صبر در قرآن

صبر واژه ای است عربی که در لغت به معنای شکیبایی و خودداری است.این کلمه بیان کننده حالتی است از پایداری و خودداری از هرگونه عمل نسنجیده ای در مقابل سختی ها،فشارها، مشکلات و مصیبت ها و نوعی پایداری درونی است برای کنترل واکنش های تند عصبی.

با توجه به کاربردهای قرآنی،واژه صبر به همراه مشتقات آن،103 بار در 93 آیه و 45 سوره قرآن به کار رفته است.در این راستا می توان ادعا کرد مفهوم صبر به معنای فضیلتی اخلاقی و غیر قابل انکار، مورد توجه و تاکید قرآن است.

قرآن نیز برای بیان مفهوم صبر،در آیه ای به شرح برخی از مصادیق مصیبت هایی که نیازمند بر داوری و استقامت هستند می پردازد و این قبیل موارد را سبب آزمون و امتحان انسان دانسته،به ستایش صابران می پردازد و می فرماید:﴿و لنبلونکم بشیء من الخوف و الجوع و نقص من الاموال و الانفس و الثمرات و بشر الصابرین﴾؛و حتما شما را به اندکی از ترس و گرسنگی و کاهشی از مال ها و جان ها و محصولات (درختان،یا ثمرات زندگی از زن و فرزند) آزمایش خواهیم نمود؛و شکیبایان را مژده ده! (سوره بقره،آیه 155)

با توجه به تعاریف فوق،چنین استنباط می شود که کسانی که در مقابل سختی ها و مشقات روزگار بردباری و استقامت پیشه می کنند و سستی و ضعف به خود راه نمی دهند،در زمره صابران قرار می گیرند. قرآن نیز در آیه 146 سوره آل عمران،صابران را با چنین خصوصیاتی بر می شمرد و می فرماید: ﴿وکأیّن من نبی قاتل معه ربّیون کثیر فما وهنوا لما اصابهم فی سبیل الله و ما ضعفوا و ما استکانوا و الله یحبّ الصّابرین﴾

بنابراین وجود عبارت صبر در آیات قرآن،به معنای تحمل سختی ها،مصیبت ها و مشکلات است،به گونه ای که کنترل برخی امور از دست انسان خارج نشده و عنان اوضاع را به دست احساسات نسپرده و با قدرت تعقل و تدبیر شرع،استقامت و پایداری کند،تا به مقصود خویش نایل شود؛زیرا صبر و شکیبایی،کلیدی برای گشایش قفل های سخت زندگی انسان است و به مدد آن می توان از آزمایش و ابتلای الهی سربلند و سرافراز بیرون آید.

﴿لتبلون فی اموالکم و انفسکم و لتسمعنّ من الذینّ اوتوا الکتاب من قبلکم و من الّذین اشرکوا اذی کثیرا و ان تصبروا و تتّقوا فانّ ذلک من عزم الامور﴾ (سوره آل عمران،آیه 186)

این چنین است که موضوع صبر و شکیبایی در میدان جنگ نیز در آیات قرآن،به عنوان یک اصل اساسی برای دستیابی به پیروزی برشمرده شده و به مومنان صابر،وعده پیروزی و ظفر داده شده است.﴿یاایها النّبّی حرّض المومنین علی القتال إن یکن منکم عشرون صابرون یغلبوا مائتین و إن یکن منکم مائة یغلبوا الفا من الذین کفروا بانّهم قوم لایفقهون﴾ (سوره انفال،آیه 65 )

صبر و انواع آن

پروردگار عالمیان در آیه 177 سوره بقره، مصادیق بارز صبر را بیان می کند که می توان آن را نوعی تقسیم بندی اقسام صبر تلقی کرد.خداوند در این آیه می فرماید:﴿… و الصابرین فی البأساءو الضراء و حین الباس…﴾

در آیه مذکور،صبر به حسب زمینه های مختلف آن مشخص شده است که مهمترین مصادیق را می توان در سه گروه: 1. سختی ها و نداری ها 2. زیان ها 3. جنگ و کارزار شناسایی کرد.

واژه بأساء در آیه به معنای سختی و رنجی است که موجب می شود آدمی در تنگنا قرار گیرد و راه گریزی نیابد.این واژه هر چند با واژه باس از نظر ریشه لغوی یکی است، ولی از نظر مفهومی،تفاوت های ماهوی دارد، از این رو در کنار هم قرار گرفته اند و تکرار یک واژه برای بیان یک معنا نیست.به سخن دیگر البأساء دشواری ها و کمبودهای هستند که در زندگی بشر پیش می آید و آدمی می بایست برای رهایی از سختی ها تحملی بسیار داشته باشد و فشارهای جانکاهی را به جان می خرد.

با این همه،در این حالت او ضرر و زیانی نمی کند و از نظر مالی،جانی و عرضی،نقصی در وی پدید نمی آید؛اما ضراء، فشارها، سختی ها و مصیبت هایی است که موجب می شود تا نقصی در بدن و یا مال و جان خود و یا خانواده متحمل می شود.

بأس نیز به معنای کارزار و جنگ است که آدمی را در تنگنایی قرار می دهند که گریز از آن جز با کشتن و یا اسارت دشمن ممکن نیست. به این معنا که یا می بایست بکشد و دربند گیرد، یا کشته شود و یا در بند گرفته شود و ذلت و خواری بردگی و بندگی دیگران را به جان و تن بخرد.

مصادیقی که در این آیه آمده اند،صورتی کلی دارند،ولی خدا در آیه 155 سوره بقره،مصداق جزئی تری را بیان کرده است.

موانع ایجاد صبر

قرآن همان گونه که علل و عوامل به وجود آمدن قدرت صبر در انسان توجه می کند،به آسیب شناسی این موضوع نیز پرداخته و به توضیح و تبیین موانع ایجاد صبر می پردازد.در این مقاله،به دلیل محدودیت، تنها به یکی از مهمترین این موانع اشاره می کنیم،زیرا این مانع یکی از موانع مهمی است که قرآن در چند آیه به آن اشاره می کند و حتی با هشداری به پیامبر(ص) نیز،وی را از آن بیم می دهد.این مانع چیزی جز عجله و شتاب زدگی نیست که آفتی بزرگ برای صبر و شکیبایی محسوب می شود.

با توجه به آیه 37 سوره انبیاء،انسان دارای طبیعتی است که وی را شتاب زده می کند:﴿خلق الانسان من عجل﴾. چرا که طبیعتا بشر مادامی که به مراد و مقصود خود دست نیابد،جام صبرش لبریز می شود و رفتاری شتابزده در پیش می گیرد و تنها راه مقابله با این خصیصه درونی،ریاضت و تمرین نفس است.

از این رو خداوند به پیامبر(ص) دستور می دهد و سفارش می کند که همانند پیامبران الوالعزم عمل کند و در رفتارهای خود شتابزده نباشد.(سوره احقاف،آیه 35) میان شتابزدگی و عجله از سویی و صبر از سوی دیگر ارتباط معنا داری وجود دارد.این به صراحت بیان می کند که هرگاه شتاب از دری آمد صبر از دری دیگر می گریزد.با توجه به این موضوع،لازم است که انسان عنان نفس خود را در دست بگیرد و اجازه ندهد تا غریزه،فطرت و یا شتابزدگی بر وی چیره شود؛بلکه تلاش تا آن را با نیروی عقل و خرد و تقوا مدیریت کند و نگذارد تا بر جان و قلب و عقلش حاکم گردد.

نویسنده : کرم الله تمری