همه ادیان الهی در زمان خود، بهترین و امن‌ترین راه برای رسیدن به رستگاری بودند. بنابر این، پیروان این ادیان نیز از بهترین انسان‌ها به شمار می‌آمدند. در برخی از آیات قرآن، بنی‌اسرائیل[1] از طرف پروردگار این‌گونه توصیف می‌شوند: «اى بنی اسرائیل! نعمت‌هاى مرا که به شما عطا کردم و این‌که شما را بر جهانیان [زمان خودتان ] برترى دادم، یاد کنید».[2]این برتری از زبان حضرت موسی(ع) نیز عنوان شده است: «[موسى با یک دنیا شگفتى و تعجب ] گفت: آیا غیر خدا را [که هیچ گونه شایستگى پرستش ندارد] به عنوان معبود برایتان طلب کنم؟ در حالى‌که او است که شما را بر جهانیان [روزگارتان ] برترى داد».[3]در این آیات، مطالبی نیازمند توضیح است. اول آن‌که خداوند چه نعمتی به آنها داد؟ دوم این‌که مراد از برتری آنها بر جهانیان چیست؟ و … .در این زمینه باید گفت که خداوند در آیاتی دیگر، نمونه‌ای از نعمت‌های خود بر بنی اسرائیل را اعلام می‌کند: «و همانا ما به بنی‌اسرائیل کتاب و حکومت و نبوّت عطا کردیم، و از پاکیزه‌ها به آنان روزى دادیم و آنان را بر جهانیان [روزگار خودشان ] برترى بخشیدیم».[4]نعمت‌های بسیار دیگری نیز به یهودیان داده شد؛ از نعمت هدایت و ایمان گرفته تا رهایى از چنگال فرعونیان و باز یافتن عظمت و استقلال![5] و استفاده از غذای ویژه آسمانی[6] و … که قرآن داستان بسیاری از این نعمت‌ها بیان کرده است.در همین راستا، برخی از مفسران، وجود پیامبران فراوان از میان بنی‌اسرائیل را امتیازی برای آنها دانسته‌اند؛[7] زیرا قطعاً وجود افراد پاک‌دامن فراوان در میان یک قوم، اثرات وضعی بسیاری برای آن جامعه دارد که گرایش‌های خداباورانه را افزایش داده و سبب برتری آنان بر دیگر گروه‌های اجتماعی می‌شود .از طرفی حتی اگر برتری بنی‌اسرائیل – به معنای عام آن – را بعد از زمان عیسای مسیح بپذیریم – زیرا هم ایشان و هم بیشتر پیروانشان از بنی اسرائیل بودند- اهل کتاب در دوران بعد از اسلام قطعاً مشمول این برتری نخواهند بود؛ زیرا اینها نه تنها بر همه انسان‌ها و یا مردم زمان خود برتری ندارند، بلکه جهت پیروی نکردن از پیامبر اسلام(ص) مورد مذمت بوده و عموماً از هدایت به دور بوده‌اند. بر این اساس، فضیلتی که معنای آن خواهد آمد، برای یهودیان دوران‌های گذشته بوده است.
توجه به این نکته نیز ضروری است که مقصود از عبارت «فَضَّلْناهُمْ عَلَى الْعالَمینَ» همه انسان‌ها در تمام ادوار تاریخ نیست، بلکه قطعاً مراد، برتری آن دسته از نوادگان یعقوب(ع) است که در زمان حجت بودن دین یهود، پیرو آن بودند.[8] نه آن دسته از بنی‌اسرائیل که قرآن از آنها این‌گونه یاد می‌کند: «کسانى که خداوند آنها را از رحمت خود دور ساخته، و مورد خشم قرار داده، [و مسخ کرده] و از آنها، میمون‌ها و خوک‌هایى قرار داده، و پرستش بت کرده‌اند موقعیّت و محل آنها، بدتر است و از راه راست، گمراه‌تر هستند»[9].[10]دلائل مختلف دیگری بر مطلق نبودن این برتری وجود دارد:
الف. آیاتی وجود دارد که مسلمانان را بهترین امت در میان انسان‌ها معرفی می‌کند: «کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ …».[11]ب. مطمئناً بنی‌اسرائیل بر خود اسرائیل(یعقوب) و اسحاق و ابراهیم برتری ندارند.
ج. در قرآن تنها بنی‌اسرائیل برتر به شمار نیامده‌اند، بلکه افراد و گروه‌های دیگری نیز به عنوان فرد و گروه برتر اعلام شده‌اند:
«بی‌تردید خدا آدم و نوح و خاندان ابراهیم و خاندان عمران را [به خاطر شایستگی‌هاى ویژه‌اى که در آنان بود] بر جهانیان برگزید».[12]«و اسماعیل و یَسَع و یونس و لوط را [هدایت کردیم ]، و همه را بر جهانیان برترى دادیم».[13]بنابر این اگر عبارت(فَضَّلْناهُمْ عَلَى الْعالَمینَ) را در مورد بنی اسرائیل به برتری بر تمام انسان‌ها تفسیر کنیم، میان این آیات نوعی تنافی به وجود می‌آید.
در نهایت باید توجه داشت که برتر بودن و برگزیده خدا بودن، انتظارات را نیز زیاد می‌کند؛ لذا می‌بینیم که در بسیاری از آیات، خداوند آنها را بیشتر از دیگران جهت اشتباهاتشان، مورد ملامت و سرزنش قرار می‌دهد.
پی نوشت ها:
[1]. بنی اسرائیل در این آیه و آیات مشابه انصراف به یهودیان دارد.
[2]. بقره، 47.
[3]. اعراف، 140.
[4]. جاثیه، 16.
[5]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 1، ص 220، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، 1374ش.
[6]. بقره، 57.
[7]. مغنیه، محمد جواد، تفسیر الکاشف، ج 1، ص 95، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، 1424ق.
[8]. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، با مقدمه: بلاغی ، محمد جواد، ج 1، ص 221، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372ش؛ ابن کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمرو، تفسیر القرآن العظیم، تحقیق: شمس الدین، محمد حسین، ج 1، ص 158، بیروت، دار الکتب العلمیة، منشورات محمدعلی بیضون، چاپ اول، 1419ق؛ فخر رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج 3، ص 493، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1420ق.
[9]. مائده، 60.
[10]. فخر رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج 3، ص 493، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1420ق.
[11]. آل عمران، 110: «شما بهترین امتى هستید که پدیدار شده اید…».
[12]. آل عمران، 33.
[13]. انعام، 86.