یکی از اماکن عمومی که سیره معصومان علیهم السلام بر بهداشت و  پاکیزگی آنها تعلق گرفته و مسلمانان را نیز به پاسداری از آن ترغیب نموده اند، توقفگاهها، اعم از کاروانسرا، خوابگاه ها و ایستگاههای بین راهی است. از این محل، در روایات معصومان علیهم السلام به عنوان «ظل النزال؛ سایه فرود آمدگان» یاد شده است. بدیهی است مکانی که مسافران در مسیر راه برای رفع خستگی، استراحت یا صرف غذا و انجام نماز انتخاب می کنند، باید پاکیزه و محیطی سالم و بهداشتی باشد. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم می فرماید: المتغوط فی ظل النزال ملعون؛ تخلیه کننده در توقفگاه های مسافران ملعون است. آن حضرت مسلمانان را از انجام چنین اعمالی بر حذر می دارد، زیرا این محل مورد استفاده عموم است و جزء حقوق عموم و اماکن همگان به حساب می آید. در حدیثی دیگر، امام هفتم نیز از آلوده کردن «منازل النزال» به طور کلی، اعم از اینکه سایه باشد یا حتى اطاق و سایه و حتی شکل خاصی و هیئت ظاهری برجسته‌ای نداشته باشد، منع فرموده است.
 
یکی از اماکن عمومی راه‌هاست که به صورت پیاده روی کوچه، خیابان و جاده شناخته می شود. پیامبر اکرم صلى الله علیه وسلم نه تنها به آلوده نکردن آنها تأکید کرده، بلکه سد معابر را نهی فرموده است و کسی را که بدین عمل دست زند تحت عنوان «ساد الطریق المسلوک» ملعون شمرده است. در روایتی آمده است که در زمان  امام علی علیه السلام آب فرات بالا آمد، به طوری که مردم اطراف و سواحل، احساس خطر کردند. حضرت خود در صدد چاره جویی برآمد و ضمن بازدید از قسمت های فرات متوجه شد که برخی جوانان، معابر را تنگ کرده و جاده ها را آلوده نموده اند. ایشان به شدت خشمگین شد و فورا به گشودن کوچه ها و خیابانها و بستن ناودانها که به کوچه ها آب می ریختند و تمیز نمودن آنها اقدام کرد و مردم را از این جهت سخت سرزنش نمود. علی بن حسین عللا از این موضوع تحت عنوان «الطرق النافذه» یاد کرده و از آلودن آن منع کرده است. و در همین راستاست که فقها، یکی از علائم و اقدامات امام زمان (عجل الله فرجه الشریف) را توسعه راه ها و خیابان ها و کوچه ها و برطرف نمودن آلایندهای محیط، به خصوص در شوارع دانسته اند، از این رو آن حضرت، حتی مساجدی را که در مسیر مسلمانان قرار گرفته و باعث سد معبر شده باشند، تخریب میکند و آلایندهای زیست محیطی، از قبیل ناودان های خانه ها، جوبهای فاضلاب و… را که باعث آلودگی می گردد، دستور اصلاح می دهد.
 
سایه درختان که مورد استفاده قرار می گیرد و محل فرود آمدن میوه (مساقط الثمار) نیز از موارد اماکن عمومی است که باید اصول زیست محیطی در آن رعایت شود. محل فرود افتادن در صورتی که از جاهایی نباشد که محل توقف مسافران و محل بهره مردم باشد نیز باید مصون از هر گونه آلودگی و مواد غیر بهداشتی باشد، زیرا در روایات معصومان علیهم السلام علیهم السلام تصریح شده که هر جا محل فرو افتادن میوه است باید از آلودگی حفظ شده و نظافت داشته باشد. ذیل روایات «مساقط الثمار»، تخلیه نیز ممنوع شده و امامان معصوم و با عناوین مختلف، لزوم رعایت اصول محیط زیست را در باره آن یاد آور شده اند.
 
معصومان علیهم السلام پس از دستور اکید بر نیالودن اماکن عمومی و یادآوری بسیاری از مصادیق آن، از بیان قاعده کلی نیز خودداری نکرده اند. ایشان پس از ذکر مصادیق متعدد اماکن عمومی، به «مواضع لعن» اشاره کرده اند، چنان که امام علی علیه السلام بن حسین * فرموده است: «از آلودن مواضع لعن خودداری کنید».
 
این واژه در واقع، قاعده ای کلی را بیان می کند و آن اینکه هر جا و محلی که آلودن آن باعث نفرت مردم و نفرین آنان شود، برای مثال، موجب استشمام بوی متعفن یا تنفس هوای مسموم شود یا در استراحت، راه رفتن و توقف نمودن رنجشی در پی داشته باشد، مواضع لعن تلقی می گردد که باید از آلودن و کثیف نمودن آن به هر شکل اجتناب شود. امام در ادامه در پاسخ راوی که مواضع لعن را متوجه نمی شود، به عنوان نمونه به جلوی در منازل اشاره میکند و همگان را از آلودن آنها بر حذر میدارد.
 
پیداست که احادیث معصومان علیهم السلام و با توجه به زمان و مکان صدور، شرایطی را مطرح می کند که ایجاد آلودگی تنها نفرین و اذیت دیگران را ببار می آورد، در حالی که امروزه محیط زیست چنان شرایطی خطرناک و وخیم پیدا کرده که مستقیما هرگونه آلودگی، ضرر بزرگی برای بسیاری از انسانها خواهد داشت و انواع بیماری و حتی مرگ زودرس یا تدریجی را در پی دارد. در چنین حالتی، مبارزه با آلودگی و جلوگیری از آن، از باب دفع ضرر به دیگران، ضرورت پیدا می کند و باید برابر همان احادیث با آلوده کنندگان برخورد کرد.
 

منع از آلودگی هوا

با آنکه معضل جهانی کنونی به نام آلودگی هوا در عصر معصومان علیهم السلام علیهم السلام وجود نداشت، زیرا این مشکل بیش از همه ناشی از زندگی صنعتی عصر جدید و وجود کارخانه ها، ماشین آلات و سایر وسایل دودزا می باشد، اما معصومان علیهم السلام گاهی به طور کلی و به عنوان قاعده ای فراگیر و فراز مانی، به طور مشخص و به شدت از آلودن هوا منع کرده اند. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم در جایی بر اهمیت هوای پاک و باد تأکید کرده آن را یکی از عوامل تولید و رشد درختان، اعم از باغی و جنگلی و کشتزارها دانسته است و مردم را از غفلت در این باره باز داشته و در جای دیگر از آلوده کردن هوا به شدت منع کرده است و آن را در ردیف ایجاد آلودگی در آب دانسته است که محیط زیست حیات جامعه انسانی را به خطر می اندازد. در خصوص عدم آلودگی زمین و هوا می توان به دو مورد مهم اشاره نمود که در سیره و نگرش معصومان علیهم السلام جایگاه ویژه ای دارد:
 
الف – دفن اموات: با همه پیشرفت علم و بهداشت در جهان کنونی، هنوز میلیونها انسان در هند، جنوب شرق آسیا، اموات را سوزانده، سپس خاکستر آن را در رودخانه (گنگ و..) می ریزند. طبیعی است که این اقدام، انواع آلودگی را برای این مناطق و آب رودخانه های آن در پی دارد. در اسلام ضمن تأکید بر دفن اموات و وجوب آن، استحباب تعجیل در این باره مطرح شده و آن را از باب احترام به میت تلقی نموده است و حتی برای مقدار گود کردن زمین نیز اندازه معینی در نظر گرفته شده و به خوبی مسائل زیست محیطی در آن لحاظ شده است. در فقه اسلامی تأکید شده است:
 
اگر میت، فوتش قطعی باشد، هیچ اختلافی در بین فقها و روایات ما وجود ندارد که باید در تجهیز و تدفین آن… قبل از آنکه دچار تغییر از جهت آلودگی گردد، دفن شود.ا برای کسی که غسل میت را به عهده دارد، توصیه شده است که با دستکش و مانند آن به شست وشوی میت بپردازد. این مسئله نیز حاکی از توجه اسلام به مسائل بهداشتی است.
 
ب –  دفن حیوانات: در باب مربوط به حیوانات و محیط زیست خواهد آمد که سیره معصومان علیهم السلام و بر دفن حیوان، به خصوص حیوان خانگی استوار بوده است. در باره مناطق ویژه، چون حرم نیز در صورت ارتکاب صید یا ذبح صید توصیه شده است که از خوردن آن خودداری شود و به حال خود نیز رها نگردد، بلکه باید دفن شود که این خود تأکیدی بر رعایت اصول زیست محیطی است.
 
منبع: محیط زیست و بهداشت، عبد المجید ناصری داوودی، مؤسسه بوستان کتاب، چاپ اول، قم، 1391