شیعیان امامیه، زیدیه و اسماعیلیه در کلیات مشترک هستند ولی در جزئیات با هم اختلاف دارند. برای اطلاع از آنها مطالب ذیل ارائه می شود: زیدیه یکی از فرق معروف شیعه هستند که قائلند “پس از علی بن حسین، پسرش زید امام است. این فرقه “در آغازین سالهاى سده دوم هجرى/هشتم میلادى از بدنه عمومى شیعه جدا شد و در برابر دیگر شیعیان قرار گرفت. زید، مردم را به تبعیت از کتاب و سنت و جهاد با ستمگران و حمایت از محرومان و اعطای به مستضعفان دعوت می کرد و درباره غنایم جنگی می گفت: باید به عدالت قسمت شود و در رد مظالم اصرار فراوان داشت. “این فرقه از دیگر فرق شیعه به تسنن نزدیکترند”. برخی معتقدات از قدیمی ترین کتابهای زیدیه در فقه، کتب مجموع الحدیث و مجموع الفقه است که این دو مجموعه را روی هم مجموع الکبیر هم نامیده اند. نگفتن حی علی خیر العمل در اذان، جواز مسح علی الخفین، قائل نبودن به متعه و جواز خوردن ذبح اهل کتاب از معتقدات فقهی زیدیه است. آنان امر به معروف و نهی از منکر را واجب می دانند و بر پایه این اعتقاد هجرت از سرزمینی که مردمش به گناه تظاهر می کنند به جایی که در آن گناه نباشد را واجب می دانند. زیدیه در استنباط احکام شرعی، مانند ابوحنیفه اخذ به قیاس می کنند. این فرقه، اساس آراء شرعی را بر اجماع علمای امت اسلام می دانند. زیدیه در حسن و قبح، معتزلی مذهبند. شهرستانی علت این گرایش را شاگردی زید نزد واصل بن عطا که سرسلسله معتزله بود، می داند . آنان به بداء و رجعت قائل نبوده و تقیه را جایز نمی شمارند . آنان معتقدند هر فاطمی (خواه از فرزندان حسن ع باشد خواه حسین ع) عالم و زاهد و شجاع و سخی به شرط این که دعوی امامت کند و خروج نماید امام است. به اعتقاد زیدیه خروج دو امام در زمان واحد در دو نقطه از عالم جایز بوده و هردو واجب الاطاعه خواهند بود. زید، امامت مفضول با وجود فاضل را جایز می شمرد. این اعتقاد تا زمان ناصر اطروش در زیدیه پایه داشت و پس از آن زیدیان از این اعتقاد برگشتند. “آنان کفر را به دو گونۀ کفر جحود و کفر نعمت مى‌دانند و معتقدند هرکس گناه کبیره‌اى انجام دهد و این کار از باب حلال دانستن آن حرام باشد کافر و مرتد است، و هرکس کبیره‌اى را نه به عنوان مخالفت و استحلال بلکه به تحریک هوسهاى درونى انجام دهد گناهکار و فاسق است و چنانچه توبه نکرده بمیرد دوزخى نیز هست. اسماعیلیه “اسماعیلیه نام عمومی فرقه هایی است که بعد از حضرت امام جعفر صادق (ع) به امامت فرزندش مهترش اسماعیل یا نواده اش محمد بن اسماعیل اعتقاد دارند و گاه در بلاد مختلف به نامهای گوناگون مانند باطنیه، تعلیمیه، سبعیه، حشیشیه، ملاحده و قرامطه خوانده شده اند”فرقه مشهور اسماعیلیه، باطنیه تعلیمیه هستند. ابوالخطاب محمدبن ابی زینب یا مقلاص بن ابی الخطاب، شخصیتی است که در منابع اسماعیلیه از آن به عنوان شخصی که در امامت اسماعیل دست داشته است نام برده اند. تفصیل عقاید ابوالخطاب در ام الکتاب که کتاب سری اسماعیلیان است ذکر شده.
طبق گزارش منابع شیعی، امام صادق (ع) در زمان حیات خودشان اسماعیل را به عنوان امام بعدی معرفی کردند اما اسماعیل در زمان حیات پدرش بدرود حیات گفت. مرگ اسماعیل قبل از به امامت رسیدن باعث به وجود آمدن تشتت و اختلاف در تعیین امام بعدی شد. برخی از این رو که اعتقاد داشتند سخن امام (ع) نباید تغییر کند گفتند اسماعیل هنوز زنده است و روزی به عنوان قائم (عج) ظهور خواهد کرد. برخی هم از این بابت که معتقد بودند امامت به استثنای حسن و حسین (ع) از طریق برادری منتقل نمی شود، به انتقال امامت از اسماعیل به فرزندش محمد روی آوردند. برخی هم قائل به بداء شده، به امامت موسی بن جعفر (ع) معتقد شدند. سلسله امامان شیعه اثنی عشری از طریق گروه اخیر ادامه می یابد.
برخی معتقدات اسماعیلیه
اسماعیلیان “هرگونه حد و تعریف و صفت، صورت، ماهیت و حتی وجود را به این مفهوم که یک صفت باشد از خداوند نفی می کنند”. آنان بر خلاف اخوان الصفا که وجود موجودات را از طریق فیض می دانستند قائل به ابداع در به وجود آمدن موجودات بودند. اسماعیلیان، تعداد پیامبران اولوالعزم را هفت نفر دانسته، برای هر نبی یک وصی (امام) قائلند. آنان به تاویل آیات، احادیث و احکام شرعی، اعتقاد دارند و به همین جهت انسانها را نیازمند به امامی می بینند که این تاویلات و معانی باطنی را برایشان بگشاید. “در اصطلاح اسماعیلیه، امام به دو نوع مستقر و مستودع تقسیم می شود. امام مستودع: کسی است که پسر امام و مهمترین فرزندان او و دانای به همه اسرار امامت و بزرگترین اهل زمان خود باشد، جز این که او را حقی بر فرزندانش نیست و امامت در نزد او ودیعه است. امام مستقر: کسی است که از تمام امتیازهای امامت برخوردار است و حق دارد که امامت را به فرزندان و جانشینان خود واگذارد. اسماعیلیان اعتقادی به بهشت و دوزخ جسمانی ندارند ولی برای مبتدیان این کلمات را به معنی معمولشان تفسیر می کنند. آنها تناسخ را نمی پذیرند و به جدایی دو حوزه اسلام و ایمان و قابلیت زیادت و نقصان در ایمان باور دارند. در شریعت، آنان هفت رکن طهارت، نماز، زکات، روزه، حج، جهاد و ولایت را دارند که البته رکن ولایت را از مابقی بالاتر و مهمتر می دانند. امامیه امامیه، در اصطلاح نام فرقه ای از تشیع است که به امامت منصوص دوازده امام بعد از محمد مصطفی (ص) باور دارند. این فرقه را به نامهای شیعه اثنی عشری یا دوازده امامی و شیعه جعفری هم می شناسند. برخی امامیه را نام هر فرقه ای می دانند که اعتقاد به امام منصوب داشته باشد. طبق این معنی می توان همه فرقه های شیعی را امامی نامید اما امامیه اصطلاحی، که آن را از سایر فرقه های شیعه جدا می کند همان است که به امامت منصوص دوازده امام پس از محمد مصطفی (ص) معتقد است که ذیل این نوشته ذکر خواهند شد.
سلسله امامان در امامیه بر مبنای نصوص وارده مثل حدیث لوح که از جابر نقل شده و سایر روایات، امامیه تعداد امامان بعد از پیامبر (ص) را دوازده نفر می دانند که به ترتیب عبارتند از: علی بن ابیطالب المرتضی (ع) حسن بن علی المجتبی (ع) حسین بن علی الشهید (ع) علی بن الحسین السجاد (ع) محمد بن علی الباقر (ع) جعفر بن محمد الصادق (ع) موسی بن جعفر الکاظم (ع) علی بن موسی الرضا (ع) محمد بن علی الجواد (ع) علی بن محمد الهادی (ع) حسن بن علی العسکری (ع) (م ح م د) حجة بن الحسن المهدی (عج). برخی آرا و عقاید امامیه، به پنج اصل عقیدتی قائلند؛ یعنی علاوه بر توحید، نبوت و معاد، امامت و عدل را هم در عداد اصول عقاید به شمار می آورند. آنها در مبحث جبر و تفویض به امر بین الامرین و در مسئله حسن و قبح، به حسن و قبح عقلی معتقدند. بر خلاف نظر زیدیه از منظر امامیه، امامان با نص جلی و تصریح به نام مشخص شده اند و امامت دو امام در زمان واحد و همچنین تقدم مفضول بر فاضل جایز نیست. تعداد امامان منصوص، دوازده نفر است که دوازدهمین آنها همنام و هم کنیه پیامبر اسلام (ص) بوده و در غیبت به سر می برد. امامیه می‌گویند چنان‌که بر پیامبر (ص) وحی می‌شد، بر امام الهام می‌شود. بداء از مسائلی است که امامیه مانند زیدیه و برخی از اسماعیلیه به آن معتقدند. عصمت امام، رجعت، صحت ازدواج موقت، و تقیه نیز از اعتقادات امامیه به حساب می آید.