معصومین(علیهم السلام) به عنوان سرمشق مسلمانان، رفتارهای ارزشمندی با زیردستان داشته‌اند که آثار اخلاقی و تربیتی فراوانی به دنبال داشته است.
نحوه رفتار پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و اهل بیت(علیهم السلام) با زیردستان در الگودهی برای اقتدا به آن اولیای الهی بسیار با اهمیت و تأثیرگذار است و امروزه در رفتار با کارمندان و کارگران دولتی و خصوصی کاربرد وسیع دارد و می‌توان از رفتار آن بزرگواران آموخت که به برخی از آنها اشاره می‌نماییم:

فرصت دادن به زیردستان

نوح بن شعیب از خادم امام رضا(علیه السلام) به نام نادر می‌گوید: امام رضا(علیه السلام) خیلی متواضعانه با ما برخورد می‌کرد و می‌فرمود:
«اِنْ قُمْتُ عَلَی رُؤوسِکُمْ وَ اَنْتُمْ تَأکُلُونَ فَلاَ تَقُومُوا حَتّی تَفْرُغُوا»[ بحارالانوار، ج49، ص102.]؛ «اگر من در حال غذا خوردن نزد شما آمدم، تا غذا تمام نشده از جای خود حرکت نکنید».
او می‌افزاید که گاهی امام صدا می‌زد و در پاسخ می‌گفتیم: ما در حال صرف غذا هستیم. حضرت می‌فرمود: بگذارید آنها غذایشان را تمام کنند.

محبت همراه با قاطعیت

ابوحفصه گوید: امام صادق(علیه السلام) غلامش را پی حاجتی فرستاد و او دیر کرد. امام به دنبال وی رفت و دید در جایی خوابیده است. کنارش نشست و به صورتش باد زد تا بیدار شد. به او فرمود:
«یَا فُلاَنُ! وَاللهِ مَا ذَلِکَ تَنَامُ اللَّیْلَ وَ النَّهَارَ؛ لَکَ اللَّیْلُ وَلَنَا مِنْکَ النَّهَارُ»[ اصول کافی، ج2، ص118.]؛ «ای غلام! این چه کاری است؟ شب و روز می‌خوابی! شب بخواب و روز به کارها برس».

مصونیت از خشونت

نقل شده است که امام سجاد(علیه السلام) در یک روز، دو مرتبه خدمتکارش را صدا زد و وی پاسخ نداد. برای بار سوم که او را خواست، پاسخ داد، امام فرمود: فرزندم! آیا صدای مرا نشنیدی؟ گفت: بله، شنیدم. فرمود: چرا جواب ندادی؟ گفت: چون از خشم و غضب شما ایمن هستم. فرمود:
«سپاس خدایی را که خدمتگزارم را از من ایمن ساخته است».[ بحارالانوار، ج46، ص56.]

گذشت از لغزش

در سیره امام سجاد(علیه السلام) آمده است که غلامش مرتکب خطایی شد و آن اشتباه به مرگ یکی از فرزندان آن حضرت منجر گردید. حضرت به جای آن که او را کیفر دهد، او را در راه خدا آزاد کرد. ماجرا این بود که تعدادی مهمان در خانه امام سجاد(علیه السلام) حضور داشتند. خادم آن حضرت عجله و بی‌احتیاطی کرد و ظرف غذایی که در تنور بود، بر سر کودک امام ریخت و آن بچه در اثر سوختگی از دنیا رفت. غلام مضطرب و نگران شد. امام به او فرمود:
«اَنْتَ حُرّ فَاِنَّکَ لم تعتمده»[ همان، ص99.]؛ «تو آزاد هستی، زیرا تو تقصیری نداشتی و عمدی در کار نبوده است».

پرهیز از آزار

رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: آیا شما را از بدترین مردم آگاه سازم؟ گفتند: بله. حضرت فرمود:
«بدترین مردم کسانی هستند که تنها به سفر می‌روند، هدیه را نمی‌پذیرند و زیردستان خود را آزار می‌دهند».[ المحاسن، ص356.]

برخورد متواضعانه

معصومین(علیهم السلام) با زیردستان، کنیزان و خادمان خود بر سر یک سفره غذا می‌خوردند.
درباره امام رضا(علیه السلام) نقل شده است که آن حضرت با غلامان بر سر یک سفره غذا میل می‌کردند. شخصی از اهالی بلخ می‌گوید: با حضرت رضا(علیه السلام) در سفر به خراسان همراه بودم. هنگام صرف غذا، همه افراد به همراه امام(علیه السلام) بر سر یک سفره نشستند. من به امام عرض کردم: برای شما سفره‌ای جداگانه می‌اندازیم. حضرت فرمود:
«مَهْ! اِنَّ الرَّبَّ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَاحِدٌ وَالاُمَّ وَاحِدَةٌ وَالاَبَ وَاحِدٌ وَالْجَزَاءَ بِالاَعْمَالِ»[ بحارالانوار، ج49، ص101.]؛ «ساکت شو! پروردگار ما یکی، پدران ما یکی، مادران ما یکی، پاداش هم در برابر عمل دریافت می‌کنیم».

همکاری با زیردستان

درباره رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده است که آن حضرت، کفش خود را پینه می‌زد، لباسش را می‌دوخت، در خانه را باز می‌کرد، شیر گوسفندان را می‌دوشید، شتر را می‌بست و می‌دوشید و هرگاه خدمتکارش از کار خسته می‌شد، به کمکش می‌شتافت و اگر خدمتکارش گندم و جو آسیاب می‌کرد، با او همکاری می‌نمود.[ سنن النبی، ص73.]

توجه به نیاز زیردستان

امام سجاد(علیه السلام) خدمتکاران خود را جمع می‌کرد و به آنها می‌گفت: هر که خواسته‌ای دارد، بگوید تا به خواسته او عمل کنم. وی هر ماه خدمتکاران را دعوت می‌کرد و به آنان می‌فرمود: هر که علاقه به ازدواج دارد، زمینه ازدواجش را فراهم می‌کنم یا می‌خواهد فروخته شود، می‌فروشم و یا خواهان آزادی است، آزادش می‌کنم. اگر غلامان و کنیزان جواب منفی می‌دادند، حضرت سه بار می‌فرمود: خدایا شاهد باش.[ سفینة البحار، ج2، مکارم اخلاق علی بن الحسین(علیه السلام)، ص 707.]