منظور از اينكه نفس انسان در رهن يا در گرو اعمال خويش است

در آيه 21 سوره طور و آيه 38 سوره مدثر به اين موضوع پرداخته شده است: «كلُ‏ُّ نَفْسِ  بِمَا كَسَبَتْ رَهِينَة» (آرى) هر كس در گرو اعمال خويش است.[1] « كلُ‏ُّ امْرِى  بمَِا كَسَبَ رَهِين» هر كس در گرو اعمال خويش است.[2] خداوند در اين دو آيه به اين نكته اشاره مي كند كه هر انساني در رهن يا در گرو اعمال خود است. ابتدا لازم است به تبيين معناي رهن بپردازيم تا بهتر متوجه معناي اين عبارت بشويم. يكي از معاني واژه رهن ملازمت و همراهي است. يكي يكي ديگر از معاني آن كه بيشتر هم معروف است همان گروگان و وثيقه است.[3] اما برخي معناي اصلي آن را دوام و پايداري مي دانند. مثلا وقتي مي گويند نعمة راهنة، منظورشان نعمت هميشگي است.[4] برخي نيز معناي اصلي آن را گرفتن چيزي و نگه داشتن يا حبس كردن آن دانسته و معناي دوام و ثبات را لازمه همين معناي اصلي دانسته اند.[5] در صورتي كه معناي اخير (گرفتن و حبس كردن) را معناي اصلي بدانيم كه معناي گروگان را نيز شامل مي شود، معناي آيه اين گونه مي شود: هر انساني تا هنگام محاسبه اش محبوس است. زيرا هر چيزي كه انسان كسب مي كند بايد مطابق قوانين عدل الهي محاسبه شود، تا رسيدن زمان محاسبه انسان محبوس است. گويى تمام وجود انسان در گرو انجام وظائف و تكاليف او است، هنگامى كه آن را انجام مى ‏دهد آزاد مى‏ گردد و گرنه در قيد اسارت باقى خواهد ماند.[6] به عبارتي ديگر خداى تعالى اين حق را به گردن خلق دارد كه با ايمان و عمل صالح او را بندگى كنند، پس هر نفسى از خلق نزد خدا محفوظ و محبوس است، تا اين حق و اين دين را بپردازد، حال اگر ايمان آورد و عمل صالح انجام داد از گرو در آمده آزاد مى‏ شود، و اگر كفر ورزيد و مرتكب جرم شد و با اين حال مرد، هم چنان رهين و براى ابد محبوس است.[7] هم چنانكه از رسول صلى اللّه عليه و آله روايت شده كه به كعب بن عجزه فرمود: «هرگز وارد بهشت نخواهد شد بدنى كه از غذاى پليد روئيده شده باشد. اى كعب مردم دو صنف هستند: گروهى نفوس خود را خريدارى مى ‏نمايند و آزاد مى‏ شوند و گروهى نفوس خود را مي فروشند و محكوم به عقوبت و هلاكت خواهند بود.» بنابراين اگر اعمال صالح انجام داديم در واقع بهاي آزادسازي نفس را پرداخت كرده ايم و آزاد مي شويم و گرنه آزادي خود را از دست خواهيم داد و در بند عقوبت خواهيم بود.[8] اما اگر معناي رهن را ملازمت و همراهي بگيريم، مي توان گفت منظور آيه همراهي اعمال انسان با انسان است. يعني انسان هر چه كسب كند و هر كاري كند چه خوب و چه بد هميشه همراه او خواهد بود. در واقع اين جمله تاكيدى است بر اين واقعيت كه اعمال انسان هرگز از او جدا نمى ‏شود و پيوسته در تمام مراحل و مواقف همراه او است. و در قيامت بايد نسبت به تك تك اعمالش پاسخگو باشد![9] بنابراين مي توان هر دو معنا را از اين آيات برداشت نمود: يعني انسان در گرو اعمالش است، اگر عملش خوب بود آزاد مي شود و گرنه محبوس و گرفتار مي گردد و ديگر اينكه اعمال انسان هميشه همراه و ملازم او خواهد بود و هيچ راه فراري از اعمال بد خود نخواهد داشت، چنانچه اعمال نيك نيز هرگز او را تنها نخواهند گذاشت.

پي نوشت:
[1] .مدثر،38
[2] .طور،21
[3] . لسان العرب، دار صادر،بيروت،1414ق، ج‏13، ص: 188
[4] . مجمع البحرين، كتابفروشى مرتضوى،تهران،1375ش، ج‏6، ص: 258؛ التحقيق في كلمات القرآن الكريم، حسن مصطفوي، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، تهران،1360،ج‏4، ص: 250
[5] . التحقيق في كلمات القرآن الكريم، ج‏4، ص: 251
[6] . تفسير نمونه، دار الكتب الإسلامية ، تهران،1374،ج‏25، ص: 250
[7] . ترجمه تفسير الميزان، دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ مدرسين حوزه علميه قم ،1374ش ، ج‏20، ص: 151
[8] . انوار درخشان، حسينى همدانى سيد محمد حسين، تهران،1404،ج‏15، ص: 498
[9] . تفسير نمونه، ج‏22، ص: 432