در اسلام دو عید بعنوان عید اسلامى به رسمیّت شناخته شده است؛ عید فطر عیدی براى ضیافة اللَّه، و عید قربان عیدی براى لقاء اللَّه؛ اگرچه به صراحت در قرآن از عید قربان و عید فطر نام برده نشده است امّا با توجّه به تفسیر روایی قرآن از ائمه معصومین(ع) پی به اشاره داشتن بعضی از آیات قرآن بر عید قربان و نماز آن روز می بریم. از جمله این آیات، آیه 185 سوره بقره[1] و آیات 14 و 15 سوره اعلی و آیه 2 سوره کوثر، می باشد.[2]  
دو عید بزرگی که یکی از آنان از زمان حضرت ابراهیم(ع) و دیگری از زمان پیامبر خاتم(ص) به ما رسیده است. دو روزی که مؤمنان با پوشیدن لباس های نو و پاکیزه به مساجد بزرگ رفته و با ایجاد تجمّع با شکوه از محضر پروردگارشان شکرگزاری نموده که به آنان لیاقت درک مقام ضیافتُ اللّهی و لقاءُ اللّهی را عطا نموده است. البتّه که عید واقعی روزی است که خداوند در آن روز نافرمانی نشود.[3]  

اصناف مؤمنین در روز عید قربان

سه دسته از مردم در روز عید قربان به محضر باری تعالی شرفیاب می شوند و از خداوند خواسته های خویش را مسئلت می نمایند.
 

الف) طالبین

کسانی که خداوند را بخوبی شناخته اند و از اوصاف او به خوبی با خبرند. این دسته از افراد با قسم دادن خداوند به پیامبر و خاندان طیب و طاهرش و با ذکر اوصاف خداوند متعال خواسته های معنوی خویش را از خداوند درخواست می نمایند و از خداوند پاداش های چند برابر و بی شمار را می طلبند.[4]  

ب) راغبین

این دسته از افراد به ضعف و گناهان کرده خویش آگاهند و به امید لطف و رحمت الهی پا به میدان قربانگاه و اقامه نماز عید گذاشته اند. این افراد امیدی به اعمال و رفتار خویش نداشته و بجای آن تمام امیدشان به آمرزش و رحمت خداوند می باشد. این افراد تمام امیدشان بخداوند است و بر طرف کردن تمامی نیازشان را بخدا واگذارده اند.[5]  

ج) راهبین

این افراد به گناهان و بدی هایی که نسبت به خود کرده اند اعتراف و اقرار می کنند و با توجه به عفوی که خدا از مجرمان داشته است، امیدوارند. این افراد ترس سراسر وجودشان را فراگرفته و از ترس مجازات خداوند دست به دعا برداشته اند.[6]  

اشارات عرفانی عید قربان

مناسک حجّ دارای اعمال متفاوتی می باشد از احرام و تلبیه[7] تا قربانی نمودن. همه این اعمال را باید بر اساس فقه و نظر مرجع تقلید انجام داد. یکی از این اعمال قربانی نمودن و نماز خواندن در روز عید قربان است که در این مقال بدنبال بررسی جنبه های معنوی و معرفتی عید قربان و مسائل پیرامون آن هستیم.
 

1 – توجه به توحید و شکر الهی

الف) در تکبیرات روز عید

در روز عید قربان یکی از اعمال مستحبّ قبل و بعد از نماز عید، گفتن تکبیرات متعدد می باشد.[8] تکبیراتی که در آن از اعتقاد به توحید خداوند و شکر از نعمت های الهی سخن می گوید.
 
نزد اهل معرفت غایت توحید، نفی شرک نسبت به الله می باشد. این که شما برای خداوند متعال شریکی قائل نباشی و تمام نعمت ها را از آن او بدانی و توفیق شکر و حمد را نیز نعمتی بدانی که او به تو ارزانی داشته است، نهایت امری است که دین اسلام از ابتدای وجودش بدنبال آن بوده است و آن توحید افعالی و اوصافی خداوند متعال می باشد. پیامبر اکرم(ص) در روز حج بزرگ ندا سر می دادند که خدا و رسول برى هستند از مشرکان: وَ أَذانٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَى النَّاسِ یَوْمَ الْحَجِّ الْأَکْبَرِ أَنَّ اللَّهَ بَرِی‏ءٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ وَ رَسُولُهُ.[9]  

ب) در دعای هنگام ذبح قربانی

همانگونه که تکبیرات نماز عید قربان ما را به وحدانیّت الهی سوق می دهد، دعای هنگام ذبح قربانی نیز سرتاسر معارف توحیدی می باشد. در این دعا شما اقرار می نمایید که مشرک نیستید و تسلیم اوامر الهی هستید و عمل قربانی را برای رضای خداوند انجام می دهید.[10]  

ج) در قنوت نماز عید قربان

توجه به توحید و ذکر برخی از اوصاف باری تعالی و قسم دادن خداوند به پیامبر و خاندان طیب و طاهرش برای رسیدن به هر سعادتی که ایشان داشته اند و رسیدن به مقام صالحین معارفی است که مؤمنین در دعای قنوت نماز عید قربان از خداوند می خواهند.[11]  

2 – قربانی نمودن نفس

قربانی نمودن در روز عید قربان یکی از واجبات حج می باشد و حجّاج بیت الله الحرام برای قبولی اعمال حجّ خویش باید که حیوانی[12] را در راه خدا ذبح نمایند. و این عمل اگر از لحاظ معرفتی به آن نظر بیاندازیم در واقع نشانه قربانی خواسته ها و تمایلات نفسانی ای هست که در درون انسان ریشه دوانیده است که شما آن را در راه خدا ذبح می نمایید و آن را از خود جدا می نمایید.
 
انسان باید از خود که منشاء بزرگ شرک است بسوی خداوند هجرت نماید و حاجی طیّ مسیر و مشقّت های سفر را تحمّل می نماید فقط برای رضای خدا تا بدرجات معنوی برسد و این حاصل نمی شود مگر آنکه دستورات عبادی حجّ را بطور صحیح و شایسته انجام دهد.
 

نقش قربانی تمایلات در مسیر خدایی شدن

شیطان دشمن قسم خورده انسان می باشد و تا آخرین لحظات عمر دنیا دست از دشمنی خویش بر نخواهد داشت و اگر انسان مسائل معنوى را به فراموشى بسپارد، و بطور خاص حاجی گمان کند که بصرف آمدن حج و قربانی کردن تمامی گناهانش پاک شده است در اشتباه محض می باشد. زیرا تا در بند خویشتن خویش و هواهاى نفسانى خود باشد، نمی تواند از چنگال شیطان و نفس رهایى یابد. و کسی که از چنگال شیطان و نفسش رهایی نیابد نمى‏تواند جهاد فى سبیل اللَّه و دفاع از حریم اللَّه نماید. وکسی که نتواند برای خداوند قدمی بردارد، چگونه می تواند به لقاء الله برسد.[13] تا حج آنها حج ابراهیمى ابو الأنبیا(ص) نباشد و حج محمّدى(ص) نباشد مصداق این روایت خواهند شد که وَ الّا ما أکْثَرَ الضَّجِیجَ وَ أَقَلَّ الحجِیجَ. چه بسیارند ناله و فریاد کنندگان، و چه اندکند حج‏گذاران.[14]  

3 – نماز عید قربان، قیام لِلَّه است

براى خدا باید قیام نمود. و خداوند در قرآن کریم یک موعظه دارد: قُلْ إِنَّما أَعِظُکُمْ بِواحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنى‏ وَ فُرادى،[15] برای خداوند قیام نمایید، چه بصورت اجتماعى و چه بصورت انفرادى قیام للَّه انجام دهید. انفرادى براى وصول به معرفت اللَّه، اجتماعى براى وصول به مقاصد اللَّه. قیام للَّه معرفت اللَّه مى‏آورد. معرفت الله نیز لقاء الله می آورد.
 
یکى از مصادیق قیام لله این است که با هم اختلاف نکنیم، و اختلافات جزئى را فدای حفظ وحدت جامعه اسلامی نماییم. از همین رو دستور داده اند که همگی در اجتماعی عظیم حضور بهم رسانید و نماز عید قربان را بخوانید.[16]  
قیام للَّه فدایى براى اللَّه مى‏آورد. قیام للَّه فداکارى براى اسلام مى‏ آورد. همه چیز در این قیام للَّه است، و لهذا تنها موعظه‏ اى که انتخاب کرده خداى تبارک و تعالى از بین موعظه‏ ها همین موعظه است که أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنى‏ وَ فُرادى.
 

4 – تجمع دین و سیاست در عید قربان

امری که از دیرباز بین مردم رواج داشته است، جدایی دین از سیاست می باشد. البته که این امر توهمی بیش نیست و اسلام بصورت عملی آن را نفی می نماید. بعنوان مثال امام جماعت نماز عید قربان به ایراد دو خطبه بعد از نماز می پردازند که همچون خطبه های نماز جمعه علاوه بر پرداختن به مسائل دینی و توصیه به رعایت تقوی از مشکلات و دردهای جامعه سخن و از مسئولین، مراعات حال ضعیفان جامعه را خواستارند.
 
امام سجاد(ع) در روز عید قربان از غصب خلافت سخن می گویند و از غارت این مقام از صاحبان اصلیش نزد خداوند شکایت می نمایند و این افراد غاصب را مورد لعن و نفرین قرار می دهند.
 
ایشان به بررسی وضع حاکم بر جامعه می پردازند، از جمله کنار گذاشتن قرآن، تغییر احکام، تحریف واجبات و سنت های پیامبر، که همگی این موارد دلالت بر توجه ایشان بر امور سیاسی جامعه در روز عید قربان که در ظاهر عیدی مذهبی می باشد؛ هست و این نشان دهنده توجه امامان ما به دین و سیاست توأمان با هم می باشد.[17]  

کلام آخر

همانگونه که مشاهده نمودید، عید قربان، نماز عید قربان و قربانی کردن همگی بصورت مستقیم بنده را بسمت توحید می کشاند و از همینرو این عید را عید لقاء الله می شناسیم.

پی‌نوشت:
[1] وسائل الشیعه، ج7، ص455.
[2] بحارالانوار، ج87، ص 348 و 349.
[3] نهج البلاغه، حکمت 432.
[4] فرازهای دوم و سوم دعای 48 صحیفه سجادیه.
[5] فرازهای چهارم و پنجم دعای 48 صحیفه سجادیه.
[6] فراز هفتم دعای 48 صحیفه سجادیه.
[7] لبیک ها و تکبیرهای در زمان انجام حج را تلبیه گویند.
[8] اللهُ اَکبرُ اللهُ اَکبرُ لا اِلهَ اِلّا اللهُ وَ اللهُ اَکبرُ اللهُ اَکبرُ وَ لِلّهِ الحَمدُ اللهُ اکبرُ عَلی مَا هَدانَا. اَللهُ اَکبَرُ عَلی ما رَزَقَنَا مِن بَهیمَةِ الاَنعامِ وَ الحَمدُ لِلّهِ عَلی مَا اَبلانا.
[9] بخشى از آیه 3 سوره توبه: «در روز حج بزرگ از جانب خدا و پیامبرش به مردم اعلام مى‏شود که خدا و پیامبرش از مشرکان بیزارند».
[10] انی وجهت وجهی للذی فطر السموات والارض حنیفاَ وما انا من المشرکین ان صلواتی و محیای و مماتی لله رب العالمین لا شریک له و بذالک امرت وانا من المسلمین اللهم منک ولک.
[11] مفاتیح الجنان، ص 431.
[12] شتر، گاو، گاومیش، گوسفند یا بز.
[13] صحیفه امام، ج‏19، ص: 26
[14] زندگانى حضرت سجاد و امام محمد باقر علیهما السلام ( ترجمه جلد 46 بحار الأنوار)، ص: 182.
[15] سوره سبأ، آیه 46.
[16] امام سجاد علیه السلام می فرمایند: مسلمانان در این روز در نواحی مختلف زمین جمعند.(صحیفه سجادیه، دعای 48).
[17] فراز نهم و دهم دعای 48 صحیفه سجادیه.