علم مقاصد سوره ها

اصل علم مقاصد سوره ها، و دلایل آن از قرآن و سنت

اگر در کتب پیشینیان جست و جو کنیم چیزی به نام “علم مقاصد سوره های قرآنی” نمی توان یافت، ولی آنچه واضح به چشم می خورد، این است که صحابه و تابعین با استقرا و ممارست در تفسیرشان به این علم اهتمام داشتند، اگر چه این اسم بعدها، نزد متأخرین به این اسم نامگذاری شده است. به عبارت دیگر اصل این علم و تلاش برای دست یابی به مقاصد سوره ها نزد پیشینیان وجود داشت، ولی نامگذاری بدین اسم را آیندگان انجام دادند، همانند علم نحو و بلاغت و علوم حدیث و علوم قرآن، که نامگذاری آنها را آیندگان انجام دادند، ولی اصل این علوم نزد پیشینیان وجود داشت.

امام بقاعی می گوید: علماء پیشینیان این علم را می شناختند، چون این علم در سرشت و طبیعت ایشان که جزو فنون لغت عربی است وجود داشت.
با تأمل در کتاب و سنت و تفاسیر پیشینیان و آثار باقی مانده از ایشان می توان اصل علم مقاصد سوره های قرآنی را آشکارا یافت. دلالت این علم با تأمل در قرآن در اقسام زیر می یابیم.

1. بنای قرآن بر مقاصد عامی است، که همۀ معانی سوره و آیاتش به آن بر می گردد

حال که قرآن بر مقاصد اساسی بنا شده است، که سوره ها و آیاتش به آن بر می گردد، پس بدون شک این سوره ها باید ما را به این مقاصد رهنمود ساخته،  و بر آنها دلالت دهند، و وقتی چنین باشد باید هر کدام از سوره های قرآنی جهت مخصوصی در راهنمایی بر مقصود اساسی داشته باشد، و این دلیلی روشن بر ویژگی هر سوره با مقصدی معین است.
امام غزالی می گوید:  راز کتاب در دعوت بندگان به سوی پروردگارشان که معبود است حاصل شده است، به همین جهت سوره در شش نوع انحصار یافته است، سه تا که دارای اهمیت هستند: فرا گرفتن شناخت خداوند، شناخت راه، و مال؛ و سه تا نیز کامل کننده هستند: جویا شدن احوال اولیاء، و دشمنان و راه های طاعت.

2. تقسیم قرآن به سوره ها و آیات

بدون شک تقسیم قرآن به سوره ها و آیات، برهان آشکاری بر مقاصد سوره هاست، و تقسیم قرآن به سوره های مشخص،  و هر سورۀ از آن با اسمها ،  و افتتاحیه، و مضامین شان تمیز یافته اند، که این خود دال بر انتظام آنها بر مقصد مخصوصی است، که همۀ آیات قرآنی بدان سو کشانده می شوند.
زمخشری صاحب کتاب الکشاف در فوائد تفصیل قرآن و تجزیۀ سوره ها می گوید: تفصیل قرآن و تجزیۀ سوره ها به حسب رسیدن اشکال و نظائر در قرآن، و ارتباط بعضی با بعضی دیگر است، و این سبب شکل گرفتن معانی و نظم در قرآن می شود.
و خود کلمه (سوره) به مثابه ی حصاری است که موضوع معینی را احاطه کرده است، یعنی هر سوره دارای محوری است که دور موضوع یا موضوعاتش می گردد.
نظمی که در سوره حاکم است، بر مقصد معینی تأکید دارد، و اگر اینچنین نبود، و قرآن دارای بنای محکمی در لفظ و معنا نبود، تحدی در آن معنا نداشت، و خداوند سه بار در قرآن عرب را به تحدی در آوردن سوره ی مثل قرآن فرا خوانده است.

3. این قرآن واضح و روشن نازل شده است

از بزرگترین دلائل مقاصد سوره ها این است، که کتاب الله همانگونه که خودش می فرماید: «كتاب أحكمت آياته ثم فصلت من لدن حكيم خبير»(هود : 1)، یعنی این کتاب محکم و استوار است در لفظش، و واضح است در معنایش.
و بدون شک از استوار بودن کتاب الله، تقسیم آن به سوره ها و آیاتی است که دارای معانی و مبانی منظم و هدف دار هستند، مانند جهان که هر چیزی در جا و مکان خاص خودش قرار گرفته، پس از باب اولی کتاب الله نیز دارای مبانی منظم و مقاصد مشخص شده است.

4. آشکار بودن فرقهای بین سوره های مکی و مدنی

از بزرگترین دلائل مقاصد سوره ها، این است که سوره های هر یک از دو مرحلۀ مکی و مدنی به مقاصد معینی تمیز یافته اند، و فرق های بین سوره های این دو مرحله واضح و روشن است، به گونه ای که مقاصد سوره های مکی در مقاصدش نسبت به سوره های مدنی متفاوت است ، پس این تأکید دارد که هر سوره دارای مقصد معینی است.
دکتر زیاد خلیل می گوید: اگر در آیات سوره های مکی تعمق نماییم، و آیاتش را بر اساس واقع تنزیل و ظروفی که حرکت دعوی در مکه گذرانده، را بررسی کنیم، می بینیم که هر سوره از سوره های دیگر متمایز است، اگر چه موضوعهای عقیده در آن تکرار شود.

5. نزول قرآن بر حسب احوال و حوادث

نزول قرآن به شکل پاره پاره بر حسب حوادث و مناسب با ظروف و موقعیت آن زمان بود، سپس در مصحف بر اساس آنچه که در لوح محفوظ بود، مرتب گشت، لذلک رسول الله (صلی الله علیه وسلم) هر وقت آیه ی نازل می شد، می فرمود: ” این آیه را در فلان مکان از سورۀ فلانی قرار دهید”. و این دلیلی روشن بر وجود مقاصد سوره ها، و انتظام معانی در بین آنهاست.

6. نامگذاری سوره ها

از بزرگترین دلائل بر مقاصد سوره ها، اسم خود سوره است که بر اساس معانی که دلالت بر مقصد آن می دهد، نام گذاری شده اند، و به رأی بیشتر علما اسمهای سوره توقیفی هستند، سیوطی می گوید: همۀ اسمهای سوره توقفیی، و از آثار و احادیث هستند.
بقاعی می گوید: این امر با تجربه برای من ثابت شده است، از ابتدای شروع تفسیر در این کتاب (نظم الدرر فی تناسب الآیات و السور) تا رسیدنم به سورۀ سبأ در سال دهم با استعمال این قاعده (ارتباط اسم سوره با مقصدش) این امر برایم آشکار گشته است که اسم هر سوره مترجمی از مقصودش است، چون اسم هر چیز، مناسبت بین خودش و بین مسمای اش که دلالت اجمالی بر تفصیل آنچه در آن وجود دارد، را آشکار می سازد.
اگر چه ما نمی توانیم به طور قطع بگوییم هر سوره دال بر مقصودش می باشد، ولی با تأمل در بیشتر سوره ها در می یابیم که بین اسم و مضمون ارتباط بر قرار است.
این امر را با تسمیۀ بعضی از سوره های قرآن و ارتباط آنها با مقاصدشان بهتر توضیح می دهیم.
مثلا سورۀ فاتحه، به اسمهای ام القرآن، و ام الکتاب و اساس نامگذاری شده اند، همۀ این تسمیات به معنای واحدی می رسند، و آن این است که سورۀ فاتحه کل مقاصد قرآن را در بر داشته، و و پایه و اساس قرآن می باشد.
یا مثلا سورۀ اخلاص، اگر چه لفظ اخلاص در آن نیامده، ولی آیاتش دلالت بر اخلاص می دهد، و مقصد سوره نیز همان می باشد، پس مقصد در واقع ما را به معانی سوره هدایت می کند.
بدون شک علومی که در کتاب الله جا گرفته، بسان دریا است که برای همۀ ملتها، و همۀ مکانها و زمانها کفایت می کند. علم مقاصد سوره ها نیز قطره ای از علوم گرانبهای قرآنی است، که ما را در فهم و تدبر آیات قرآنی کمک کرده، و به حق و صراط المستقیم نزدیکتر می گرداند.