یکی از مراقبات زندگی که در راستای سلامتی بدن از اهمیت زیادی برخوردار است، نظافت و بهداشت بدن است. سخن گفتن از نظافت و بهداشت، بسیار گسترده است، ما در این قسمت به دو عنوان نظافت و بهداشت دندان و بدن اشاره می کنیم.
نظافت دهان و دندان:
با توجه به اینکه عامل بسیاری از امراض عدم نظافت دندان با مسواک و خلال است در کلام معصومین ع تاکید فراوانی بر مسواک شده است . پیامبر اکرم(ص) در این زمینه دستورات و تعالیمی دارند که عمل به آنها مورد تأیید بسیاری از دندان‌پزشکان و متخصصین در این زمینه بوده و یقین داریم بررسی دقیق این روایات واندیشیدن در آنها سبب یقین خواننده به این نکته خواهد شد که اسلام به سلامتی مسلمین بیش از هر آیین دیگر اهمیت می‌دهد و پیشگیری و بهداشت را مقدم بر درمان می‌شمارد.

احادیثی که درباره بهداشت دهان و دندان وارد شده بسیار است که به اختصار به چند نمونه آن اشاره می‌کنیم:
«دهان‌های شما محل عبور قرآن است پس آن را با مسواک پاکیزه کنید.»
«دهان‌های شما راهی از راههای پروردگارتان است. پس دوست داشتنی‌ترین راه به‌سوی خدا آن است که خوشبوترین آنها باشد. پس دهان‌هایتان را به‌قدر توانتان پاکیزه وخوشبو کنید. »
و نیز فرموده‌اند: «آنقدر جبرئیل مرا به مسواک کردن سفارش نمود که گمان بردم خداوند آن را واجب می‌کند و نیز فرمود:‌ اگر بر امتم کار را مشکل نمی‌کردم آنها را امر می‌کردم که با هر نمازی مسواک کنند.»
درباره پیامبر(ص) نوشته‌اند که هر وقت از خواب بیدار می‌شد مسواک می‌کرد و هر وقت می‌خواست بخوابد مسواک می‌کرد و وقتی مسافرت می‌کرد هم شانه به همراه داشتند و هم مسواک.
شیخ صدوق در کتاب «مقنع» روایت کرده که: «رسول خدا(ص) برای هر نماز مسواک می کردند. »
در کتاب «جامع الاخبار» در ضمن حدیثی از حضرت علی(ع) از رسول خدا(ص) روایت شده فرمود: «هر کسی در هر روز دو بار مسواک کند بر سنت پیامبران مداومت نموده است. »
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرماید: دندانهای خود را خلال کنید زیرا خلال کردن جزء نظافت است و نظافت از ایمان است و شخص با ایمان داخل بهشت می شود. تخللوا فانمامن النظافه، والنظافه من الایمان والایمان مع صاحبه فی الجنه (بحار،ج62،ص291)
امام حسین (علیه السلام) چنین می فرماید: پدر ما به ما دستور می داد بعد از خلال دندانها، سه مرتبه آب را در دهان بگردانیم و بریزیم ( مضمضه کنیم ) پس آب بیاشامیم. کان امیرالمؤمنین یأمرنا، اذا تخللنا ان لا نشرب الماء حتی نمضمض ثلاثا»( سفینه،ج1،ص425)
اسلام تا به این اندازه در بهداشت و نظافت دقت نموده که دستور می دهد نباید ریزه هایی که در لابلای دندانها مانده به همراه آب خورده شود، چون آنها در اثر ماندن در محیط گرم و مرطوب دهان ممکن است توأم با بیماری و میکروب هایی شده باشند و به وسیله آشامیدن آب داخل جهاز هاضمه گردند و موجب بیماری شوند.
پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: یکی از حقوقی که مهمان بر گردن میزبان دارد اینست که میزبان برای او چوب خلال را در وقت غذا خوردن آماده کند. ان من حق الضیف ان یعد له خلالا»( سفینه،ج1،ص425)
پیشوایان بزرگ اسلام درمورد مسواک کردن اهمیت زیادی داده اند. از جمله اینکه پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرمایند: اگر برای مردم دشوار نبود در هر نماز،مسواک کردن را واجب می کردم. لولا ان اشق علی امتی لامرتهم بالسواک مع کل صلوه»( سفینه،ج1،ص674)
و نیز آن حضرت فرمودند: دو رکعت نماز که بعد از شستن و مسواک نمودن دندان خوانده شود، از هفتاد رکعت بدون مسواک بهتر است. رکعتین بسواک احب الی الله عزوجل من سبعین رکعه بغیر سواک»( سفینه،ج1،ص675)
و امام صادق (علیه السلام) می فرمایند: برای مسواک نمودن دوازده فایده است : مسواک کردن پیروی از سنت پیامبر است، دهان را پاک می نماید، سبب ازدیاد نور چشم است، باعث خشنودی خداست ، باعث سفیدی و زیبایی دندان است، از کرم خوردگی دندان جلوگیری می کند، لثه ها را محکم می کند، اشتها را زیاد می کند، بلغم را از بین می برد، حافظه را تقویت می کند، حسنات انسان را در پیشگاه خداوند زیاد می کند، فرشتگان نیز خرسند می شوند. «فی السواک اثنتی عشره خصله هو من السنه و مطهره للفم و مجلاه البصر و یرضی الرحمن و یبیض الاسنان و یذهب بالحفر و یشد اللثه و یشتهی الطعام و یذهب بالبلغم و یزید فی الحفظ و یضاعف الحسنات و تفرح به الملائکه»( سفینه،ج1،ص675)
مسواک را از جانب گوشت دندان بطرف تاج آن ببرید یعنی جهت و امتداد کشیدن مسواک در دندان های زیرین از پایین به بالا و در دندانهای زبرین از بالا به پائین خواهد بود عکس این حرکت خطر ناک است چه خورده های غذا در بن دندانها می ماند و سبب عفونت می شود. مسواک را باید چند بار از جلو دندان ها به عقب و به عکس از عقب دهان به جلو کشید به طوری که تمام دندانها مسواک کشیده شود و آن سطحی که به سوی دهان است نیز باید مسواک کشید.
پیامبر اسلام (صلی الله و علیه وآله و سلم) در هزار و چندی قبل، این حقیقت مسلّم را بیان فرمودند: دندانها رااز طرف عرض (عمودی)مسواک نمائید نه از جهت طول(افقی). استاکو عرضا و لا تستاکوا طولا»( بحار،ج76،ص139)
مسواک باید نرم و خوشبو و ضمناً با استقامت و بادوام باشد. در کشورهای متمدن انواع و اقسام مسواک ساخته شده اما اسلام چوب مسواک بهترین را به عنوان بهترین مسواکها معرفی می کند یعنی مسواکی کاملاً طبیعی که مزایای یک مسواک خوب را دارد.
عن الرضا (علیه السلام) : بهترین چوبهای مسواک چوب درخت اراک است زیرا این چوب دندانها را جلا می دهد و دهان را خوشبو می کند و لثه ها را محکم کرده و نیز از کرم خوردگی جلوگیری می نماید و این فواید در صورتی است که مسواک کردن بااعتدال و میانه روی همراه باشد. (درخت اراک در سرزمین حجاز می روید و چوبهایی که حاجیان بنام مسواک می آورند همان چوبهای اراک است) ان اجود ما استکت به لیف الاراک فانه یجلو الانسان ویصلیب النکهه و یشد اللثه و یسمنها و هو نافع من الحفر اذا کان باعتدال»( طب الرضا،بحار،ج62،ص317)
همانطوری که در کارهاباید اعتدال را مراعات کنیم، مسواک کردن هم همینطور است. زیاده روی در مسواک و دائماً مزاحم لثه و دندان شدن کار صحیحی نیست.
امام هشتم (علیه السلام) فرمودند: زیاده روی در مسواک کردن باعث صدمه مینای دندان و سست شدن ریشه های آن است. الاکثار منه یرق الاسنان و یزعزعها و یضعف اصولها»( سفینه،ج1،ص675)
خوردن چیزهای شیرین و چسبنده، دشمنی فوق العاده با مینای دندان دارد زیرا دندان دارای حفره هایی است و ماندن شیرینی در لابلای آنها سبب پوسیدگی دندان می شود ولی از آنجا که مواد قندی یکی از مواد لازم برای بدن ماست باید تدبیری بکار برد تا هم ازشیرینی استفاده نمائیم و هم دندان فاسد نشود.
امام هشتم (علیه السلام) در این زمینه می فرمایند: هر کس مایل است دندانهایش سالم بماند شیرینی را بعد از خوردن مقداری نان صرف کند . من اراد لایفسد اسنانه فلا یأکل حلوا إلا بعد کسره خبز»( بحار،ج62،ص325)
زیرا نان در دهان خمیر می شود و گودالها و حفره های مینا را پر می کند و به اینصورت شیرینی هیچگونه تأثیر سوئی بر روی دندان نخواهد گذاشت.

نظافت و بهداشت بدن:
از آنجا که تا جسم توانا و سالم نباشد روح وعقل نمی‌تواند به درستی عمل کند و از طرفی هم، پیشرفت و ترقّی انسان به‌وسیله عقل و فکر او انجام می‌شود،‌ لذا یکی از بدیهی‌ترین نیازهای انسان، ‌لزوم رعایت بهداشت بدن اوست. شاید بتوان گفت اولین گام در تأمین سلامت هر فرد، ‌رعایت نظافت و پاکیزگی بدن او است.
نظافت در اسلام دارای جایگاه خاصّی است و اسلام به اندازه‌ای برای ‌نظافت اهمیّت قائل شده است که پیامبر اکرم‌ صلّى الله علیه وآله وسلّم می‌فرمایند: «نظافت از ایمان ‌است‌». (قال النّبی‌ صلّى الله علیه وآله وسلّم: «النّظافة من الایمان‌»، بحارالانوار: جلد 59، صفحه 291 )
بنابراین کسی که نظافت را رعایت نکند دارای ایمان کاملی نیز نمی‌باشد. البتّه نظافت دارای انواعی است‌، نظافت لباس‌، نظافت مسکن‌، نظافت شهر و…که در اسلام همه اقسام نظافت مورد نظر است و در مورد هر یک دستوراتی وارد شده است‌. از همه این مسائل مهم‌تر اینکه اسلام میان فطرت انسانی (که ازپایه‌های اساسی حیات بشر است‌) و نظافت رابطه برقرار می‌نماید.
به درستی که نظافت از امور فطری بشر است‌؛ زیرا همان‌گونه که فطرت ‌انسان به آب‌، غذا و حرارت و نور نیاز دارد، خواهان نظافت و پاکیزگی هم‌ می‌باشد.
پیامبر اکرم‌ صلّى الله علیه وآله وسلّم می‌فرمایند: «پنج مطلب از فطرت انسان سرچشمه می‌گیرد:کوتاه کردن ناخن و شارب‌، تراشیدن موی زیر بغل و موی عانه و ختنه کردن‌». (وسائل الشیعه‌: جلد 2، صفحه 133، حدیث 1718)
انسان به حکم انسانیّتش همان‌گونه که از گرسنگی و برهنگی می‌گریزد، ازآلودگی گریزان است و این خصلت نیز از فطریات انسان است که در ضمیر باطن ‌او آفریده شده است‌.
حضرت امام موسی کاظم‌ علیه السلام می‌فرمایند: «پنج سنّت است که در سر انسان وپنج سنّت دیگر در بدن انسان وجود دارند، امّا سنّتهایی که در سر انسان است‌: مسواک دندانها، گردانیدن آب در دهان‌، استنشاق (آب در بینی کشیدن‌) و شانه زدن ‌موی سر و سنّتهایی که مربوط به بدن است‌: ختنه کردن‌، تراشیدن موی عانه و موی‌زیر بغل‌، و کوتاه کردن ناخن و شستشوی اسافل اعضای بدن‌». (بحارالانوار: جلد 73، صفحه 67)
نظافت مظهری از مظاهر روح انسانی است‌، بدین معنا که روح پاکیزه‌، انسان ‌را مجبور به نظافت می‌کند و روح آلوده انسان را به سمت آلودگیهای بیشترسوق می‌دهد.
نظافت جزئی از جمال و زیبایی انسان است‌؛ یعنی انسان بدون آن کامل‌ نخواهد شد، چه بسا چهره‌های زشتی باشند که با نظافت‌، جمال خاصّی به خود می‌گیرند.
حضرت علی‌ علیه السلام می‌فرمایند: «خداوند زیباست و زیبایی را دوست دارد». قال الامام‌ُ علی‌ّ علیه السلام: «ان‌ّ اللّه‌َ جَمیل‌ٌ، یُحِب‌ُّ الْجَمال‌َ»، (اصول کافی جلد: 6، صفحه‌: 438)
پیامبر اسلام‌ صلّى الله علیه وآله وسلّم می‌فرمایند: «بنده آلوده‌، بد بنده‌ای است‌». قال‌َ رَسول‌ُ اللّه‌ِ صلّى الله علیه وآله وسلّم: «بِئْس‌َ الْعَبْدُ الْقاذورَة‌» (اصول کافی جلد: 6، صفحه‌: 439)
پیامبر اسلام‌ صلّى الله علیه وآله وسلّم با تعبیرات گوناگونی انسانها را از آلودگی نهی فرموده‌اند وایشان شخصاً در سفر و حضر نمونه زنده‌ای برای نظافت و پاکیزگی به شمار می‌روند.
حضرت امام صادق‌ علیه السلام می‌فرمایند: «هیچ یک از شما پیروان ما شارب خود را بلند نگذارید و موی عانه و زیر بغل را نیز بلند نگذارید که شیطان‌ (میکروب) آنها را برای خود مخفی‌گاه قرار داده و در میان آنها پنهان می‌شود». (وسائل الشیعه‌: جلد 2، صفحه 140، حدیث 1742)
شیطان موجودی کثیف است که انسان را به آلودگی فرمان می‌دهد، در آلودگی‌ها سکونت نموده و با آن انس دارد؛ بنابراین هر کار آلوده‌، هر گفتار آلوده ‌و هر چه به آلودگی مربوط است از شیطان می‌باشد. در مقابل‌، خداوند زیبا و پاکیزه است و به زیبایی و پاکیزگی نیز فرمان می‌دهد و زیبایی و پاکیزگی را دوست دارد.
قرآن کریم در این زمینه می‌فرماید: (همانا خداوند آنان که پیوسته به درگاهش ‌توبه کنند و پاکیزگانی که از هر آلودگی دورند را دوست دارد). (ان‌ّ اللّه یُحِب‌ُّ التّوّابین‌َ وَ یُحِب‌ُّ الْمُتَطَهّرین‌َ)، (سوره بقره‌: آیه 222).
اسلام نظافت را جزئی از ایمان قرار داده است و این نظافت به اندازه‌ای‌ اهمیّت دارد که پیامبر صلّى الله علیه وآله وسلّم می‌فرمایند: «هر کس به خدا و روز قیامت ایمان دارد، تراشیدن موی عانه خود را بیش از چهل روز به تأخیر نمی‌اندازد و اگر پس از چهل ‌روز وسیله‌ای برای این کار نیافت‌، می‌تواند قرض کند و این کار را بیشتر به تأخیر نیاندازد». (وسائل الشیعه‌: جلد 2، صفحه 72، حدیث 1517)
شخصی که به خدا و روز جزا ایمان دارد نظافت را در سر تا پای معتقداتش با اینکه با چشم دیده نمی‌شوند رعایت می‌کند، چه رسد به اعضا و جوارح ‌ظاهری که در دید هستند!
آری‌، با اینکه قرض کردن در غیر ضرورت از نظر اسلام مکروه است‌؛ ولی‌در مورد نظافت اگر انسان هزینه مربوط به آن را نداشت می‌تواند، قرض نماید. چنین تأکیداتی در مورد نظافت انسان را متوجّه دقت و تأمّل بیشتری‌ می‌سازد.
حضرت امام رضا علیه السلام می‌فرمایند: «چهار چیز از اخلاق پیامبران‌: است‌: عطر زدن‌، نظافت موها، نوره کشیدن وتأمین نمودن غرایز همسران خویش و سیراب نمودن آنان از محبت‌». (بحارالانوار: جلد 11، صفحه 66، حدیث 13)
پیامبران الهی با اینکه مأمور تبلیغ احکام و دستورات روحانی هستند و بیش ‌از همه مردم به معنویات و احکام دین عمل می‌نمایند هیچ‌گاه از دستورات ‌بهداشتی‌ِ جسمی غفلت نکرده‌اند و حتّی کوچک‌ترین دستور بهداشتی که ‌اندکی بر نظافت شخصی می‌افزاید را رعایت می‌نمایند و این مطلب به‌اندازه‌ای مهم است که از کوتاه کردن مویی که در بینی می‌روید نیز چشم ‌پوشی نکرده‌اند.
پیامبر اسلام‌ صلّى الله علیه وآله وسلّم در این زمینه می‌فرمایند: «شارب و موهای بینی خود را کوتاه کنید و نظافت شخصی را رعایت کنید که این‌کار بر زیبایی شما خواهد افزود». (بحارالانوار: جلد 73، صفحه 109)
پوست انسان در شرایطی می‌تواند محل مناسبی جهت رشد و تکثیر برخی ارگانیسم‌های بیماری‌زا باشد. بسیاری از قارچ‌ها و انگل‌ها در شرایطی که بهداشت بدن رعایت نشده باشد به راحتی تکثیر کرده و موجب بیماری‌های خاص می‌شوند. بیماری‌های شپش، گال و قارچ بدن از این دسته‌اند.
اولین گام در پیشگیری از این بیماری‌ها، رعایت صحیح بهداشت بدن است. استحمام روزانه، کوتاه کردن و زدودن موها و گرفتن ناخنها از ساده‌ترین اموری هستند که سبب تأمین سلامت انسان می‌شود.
بخش(1) استحمام
امروزه استحمام به‌قدری متداول و معمول است که نیاز چندانی به تأکید و سفارش بر‌آن نمی‌باشد و جزء رایج‌ترین امور روزمره هر شخص محسوب می‌شود.
علم ثابت کرده است یکی از بهترین روش‌های پیشگیری از انتقال بیماری‌ها حتی در برخی موارد ـ تنها راه ـ استحمام مرتب می‌باشد. اما سفارش و تأکید بر این امر، در عصر جاهلیت که دامنه‌ علم و دانش بشر بسیار محدود بود،‌ جای تعجب نیست.
موقعیت جغرافیایی خاص عربستان و گرمای طاقت فرسایی که سبب تعریق فراوان می‌شد و نیز نگهداری انواع دام‌ها، هم تهدیدی برای سلامت فرد بود وهم موجب اشمئزاز دیگران می‌شد. در این جاست که نبی گرامی(ص) بر استحمام و زدودن آلودگی از تن و بدن تأکید فراوان داشتند و مردم را به پیروی از این سنّت حسنه تشویق می‌کردند.
اینک به بررسی روایاتی که از پیامبر(ص) در این زمینه آمده است، می‌پردازیم:‌
می‌فرمودند:‌ «یک روز در میان، حمام بگیرید. و این روایت ناظر به این نکته است که فاصله بین دو استحمام خیلی نزدیک به هم یا خیلی دور از هم نباشد.»
پیامبر گرامی اسلام(ص) پافشاری شگفت انگیزی برای پاکیزگی بدن می‌کرد و می‌فرمود:«کسی که آفریدگار و رستاخیز را باور دارد، نباید زدودن موی بدن را بیش از چهل روز رها کند. اگر پولی در اختیار ندارد، قرض کند و زدودن مو را به تأخیر نیفکند. »
می‌فرمودند:‌ «کسی از شما موی زیر بغلش را بلند نکند، همانا شیطان [میکروب] در آنجا پنهان می‌شود. »
صدوق در «فقیه» از حضرت علی(ع) روایت کرده که فرمود:‌ «ازاله موی زیر بغل، بوی گند را از انسان زایل می‌سازد و آن نظافت و سنتی است که رسول خدا(ص) به آن فرمان داده است. »
بخش(2) : شانه زدن
از حضرت علی(ع) روایت شده که فرمودند: «رسول خدا موی خود را شانه می‌زد و اغلب با آب، صاف می‌کرد و می‌فرمود: آب برای خوشبو کردن مؤمن کافی است. »
می‌فرمودند: «کسی که موی دارد، آن را کوتاه کند یا آن را به‌خوبی سامان دهد. »
حضرت به مردی فرمودند: «[موی سر و سیمای] خویش را اصلاح کن، این کار به زیبایی‌ تو می‌افزاید. »
بخش(3) : شارب و ناخن
حضرت می‌فرمایند: «کسی از شما شارب خود را بلند نکند زیرا شیطان [میکروب] آن را پناهگاه خود قرار می‌دهد.»
در جای دیگر سفارش کردند: «شارب و موی بینی خود را بچینید و خود را بر این کار ملزم کنید. این کار بر زیبایی شما می‌افزاید. »
شیخ صدوق در «من لا یحضره الفقیه» می‌گوید:‌ «پیامبر اکرم(ص) فرمودند: مجوس ریش خود را تراشیده و سبیل را رها کرده و زیاد می‌کند و ما سبیل خود را می‌زنیم و محاسن خویش را وا می‌گذاریم. »
به روایت امام صادق(ع) : «آن حضرت روز جمعه پیش از آنکه برای برپایی نماز جمعه از خانه بیرون روند، ناخن‌هایشان را می‌چیدند و شارب خود را کوتاه می‌کردند.»
بخش (4): عطر زدن
در «کافی» از امام صادق(ع) روایت شده: «برای رسول خدا(ص) مشک‌دانی بود که پس از هر وضو بلافاصله آن را به‌دست گرفته خود را معطر می‌ساختند. در نتیجه چون از خانه بیرون می‌آمدند، بوی عطر در معبر آن حضرت منتشر می‌شد.»
در «مکارم الاخلاق» ذکر شده:‌ اگر عطری برآن حضرت تعارف می‌شد خود را به آن معطر می‌ساخت و می‌فرمود:‌ «بویش پاکیزه و حمل کردن آن آسان است و چنانچه از معطر ساختن خود با آن عذر داشت، تنها به نهادن سر انگشت خویش بر آن اکتفا می‌نمود. »
می‌فرمودند: «بهترین بندگان خدا آنهایی هستند که ……. خوش‌بویند. »
با دقت و تعمق در روایات فوق می‌توان دریافت که رعایت بهداشت جسم و اموری مانند استحمام، زدودن موهای زاید، کوتاه کردن و آراستن موها، عطر زدن،‌ کوتاه کردن ناخن و ….. که امروزه از معمول ترین امور روزانه محسوب می‌شوند چه‌قدر در اسلام مورد تأکید قرار داشته و پیامبر گرامی اسلام(ص) نیز چه‌قدر خود و پیروانشان را ملزم به این امور می‌دانستند.