مفاهیم «بداء»، «لوح محفوظ»، «کتاب مبین» و «لوح محو و اثبات» به چه معنا است؟

«بداء» در لغت به معناى ظهور بعد از خفا است و در قرآن نیز به همین معناى لغوى نیز استعمال شده است: «و بدا لهم من الله ما لم یکونوا یحتسبون». و در اصطلاح بعضی از علما، بداى در تکوین، نظیر نسخ در تشریع است، و به معناى جدید شدن «رأى» است. باید دانست که بدا و نسخ واقعى از ناحیه خداوند محال است؛ چون لازمه آنها، مسبوق شدن علم خدا به جهل است و خداوند منزّه از جهل است. چنانچه امام صادق(ع) فرمودند: «إنّ الله لَم یَبدُ له من جهل»؛ همانا خداوند بدایى به خاطر جهل برایش نیست. و آنچه در مورد خداوند قابل تصور است، بدا و نسخ ظاهرى است؛ یعنى پدیدار ساختن امرى براى مردم که در گذشته بر ایشان پنهان بوده است که این امر را خداوند از ازل می‌دانسته و از همان آغاز به همین شکل جدید که پدیدار گشته مقدّر داشته است، ولى به جهت مصلحتى که مقام تکلیف آن‌را ایجاب می‌کرد براى مدتى آن‌را از مردم مخفى داشته و سپس در موقع خود آشکار نموده است و این معنا معقول و پذیرفته است. آیه شریفه: «لِکُلِّ أَجل کِتابٌ. یمحو الله ما یشاءُ و یُثبِت و عِندهُ أُمُّ الکتابِ»؛ براى هر زمان و دوره‌اى کتاب [و قانون] است. خداوند هر چه را بخواهد محو یا اثبات می‌کند و اُم الکتاب تنها نزد او است، صریح‌ترین آیه در رابطه با شأن تغییر در تقدیر؛ یعنى بدا است، چون علم خداوند، آن‌گونه که امام صادق(ع) فرموده‌اند دو گونه است: «علم مکنون و مخزون که جز خودش کسى نمی‌داند که خود بدا [نشأت گرفته] از آن علم است، دیگرى علمى که به فرشتگان و انبیا آموخته است و ما نیز بدان آگاهیم». بنابر این علمى که «بدا» از آن نشأت می‌گیرد، لوح محفوظ است و علمى که بدا بدان تعلق می‌گیرد «لوح محو و اثبات» است. حال ببینیم مقصود از لوح محفوظ و محو و اثبات چیست.

مقصود از لوح محفوظ (ام الکتاب) همان علم ازلى الهی است که مقدّرات در آن ثابت و غیر قابل تغییر است. بنا به گفته بسیارى از مفسران، لوح محفوظ و کتاب مبین یکى هستند؛ چون کتاب مبین همان مقام علم پروردگار است، و در آیه شریفه است که «در زمین و آسمان چیزى به سنگینى ذره از پروردگار تو پوشیده نیست، و هیچ موجودى کوچک‌تر و بزرگ‌تر از آن نیست مگر این‌که در کتابى مبین است». و مقصود از لوح محو و اثبات، صفحه گیتى و جهان هستى و طبیعت است که سرنوشت و تقدیر هر چیزى بر آن ثبت شده، لکن هیچ‌کدام از این تقدیرات ثابت نیست، بلکه همه آنها جنبه اقتضایى دارند.

نتیجه آن‌که تغییر بر حسب مصالح و مقتضیات زمان و مکان و… در لوح محو و اثبات سارى و جارى است که بدا نیز بدان تعلق می‌گیرد. به خلاف لوح محفوظ (علم ازلى الهی) که از آن تعبیر به کتاب مبین و «ام الکتاب» نیز شده، تغییرناپذیر و ثابت است.