اسماعیلیه، یکی از فرقه های تشیع است که در دوره هایی از تاریخ، پیروان بسیاری را یافت و حتی توانست حکومت های محلی و مقتدری نیز ایجاد کند. متاسفانه منابعی که اینان در باره خود نوشته اند از بین رفته است و نوشته های دیگران هم از استحکام لازم برخوردار نیست.بررسی و تحقیق تاریخ اسماعیلیان کاری بسیار دشوار است. محققان برای پژوهش در باره این فرقه با مشکلاتی رو به رو هستند که در بررسی سایر سلسله ها و فرقه ها وجود ندارد. کمتر فرقه ای را می توان یافت که مانند اسماعیلیان دچار ابهام و پیچیدگی شده باشد. تاریخچه زندگانی سران آن ها و افکار و عقایدشان بسیار تاریک و مبهم است و این مشکل با مراجعه به منابع متعصبانه و مغرضانه دشمنان اسماعیلیان که اجبارا به آن ها رجوع خواهد شد، برطرف نمی شود. ابهام در تاریخ این گروه دلایل مختلفی دارد;از جمله این که منابع تاریخی خود اسماعیلیه نوعا از بین رفته و ماخذ عمده اطلاعات، کتاب هایی به قلم مخالفان ایشان است. از این رو، به ناچار باید به منابع تاریخ نویسانی اتکا کرد که یا کورکورانه دشمن تحولات درونی اسماعیلیان بودند، و یا آن را نادیده می گرفتند، لذا بر محقق منصف و بی غرض که تا اندازه ای با تاریخ آن عصر، انس دارد، غرض ورزی در بسیاری از نسبت ها که به این فرقه و پیروان آن داده اند، آشکار است، و اغلب آن ها به نظر کلی، ساختگی می آید.
منابع:
علی الظاهر اولین کتاب در باره اسماعیلیه کتاب ابو عبد الله محمد بن علی بن رزام طائی کوفی بوده، که در رد اسماعیلیه تالیف شده است. ابن الندیم، (297-378) در کتاب «الفهرست » در باره دوران آغازین نهضت اسماعیلیه از او نقل کرده، و گویا چندان اعتمادی به اقوال و نوشته های ابن رزام نداشته و مسؤولیت را از عهده خود، در روایت از آن کتاب برداشته است. او در ابتدای فصل مزبور می گوید: قال ابو عبد الله بن رزام فی کتابه الذی رد فیه علی اسماعیلیه و کشف مذاهبهم ما قد اوردته بلفظه و انا ابرء عن العهدة فی الصدق عنه، و الکذب فیه .
– مقریزی احمد بن علی (766-845) در کتاب اتعاظ الحنفاء باخبار الائمه و الخلفاء (که در لیبسیک و قدس شریف چاپ شده) در باره آغاز کار اسماعیلیه عین مندرجات کتاب الفهرست را با مختصر اختلافی در عبارت به نقل از کتابی دیگر، در طعن بر انساب خلفاء فاطمیین تالیف محمد بن علی بن الحسین بن احمد بن اسماعیل بن جعفر الصادق علوی دمشقی، معروف به «شریف اخو محسن بن عابد علوی دمشقی که از رجال اواخر قرن چهارم هجری ولی مقریزی خود تصریح می کند که ماخذ، شریف اخو محسن علوی نیز در نقل این مطالب همان ابو عبد الله بن رزام است، یعنی همان کسی که ابن ندیم اطلاعات عمده خود را راجع به اسماعیلیه از او نقل کرده است . عجیب آن که، مقریزی در حالی که به گزارش ابن رزام و پیرو او اخو محسن اعتقاد ندارند، استفاده سرشاری از نوشته های او کرده است . متن نوشته اخو محسن در دو نسخه متفاوت، اولی در آثار مقریزی -قسمت آئینی آن در کتاب خطط و قسمت تاریخی اش در کتاب مقفی آورده است. و دیگری در نهایة الادب نویری که یک دانشنامه ادبیات و تاریخ است، باقی مانده است.
– ابو منصور عبد القاهر بغدادی صاحب الفرق بین الفرق
– سمعانی در کتاب الانساب
– ابن الاثیر در تاریخ کامل
– نظام الملک در سیاستنامه
– ابو المعانی محمد بن عبید الله علوی در بیان الدیان
– رشید الدین در جامع التواریخ
– علاء الدین جوینی در تاریخ جهانگشای
– مقالات الاسلامیین از ابو الحسن اشعری -متوفی 321 ه-
کار اشعری را محمد بن الملطی عقلانی شافعی -متوفی 275- و در کتاب خود التبیه و الرد علی اهل الاهواء و البدع ، دنبال کرده ولی وی بیشتر با رد و تکذیب سر و کار دارد تا تبیین و تشریح، ولی با این همه مطالب جالبی را ارائه کرده است . مفصل تر از همه این ها اثر معروف اشعری، ابو منصور عبد القاهر بن طاهر بغدادی -متوفی 429 ه- است. وی در کتاب الفرق بین الفرق بررسی مفصلی از فرقه های تشیع، تواریخ و آیین های آن ها ارائه می کند.
– کتاب السلوک از بهاء الدین جندی -متوفی 732 ه-
– کشف الاسرار الباطنیه و اخبار القرامطه نویسنده آن محمد بن مالک ابن ابی الفضائل الحمادی الیمانی .
– ابو المعانی محمد بن عبید الله علوی در کتاب بیان الادیان تالیف، 485 ه
– ابن حزم -متوفی 459 ه- در نخستین تاریخ مذاهب اسلامی به نام الفصل فی الملل و الاهواء و النحل
– شهرستانی -متوفی 548- در تاریخ مذاهب قسمت مربوط به حسن صباح .
– المنقذ من الضلال غزالی -متوفی 505-
– غزالی کتاب فضائح الباطنیه را به دستور المستظهر بالله عباس در رد اسماعیلی گری نیز نوشته است.
– نسخه خطی در کتابخانه شهید علی پاشای استانبول، به نام کتاب تثبیت دلائل نبوت سیدنا محمد (ص) ب از تالیفات قاضی عبد الجبار بن محمد بن عبد الجبار بصری متوفی 415
این نسخه خطی دارای 294 برگ است که برگ های 53 تا 143 آن به نهضت باطنی مربوط است. دارای اصالت است و اطلاعات جدیدی را عرضه می کند .
– فرق الشیعه منسوب به ابو محمد الحسن بن موسی نوبختی (متوفی قبل از سال 310 ه) در این کتاب، تشیع و فرقه های مربوط از زمان شهادت حضرت علی (ع) تا غیبت امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف بررسی شده است.این اثر بی غرضانه نوشته شده و دارای اطلاعات زیادی در باره تاریخ پیشین اسماعیلیان است.
– المقالات و الفرق از سعدبن عبد الله ابی خلف الاشعری قمی
– تبصرة العوام فی معرفه مقالات الانام تالیف جمال الدین مرتضی محمد بن حسین بن حسن رازی مؤلف نزهة الکرام و بستان العوام .
– رشید الدین فضل الله (متوفی 714 ه ق) سیاست مدار و مورخ بزرگ ایران در عصر مغول، جامع التواریخ رشید الدین فضل الله از روی جهانگشای جوینی استنساخ باشد.
– کتاب جهانگشای جوینی .
دست نوشته های جوینی عمده ترین ماخذ است. جوینی بیست و چهار سال در بغداد از طرف مغول ها حکمرانی کرد.از جهانگشای او به صراحت معلوم می شود که جوینی همه جا در جریان قلع و قمع اسماعیلیه همراه هولاکو بوده است. بعد از فتح الموت و استیصال اسماعیلیه در سنه 645 عطا ملک برای آن که مبادا کتابخانه الموت که آوازه آن در گوشه و کنار شایع بود، عرصه تلف و غارت گردد و آن آثار نفیسه به کلی از میان برود به هولاکو عرضه داشت که نفایس کتب الموت را تضییع نتوان کرد. هولاکو آن سخن را پسندیده، فرمان داد تا علاء الدین به قلعه رفته مستودعات خزانه و مستجمعات کتابخانه ایشان را که از عهد حسن صباح تا آن وقت در طول 170 سال به تدریج فراهم آمده بود، مطالعه و آن چه لایق خاصه پادشاه باشد، جدا کند. جوینی به مطالعه کتابخانه و خزانه ایشان رفته آن چه مصاحف و نفایس کتب و آلات نجومی رصدخانه بود، استخراج کرده، باقی کتب را که متعلق به اصول یا فروع مذهب ایشان بود به اقرار خود همه را بسوخت. از کتبی که علاء الدین جوینی از کتابخانه مذکور استخراج کرده و خوشبختانه آن را نسوخته است، کتابی است مشتمل بر وقایع احوال حسن صباح به نام سرگذشت سیدنا که خلاصه مختصری از آن را خود جوینی در جلد سوم جهانگشای و خلاصه مفصل تری از آن را رشید الدین فضل الله در جلد دوم از جامع التواریخ در تاریخ اسماعیلیه الموت نقل کرده اند .
– یکی از آثار اصیل اسماعیلی کتاب عیون الاخبار و فنون الآثار فی ذکر النبی المصطفی المختار و وصیه الکرار و آلهما الاطهار، تالیف، داعی ادریس عماد الدین داعی یمن (متوفی 872 ه ق) جزءهای چهارم و پنجم و ششم کتاب را مصطفی غالب در بیروت چاپ کرده است و بخش خاصی از آن به نام تاریخ الخلفا الفاطمیین بالمغرب با تحقیق «محمد الیعلاوی »در بیروت چاپ شده است. ظاهرا بقیه کتاب تاکنون به صورت خطی باقی مانده است. قطعاتی از آن را نیز «الدشراوی » در تونس (1979) و حمدانی در مجله Des islam چاپ کرده اند.
– یکی دیگر از نخستین آثار اسماعیلیه، کتاب افتتاح الدعوه و ابتداء الدوله نوشته قاضی نعمان بن محمد قاضی القضات المعز لدین الله است.این اثر که تاریخ دعوت فاطمیان در یمن و آفریقای شمالی تا برقراری خلافت آن ها است، از ارزش زیادی برخوردار است. این کتاب یکبار به تحقیق «وداد القاضی » به سال 1970 م در بیروت و بار دوم به تحقیق «فرحات الدشراوی » به سال 1975م در تونس چاپ شده است.
– ریاض الجنان تالیف شرف علی سید نوری است که در سال 1277 ه.ق در بمبئی منتشر شده این اثر کل جهان اسلام را مورد توجه قرار داده و نویسنده از نظر گرایش کاملا اسماعیلی است.
– کتاب الفلک الدوار فی سماء الائمه الاطهار تالیف شیخ عبد الله بن مرتضی
– دستور المنجمین به زبان عربی و در علم نجوم زیج است. این کتاب حاوی معلومات تاریخی به خصوص در باره اسماعیلیه نزاریه ایران است. از قرائن برمی آید که نگارنده از همان فرقه بوده است و تالیف کتاب در حدود سال 500هجری و در ایام حیات حسن صباح است ولی نام مؤلف معلوم نیست.نسخه بسیار قدیمی از این کتاب که ظاهرا نسخه اصلی است در کتابخانه ملی پاریس موجود است .
اسناد جدید
امروزه با کشف اسناد جدید و بررسی و تحلیل اسناد قدیمی، بررسی نقادانه از تاریخ اسماعیلیان مقدور شده است و محققینی چون «سیلوستر دوسالی » فرانسوی و «راینهارت دوزی »هلندی و «میخائیل یان دو خویه » خاورشناس دیگر هلندی و «کازانوا» فرانسوی و «لویی ماسینیون » و خاورشناس روسی «ولادیمیر ایوانف » و «هاجن » و «برناردلویس » انگلیسی و «عباس حمدانی »و «آصف فیضی » و دیگران تحقیقات مفصلی در این زمینه انجام داده اند
– «سیلوستر دوسالی » در کتابی دو جلدی در باره «دروز»فرقه ای از اسماعیلیه از مذهب اسماعیلیه و اصل و منشا عقیده آنان گفت وگو کرده است.
– خاورشناس هلندی «راینهارت دوزی » در کتابی که در باره تاریخ مسلمانان اسپانیا نوشته، همانند «سیلوستر دوسالی » عقیده اسماعیلیان را فکری ایرانی پنداشته است.
– «میخائیل یان دو خویه » خاورشناس دیگر هلندی در کتاب خود یادی از قرامطه بحرین و فاطمیان اعتماد زیادی بر کتاب های اهل تسنن کرده و معتقد است که عبد الله بن میمون قداح اصلا ایرانی است و به خاطر دشمنی که با عرب، چنین فرقه ای را ایجاد کرده است. «کازانوای » فرانسوی نیز در مقاله ای در باره عقاید اسرارآمیز فاطمیان مصر در مجله تحقیقات فرانسوی در 1920، اصل مذهب قرامطه را منشعب از فرقه حنفیه یا کیسانیه دانسته است.
– لویی ماسینیون (1884-1964) استاد اسلام شناس دانشگاه سوربن فرانسه، در باره قرامطه و کتاب شناسی آنان، چند مقاله تحقیقی نوشته که چکیده آن به شکل مقاله در دائرة المعارف اسلام چاپ شده است. ماسینیون در تحقیقات خود در باره اسماعیلیه به منابع و اخبار شیعه امامیه توجه خاصی دارد و نخستین کسی است که خاورشناسان را از اهمیت این منبع پرمایه آگاه کرده است.
– ایوانف روسی الاصل و اسماعیلی شناس معروف نیز عمرش را وقف مطالعه و بررسی تاریخ اسماعیلیان کرد و تحقیقات مفصلی در باره پیدایش آنان انجام داده و منتشر ساخت و علاوه بر آن متون متعددی از آثار اسماعیلی را تصحیح و منتشر کرد. وی بیش از یک صد جلد کتاب و مقاله در باره مذهب اسماعیلیان و منشا و تعلیمات آنان نوشت او در سال 1918 از روسیه مهاجرت کرد و مدت زیادی یکی از نزدیکان آغاخان محلاتی رهبر فرقه اسماعیلیه هندوستان بود.
– آخرین خاورشناس معروفی که در باره اسماعیلیه تحقیقات مفیدی دارد، «برنارد لویس » دانشمند معاصر انگلیسی می باشد که تاکنون چند کتاب در باره این مذهب منتشر کرده است. اولین کتاب در این باره، رساله دکترای او در دانشگاه لندن است. او بر خلاف دیگران، اسماعیلیه را حزب و فرقه ای عربی می شمارد، که موالی اعم از ایرانیان و آرامیان نیز بدان مذهب گرویدند و عقاید مسیحی و ایرانی و بابلی قدیم را در آن داخل کردند.
هم چنین «هاجن » استاد فقید مطالعات اسلامی دانشگاه شیکاگو رساله دکترای خود را در زمینه تاریخ اسماعیلیان نزاری نوشت و فشرده آن توسط «یعقوب آژند» به فارسی ترجمه و در کتاب اسماعیلیان در تاریخ چاپ شده است.
در بین فرزانگان مشرق زمین تحقیقات و آثار متعددی منتشر شده است که به آنان اشاره می شود،
– «عباس حمدانی » استاد مطالعات اسلامی دانشگاه کراچی پاکستان چندین اثر در باره اسماعیلیان به رشته تحریر درآورده است و آثار خطی زیادی از اسماعیلیان را که از یمن به پاکستان رسیده، در اختیار دارد و اکثر تحقیقاتش را بر اساس آن ها انجام داده است. او دکترای خود را در باره روابط فاطمیان و عباسیان از دانشگاه لندن گرفته است.
– «آصف فیضی » از اساتید اسماعیلی شناس دانشگاه های هند است که تمامی وقت خود را صرف مطالعه در باره اسماعیلیان هند کرده و چندین مقاله در این باره نوشته است.
– از محققان روسی می توان از «پطروشفسکی » استاد کرسی تاریخ ممالک شرق نزدیک در دانشکده شرق شناسی دانشگاه لنینگراد نیز نام برد. وی تحقیقات ارزش مندی در این باره انجام داده است،
پرفسور کربن و طرفداری او از اسماعیلیه
کربن به اندیشه های تاویلی سخت گرایش داشت و بدین جهت به چاپ کتاب کشف المحجوب اثر داعی مشهور اسماعیلیه، ابویعقوب سجستانی و هم چنین جامع الحکمتین اثر ناصر خسرو قبادیانی داعی خراسان و نیز سه رساله اسماعیلی اقدام کرد. او در کتاب تاریخ فلسفه اسلامی خویش از آرای باطنیان با ستایش و تمجید فراوان یاد می کند و حتی از حسن اسماعیلی -که اسماعیلیان از او با عبارت «علی ذکره السلام » یاد می کنند- و اعلام اباحی گری و الغای شریعت از سوی او، دفاع کرده است.
گزارشی از اسماعیلیه
فرقة اسماعیلیه، دومین فرقه پرجمعیت شیعه، بعد از اثنی عشری است. تشکیل این فرقه به خاطر اختلاف برسر جانشینی امام جعفر صادق سلام الله علیه بود، که آن ها در سال 148ق. (765م.) در کوفه از شیعیان جدا شدند و دست به نهضتی سیاسی مذهبی برای براندازی عباسیان زدند. آنها قایل بودند که حکومت عدل توسط امامی از فرزندان اسماعیل بن جعفر(پسر بزرگ امام صادق سلام الله علیه) به وجود می آید. اسماعیلیان در قطعاتی از تاریخ دارای حکومت بوده اند( مثل فاطمیون مصر و الموت ایران)، بنابراین توانستند، عقاید خود را مکتوب و نظام مند کنند. با نگاهی به تاریخ اسماعیلیه باید گفت، آنها سه دوره تاریخی داشته اند که عبارتند از: اول دوره کمون و شکل گیری؛ که بعد از شهادت امام صادق سلام الله علیه تا زمان اختفای محمد بن اسماعیل را شامل می شود شیعه اثنی عشری و اسماعیلیه دو فرقۀ اصلی شیعه، در این زمان ، در حال شکل گیری بوده و حکومت عباسی هم مخالف آنان بود و پیوسته آنان را مورد آزار قرار می داد، بنابراین آنان، بیشتر در خفا زندگی کرده و عقاید خود را شفاهی بیان می کردند و از آنان، در این دوره آثار معدودی بر جای مانده است. دوم، دوره ستر؛ این دوره پس از به امامت رسیدن محمد بن اسماعیل آغاز شد و تا تشکیل حکومت اسماعیلی در مغرب ادامه داشت. محمد به خاطر احترامی که مردم برای امام کاظم سلام الله علیه می گذاشتند کم کم، اعتبار خود را در مدینه از دست داد، لذا از مدینه هجرت نمود و در عراق و ایران، یک زندگی مخفی را شروع کرد و با اعزام داعیان خود به نقاط مختلف، طرفداران خود را رهبری می کرد. پس از او نیز فرزندان او به سلمیه شام هجرت نمودند و در آنجا به طور مخفیانه، زندگی کردند. در این زمان آنها فقط از طریق داعیان خود، با مردم در ارتباط بودند. سوم، دوره کشف(ظهور) ؛ که با تشکیل دولت اسماعیلی در مغرب و بعد در مصر(فاطمیون) آغاز می شود که امامان دیگر مخفی نبودند، و به طورآزادانه به تبلیغ دین خود پرداختند. این، زمانِ شکوفایی آنان است و بسیاری از عقاید خود را نیز تدوین نمودند. در این دوره بسیاری از عقایدی را که در دوران ستر و کمون وجود داشت و فاطمیون آنان را نمی پسندیدند، حذف کرده و توانستند آن ها را ،نظام مند کنند. الان هم اسماعیلیه در دو فرقه مستعلوی(بهره ها و خوجه ها) و نزاری آقاخانی ادامه حیات می دهند. فرقه اسماعیلیه آقاخانیه، یکی از دو فرقة باقی مانده اسماعیلیه است، که در مقایسه با فرقۀ دیگر( بهره ها) ، بیشترین جمعیت اسماعیلیه را تشکیل می دهد، با این حال، فرقۀ اسماعیلیه دومین فرقه پر جمعیت شیعه است، اما تحقیقات چندانی در مورد عقاید و احکام آنان صورت نگرفته است. این امر علل مختلفی داشته است، مانند: مخالفت حاکمان غالبا متعصب سایر مذاهب و کمبود آثار مکتوب در این حوزه، که ناشی از یکسری عوامل تاریخی می باشد، مثل کم توجهی اسماعیلیان اولیه به ثبت و نشر عقاید خودشان، جرح و تعدیل شدن آن عقاید توسط خلفای فاطمی،از بین رفتن کتابخانه ها و مراکز علمی اسماعیلیه در حمله ایوبیان به مصر، حمله مغولان به الموت و نابودی کتب آن جا و نیز مخفی کاری خود اسماعیلیان ،به طوری که هنوز هم کتب ناب و اصلی این فرقه هم چنان در کتابخانه آقاخان از دسترس عموم محقیین به دور است .از طرف دیگر در بعضی موارد، نوع تاویلات فرقۀ اسماعیلیۀ آقاخانیه از قرآن و روایات، باعث برداشت نامطلوب سایر مذاهب غیر شیعی از شیعیان شده ، تا جایی که در مواردی عقاید این فرقه به عنوان عقاید شیعه امامی معرفی شده است. اسماعیلیۀ آقاخانیه در بحث تاویل ، به ویژه در مبحث امامت راه افراط را پیموده و با اباحه گری و دوری از شریعت، در مواردی باعث وهن شیعه شده است. گرایش به تصوف و دوری آنان از شریعت در طول تاریخ، ضربات سختی به پیکره تشیع وارد کرده است، به گونه ای که بازگشت عده ای از آنان به شریعت هم، نتوانسته به ترمیم آن بپردازد.سختگیریهای ابتدایی نزاریان ، درباره تکالیف شرعی توسط افرادی مثل حسن صباح، سرانجام باعث شریعت گریزی عده ای در زمانهای بعدی شد.ما اگر چه قایل به مسلمان بودن اسماعیلیه نزاریه هستیم، اما به نظر می رسد اسماعیلیه و به ویژه آقاخانیه همواره راهی را بین افراط و تفریط پیموده است.پایان نامه ای در امامت در اسماعیلیه آقاخانیه نوشته شده که باید مراجعه نمایید.
تمام کتب مربوط به موضوع فرق و ادیان و ادیان مختلف در خصوص اسماعیلیه مطالبی دارند .
پایان نامه : امامت ازدیدگاه امامیه،زیدیه،آقاخانیه نگارنده : عنایت الله حسینی استاد راهنما : مهدی فرمانیان استاد مشاور : حمیدملک مکان

شناسایی میزان تأثیر کلام اسماعیلیه بر کلام شیعه، نیازمند تحقیق و بررسی دقیق است که از عهده این مجموعه خارج می باشد،