به کارگیری یک شیوه نادرست موجب شود که امر به معروف و نهی از منکر، بی نتیجه بماند، یا خدای نخواسته، در طرف، اثر معکوس بر جای گذارد.
رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) در این باره می فرماید:
«مَنْ عَمِلَ عَلَی غَیْرِ عِلْمٍ کَانَ مَا یُفْسِدُ أَکْثَرَ مِمَّا یُصْلِح »[ بحارالأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، ج 74، ص152.]؛ «کسی که جاهلانه، دست به اقدامی بزند، مفاسد کارش بیش تر از مصالح آن خواهد بود».

امر و نهی ساده

یکی از مؤثرترین روش های امر به معروف و نهی از منکر که مورد غفلت عموم مردم جامعه گردیده امر و نهی ساده می باشد. در این شیوه امر به واجب و نهی از حرام در قالب جمله ای ساده مانند: «این کار واجب دینی است و باید انجام شود» و یا «این کار شما حرام و خلاف است انجام ندهید» صورت می پذیرد.
مقام معظم رهبری در خصوص ایـن روش مهـم و تأثیرگــذاری فراوان آن فرموده اند:
«بعضی جوانان به ما نامه می نویسند که اجازه بدهید ما با این تظاهرات منکراتی، مقابله و مبارزه کنیم. خیلی خوب، مقابله بکنید؛ اما چه‌طور؟ بریزید، طرف مقابل را تکه پاره کنید؟! نه، این نیست. حرف بزنید، بگویید؛ یک کلمه بیشتر هم نمی خواهد؛ لازم نیست یک سخنرانی بکنید. کسی که می بیند خلافی را مرتکب می شود دروغ، غیبت، تهمت، کینه ورزی و یا پوشش نامناسب و حرکت زشت دارد یک کلمه ی آسان بیشتر نمی خواهد؛ بگویید «این کار شما خلاف است، نکنید»؛ لازم هم نیست که با خشم همراه باشد. شما بگویید، دیگران هم بگویند، گناه در جامعه خواهد خشکید».
ایشان در سخنان دیگری فرموده اند:
«بعضی گفته اند که باید احتمال تأثیر وجود داشته باشد، من می گویم احتمال تأثیر همه جا قطعی است مگر در نزد حکومت های قلدر، قدرتمند و سلاطین. آنهایند که البته حرف حساب به گوششان فرو نمی رود و اثر نمی کند. اما برای مردم، حرف اثر دارد».[ سخنرانی مقام معظم رهبری در دانشگاه تهران 22/2/77.]

نقاط مثبت

در امر و نهی سعی شود نخست نقاط مثبت و خوبی ها گفته شود وآن گاه امر و نهی شود. مثل اشاره به نمرات خوب او، همّت بالای وی، و مرتب بودنش، هنرمند بودنش و…

آگاهی بخشی

روحیه برخی به‌گونه ای است که اگر به آنها گوشزد شود، پذیرش بیشتری دارند و به خود می آیند. مثلاً کسی که با قیافه ناهنجاری در جامعه ظاهر می شود بگوییم مردم ذهنیت بدی از تو پیدا می کنند و یا به کسی که با نامحرم شوخی می کند، گفته شود: «با هر کلمه ای که با نامحرم شوخی کنیم باید سال ها در قیامت معطل بشویم!» و یا برای او آیه و حدیثی خوانده شود. به طور مثال: به زنی که زینت های خود را آشکار کرده است بگوییم: قرآن می فرماید:
(((وَ لا یُبْدینَ زینَتَهُنَّ)))[ نور (24)، آیه 31.]؛
«زنان زینت های خود را آشکار نکنند».
و به کسی که خود را شبیه غربی ها و یا هر گروه های منحرف می کند بگوییم: رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
«مَنْ تَشَبَّهَ بِقَوْمٍ فَهُوَ مِنْهُم »[ محمدبن على ابن بابویه، إعتقادات الإمامیة(للصدوق)، محمدعلى بن سید محمد حسنى، تهران ، اسلامیه ، 1371 ش ، اول، متن، ص6.]؛ «کسی که خود را شبیه گروهی گرداند از آنها خواهد بود.
یا به کسی که با زنی خلوت می کند نظیر آنچه در دفاتر، ادارات، منازل اتفاق می افتد، بگوییم: پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
«لَا یَخْلُوَنَّ رَجُلٌ بِامَرَأَةٍ فَإِنَّ ثَالِثَهُمَا شَیْطَان »[ مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج 14، ص266.]؛ «مردی با زنی خلوت نکند که سومی آنها شیطان خواهد بود».
عدّه ای هستند که ذکر یک فتوا از مراجع تقلید در آنها تأثیر خوبی می گذارد.
مثلاً به مردی که طلا استفاده می کند بگوییم: تمامی مراجع تقلید فرموده اند: زینت به طلا مثل زنجیر طلا و انگشتر طلا و ساعت مچی طلا برای مرد حرام و نماز خواندن با آنها باطل است.

طرح سؤال

امر به معروف به شیوه سؤالی از ظرافت های خاص و امتیازهای قابل توجهی برخوردار است البته سؤال باید از ابعاد مختلفی کارشناسی شده باشد و جهات دینی، روان شناختی، اجتماعی ادبی آن مورد توجه قرار گیرد تا آثار سازنده ای را در گنهکار پدید آورد. به طور مثال به او بگوید: آیا شما می دانید دروغ از گناهان بزرگ است؟

خود اظهاری!

گاهی موقعیت گنه کار به‌گونه ای است که به هر دلیل نمی توان او را امر و نهی کرد. به طور مثال از سنین بالایی برخوردارند یا عناوین و مقام خاص یا از اعتبار قابل توجهی برخوردارند در این صورت بهترین شیوه آن است که تذکر ما به روش خود اظهاری باشد یعنی نظر او را درباره ی گناهی که می کند یا واجبی که به آن عمل نمی کند به طور غیرمستقیم جویا شویم.
مثلاً به کسی که نماز نمی خواند بگوییم: یکی از دوستان یا اقوام ما نماز نمی خواند به نظر شما به او چه بگوییم که این واجب الهی را انجام دهد؟
یا به زنی که حجاب دینی را رعایت نمی کند بگوییم: به نظر شما یک خانم مسلمان که به سن تکلیف رسیده است چه اندازه خود را باید بپوشاند که به آنچه خداوند واجب کرده است عمل کرده باشد؟!
در داستانی که در پی می آید به روشنی بهره گیری از شیوه غیرمستقیم مشاهده می شود:
امام حسن و امام حسین(علیه السلام) از جایی عبور می کردند، پیرمردی را دیدند، که وضو می گیرد اما آن را به خوبی (و درستی) انجام نمی دهد. آن دو طرحی ریختند، تا به گونه ای غیرمستقیم او را متوجه سازند و وضوی کامل درست را به او بیاموزانند. هر دو به ظاهر با هم بگو مگو کردند و هر یک به دیگری می گفت، من درست وضو می گیرم اما وضو تو درست نیست. به پیرمرد که ناظر این درگیری ساختگی بود گفتند: بیا بین ما قضاوت و داوری کن، ما هر دو وضو می گیریم. ببین وضوی کدام یک از ما درست تر است؟
هر دو، وضوی کامل و درستی گرفتند و منتظر پاسخ و داوری پیرمرد ماندند، اما او که به اشتباه خود پی برده بود و نیز فهمید که آنان با این روش خواسته اند کار او را اصلاح کنند گفت: وضوی هر دو خوب و درست است، من پیرمرد جاهل هستم که وضو درستی نگرفتم و از این پس درست وضو می گیرم.

سوژه‌سازی

گاهی شرایط زمانی، مکانی یا ویژگی اشخاص، به‌گونه ای است، که نمی توان به شکل مستقیم، امر و نهی کرد و شاید هم اثر منفی داشته باشد، در این موارد از شیوه غیرمستقیم استفاده می شود به نمونه های از این روش توجه شود:
به طور مثال، در حضور گنهکار با فرد دیگری درباره آثار سوء آن گناه گفت‌وگو کنیم، مهم نیست که کسی که با او صحبت می کنیم از نیّت ما آگاه باشد یا نباشد آنچه مهم است این است که گنهکار، امر و نهی دینی ما را به خوبی احساس کند و در جریان قرار بگیرد. و یا به کسی که برای پدر و مادر خود نیکی نمی کند بگوییم: امام صادق(علیه السلام) فرمود:
«صله ارحام و نیکی به پدر و مادر عمر را طولانی می کنند و روزی را زیاد می گردانند».[ «عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) قَالَ صِلَةُ الرَّحِمِ وَ بِرُّ الْوَالِدَیْنِ یَمُدُّ اللَّهُ بِهِمَا فِی الْعُمُرِ وَ یَزِیدُ فِی الْمَعِیشَة»؛ مشکاة الأنوار فی غرر الأخبار، ص 166.]
و یا بگوییم: «خدا وعده داده، جوانی که قدرت انجام گناهی را دارد ولی به خاطر خدا ترک کند، اجر شهید را به او بدهد».

امر به معروف تدریجی

روحیه گنه کاران متفاوت است و ظرفیت آنها از مراتب مختلفی برخوردار است. برخی تحمل ندارند که در یک بار به طور کامل امر به معروف شوند و چه بسا در برابر آن لجاجت کرده و آن را رد کنند اما اگر به تدریج به آنها گفته شود می توانند آن را هضم کرده و بپذیرند.
مثلاً کسی که خمس مال خود را نمی پردازد و اگر یکباره به او گفته شود یک پنجم مال خود را بپردازد رویگردان می شود باید در یک مرحله او را با حکم خمس آشنا سازیم، در مرحله بعد آثار مثبت انجام این واجب را در زندگی برای او توضیح دهیم و از برکت مال و دوری بلا ها برای او بگوییم. و برای پرداخت خمس به او فرصت داده شود که در چند نوبت تسویه کند.

امر و نهی نوشتاری

گاهی به دلایلی، شرایط برای امر به معروف و نهی از منکر زبانی و گفتاری، مناسب نیست، اما یادآوری کتبی و نوشتاری مؤثر است البته در یاداشت کتبی نیز، نرم بودن جملات، پندآمیز بودن، حفظ کرامت و شخصیت مخاطب باید مراعات گردد. از دیگر شیوه ها، نوشتن مقالات سودمند، کتاب ها و پیام های تبلیغاتی، در راستای تشویق به معروف ها می باشد.

امر و نهی تمثیلی

امر و نهی با محوریت تمثیل و تشبیه انجام گیرد مثلاً بگوییم: جامعه مانند یک کشتی است و اثر مخرّب گناه مثل سوراخ کردن آن است و سوراخ کردن کشتی حتی توسط یک نفر، جان همه مسافران را به خطر می اندازد.

استفاده از الگوها

به طور مثال برای کسی که نسبت به نماز کم اهمیت است از زندگی بزرگانی همچون شهید رجایی برای او گفته شود که می گفت:
«به نماز نگو کار دارم به کار بگو وقت نماز است».

رعایت جنسیت

یکی از اموری که لازم است در اجرای امر و نهی رعایت شود، تطابق جنسیتی است؛ یعنی بهتر است بانوان، بانوان را، و آقایان، آقایان را امر و نهی نمایند؛ به‌ویژه در موضوعاتی مثل حجاب رعایت این موضوع ثمربخش است.[ شیوه های ارشادی، عبدالرضا خوشنویس، پیام پیشگیری، شماره 28، ص108- 114.]

یادآوری نعمت ها

برخی از افراد، بر اثر غفلت زدگی، در انجام واجب ها، سستی می ورزند، یا پاره ای از گناهان را مرتکب می شوند، اگر کسی به آنان یادآوری کند که؛ توانمندی و سلامتی جسم، نعمت هایی است که خداوند به تو ارزانی داشته است، سپاس گزاری از خداوند و شکر نعمت هایش، استفاده درست از آنها است، چه بسا به خود آید و از ناهنجاری ها خودداری کند.

ارائه جایگزین

از دیگر شیوه های امر به معروف جایگزینی رفتارهای مناسب است که گاه به فردی که عمل نادرستی انجام می دهد، پیشنهاد انجام کار دیگری بدهند. مثلاً اگر در مجلسی که گروهی، گرد هم آمده اند، تا به اصطلاح گپی بزنند و خوش باشند! چنانچه غیبت و بدگویی دیگران را در پیش گیرند، می توان سمت و سوی این گفت‌وگوها را تغییر دهد وموضوعی دیگر را جایگزین آن سازد و از خورد و خوراک خودشان و کارهای روزانه و آینده خودشان حرف را به میان بکشاند.

قداست مکان

اگر وقوع گناه در مکان های مقدسی مثل حرم مطهّر ائمه یا امام زادگان، گلزار شهدا، مسجد، حسینیه، مجلس قرآن و… باشد می توان تقدس مکان را محور بیان قرار داد. مثلاً گفته شود: اینجا حرم ملکوتی امام رضا(علیه السلام) است. امام ناظر من و شماست. رضایت ایشان به این است که در محضرشان چنین خطایی انجام نشود.

قداست زمان

مثلاً اگر در روزهای شهادت ائمه(علیهم السلام) مواجه با گناه کاری شدیم و یا سوار ماشینی شدیم که موسیقی گذاشته با توجه دادن او به این‌که روز شهادت است به او امر به معروف کنیم.

موقعیت اجتماعی

مثلاً کسی که به شغل مقدس پزشکی، پرستاری و یا دانشگاهی رو آورده باشد، این چنین آغاز کنیم: خوش به حال شما که در لباس پرستاری خدمت می کنید و بعد درباره حجاب به او تذکر بدهیم و یا به دانشجو بگوییم شایسته نیست شما، این رفتار را داشته باشید.

حفظ شخصیت

سعی کنید شخص خطاکار را کنار بکشید و بدون توهین و تحقیر، در خلوت با او صحبت کنید تا جلوی دیگران احساس حقارت و شرمندگی نکند. انتقادمان نسبت به کار شخص باشد نه خود شخص؛ تا احساس شخصیت کند. تا امکان دارد از نام بردن گناه خطاکار به صورت مستقیم خودداری کنید و کار خطا را به طور مستقیم به او نسبت ندهیم مثلاً این گونه بگوییم: «جالب نیست انسان این کار را انجام دهد» یا «اگر این کار و این خطا صورت نگیرد بهتر است».

مسائل شخصی

مسائل شخصی را در امر به معروف دخالت ندهید و دور از انتقام گیری و با نیت خیر، امر به معروف نمایید تا طرف مقابل شما لجاجت نکند.

انتخاب بهترین زمان

برای انتقاد و امر به معروف، بهترین زمان را انتخاب کنید تا درصد تأثیرگذاری انتقاد شما بیشتر شود. البته طوری نشود که با تاخیر در امر به معروف، هم گناه صورت بگیرد و هم دسترسی به خطاکار برای انتقاد به او امکان نداشته باشد.

هدیه

اگر همراه جملات زیبای خود، هدیه کوچک فرهنگی و معنوی و یا متن زیبا، کتاب مفید و… به او دهید، اثرگذاری امر به معروف شما دوچندان می شود.
در پایان، ذکر این نکته ضروری است که برای موفقیت و اثرگذاری در امر به معروف و نهی از منکر، حتماً باید از قبل، تمرین ذهنی داشت، حتماً باید در ساعات و وقت های آزاد خود، شیوه هایی متنوع را در ذهن مرور کنید و حتی با دوستان خود در این موضوع مباحثه و گفت‌وگو نمایید و با همفکری یکدیگر برای گناهان مختلف و افراد گوناگون جملات زیبا ساخته تا در بزنگاه هایی که باید امر به معروف کنید آمادگی روحی و ذهنی کامل برای انجام این تکلیف الهی داشته باشید.
سعی کنید قبل از هر امر به معروف و نهی از منکر به امام زمان(عجل الله تعالی فرجه الشریف) و اهل‌بیت(علیهم السلام) توسل کوتاهی داشته باشید و از ایشان بخواهید تا آنچه مؤثر است بر زبان شما جاری نماید.[ ر.ک:
– جذاب‌سازی امر و نهی، روح الله ولی ابرقویی، قم، مشهور، 1389ش، اول؛
– معجزه تذکر زبانی، محمد رضا اکبری، انتشارات پیام آزادی، تهران، 1387ش، چهارم، صص43-127؛
– آموزش ملی امر به معروف و نهی از منکر(مقدماتی)، محمد اسحاق مسعودی، تهران، پیام آزادی، 1389ش، ششم.]