موقعیت علم و عالم در قرآن

اسلام انسان را به مطالعه و کسب دانش تشویق می کند زیرا همه علوم در نهایت او را به سوی خداوند سوق می دهند. به همین دلیل می گویند هر چه عالم علمش بیشتر شود، خدا را بهتر می شناسد. در نتیجه از خدا خوف دارد و در همه کارهایش دستورات او را به کار می گیرد.

خداوند در این رابطه در سورۀ 35 (فاطر) آیه های 27 و 28 می فرماید:

«ألم تر أنّ الله انزل من السّماء ماء فأخرجنا به ثمرات مختلفا ألوانها ومن الجبال جدد بیض وحمر مختلف ألوانها وغرابیب سود»
آیا ندیدی خداوند از آسمان آبی فرو فرستاد که بوسیله آن میوه های رنگارنگ (از زمین) خارج ساختیم و از کوه ها نیز (به لطف پروردگار) جاده هایی آفریده شده سفید و سرخ و به رنگ های مختلف گاه به رنگ کاملاً سیاه.

«ومن النّاس والدّواب والانعام مختلف ألوانه کذلک إنّما یخشی الله من عباده العلماء إنّ الله عزیز غفور»
و از انسان ها و جنبندگان و چهار پایان انواعی با رنگ های مختلف، (آری) حقیقت چنین است: از میان بندگان خدا، تنها دانشمندان از او می ترسند خداوند عزیز و غفور است.

در سورۀ 3 (آل عمران) آیه 18 خداوند «اندیشمندان» را تا مقام فرشتگان بالا می برد:
«شهد الله أنّه لا إله إلا هو و الملائکه واولوا العلم قائما بالقسط لا إله إلا هو العزیز الحکیم».
خداوند، (با ایجاد نظام واحد جهان هستی)، گواهی می دهد که معبودی جز او نیست و فرستگان و صاحبان دانش، (هر کدام به گونه ای بر این مطلب)، گواهی می دهند درحالی که (خداوند در تمام عالم) قیام به عدالت دارد معبودی جز او نیست، که هم توانا و هم حکیم است.
در سورۀ 39 (زمر) آیه 9 خداوند می فرماید: دانایان و نادانان یکی نیستند.
«أمّن هو قانت أناء اللیل ساجداً وقائماً یحذر الاخره ویرجوا رحمه ربّه قل هل یستوی الذین یعلمون والذین لا یعلمون إنّما یتذکر اولوا الالباب»
آیا چنین کسی با ارزش است یا کسی که در ساعات شب به عبادت مشغول است و در حال سجده و قیام، از عذاب آخرت می ترسد و به رحمت پروردگارش امیدوار است؟! بگو: «آیا کسانی که می دانند با کسانی که نمی دانند یکسانند؟! تنها خردمندان متذکّر می شوند!»
درحالی که در سورۀ 34 (سبا) آیۀ 6 می فرماید:
«ویری الذین اوتوا العلم الذی أنزل إلیک من ربّک هو الحق ویهدی إلی صراط العزیز الحمید»
کسانی که به ایشان علم داده شده، آنچه را از سوی پروردگارت بر تو نازل شده حق می دانند و به راه خداوند عزیز و حمید هدایت می کند.
ارزش علم و عالم در قرآن کریم بسیار بالاست. زیرا هرچه انسان بیشتر علم بیاموزد، بیشتر به وجود خداوند پی می برد. پس تعجبی ندارد که اولین آیه ای که نازل شد در رابطه با دعوت به خواندن و نوشتن باشد. سورۀ 96 (علق) با آیه زیر شروع می شود:
«اقرأ باسم ربّک الذی خلق»
بخوان به نام پروردگارت که (جهان را) آفرید.

در نزد خداوند مرتبه علم و منزلت عالم بالاست زیرا از طریق کسب دانش انسان به ایمان به خدا می رسد.
او در سورۀ 35 (فاطر) آیۀ 28 می فرماید:
«إنّما یخشی الله من عباده العلماء»
از میان بندگان خدا، تنها دانشمندان از او می ترسند.
خداوند همچنین در قرآن کریم به ما امر می کند که در آیات او در آسمانها و زمین تفکر کنیم. سورۀ 45 (جاثیه) آیه های 5 ـ 3:
«إنّ فی السّموات والارض لایات للمؤمنین»
بی شک در آسمان ها و زمین نشانه های (فراوانی) برای مؤمنان وجود دارد.
«وفی خلقکم وما یبث من دابّه آیات لقوم یوقنون»
ونیز در آفرینش شما و جنبندگانی که (در سراسر زمین) پراکنده ساخته، نشانه هایی است برای جمعیّتی که اهل یقینند.
«واختلف اللیل والنّهار وما انزل الله من السّماء من رزق فاحیا به الارض بعد موتها وتصریف الریاح آیات لقوم یعقلون»
و نیز در آمد و شد شب و روز، و رزق و بارانی که خداوند از آسمان نازل کرده و بوسیله آن زمین را بعد از مردنش حیات بخشیده و همچنین در وزش بادها، نشانه های روشنی است برای گروهی که اهل تفکّرند خداوند در دو آیه اول سورۀ 68 (قلم) برای تکریم دانش و نگارش به قلم سوگند می خورد:
«ن والقلم وما یسطرون»
ن، سوگند به قلم و آنچه می نویسند،
«ما انت بنعمه ربّک بمجنون»
که به نعمت پروردگارت تو مجنون نیستی.

در قرآن کریم در آیه های بسیاری دانشمندان مورد تحسین قرار می گیرند. علاوه بر آن چه ذکر شد، در سورۀ 3 (آل عمران) در دو جای مختلف خداوند خردمندان را می شناساند. خردمندان کسانی هستند که خدا را می پرستند و در آیات او عمیقا تدبر و تفکر می کنند.
در سورۀ 3 (آل عمران) آیه های 190 و 191 آمده است:
«إنّ فی خلق السموات والارض واختلاف اللیل والنّهار لایات لاولی الالباب»
مسلماً در آفرینش آسمان ها و زمین، و آمد و رفت شب و روز، نشانه های (روشنی) برای خردمندان است.
«الذین یذکرون الله قیاما وقعودا و علی جنوبهم و یتفکّرون فی خلق السموات و الارض ربّنا ما خلقت هذا باطلا سبحانک فقنا عذاب النار»
همان ها که خدا را در حال ایستاده و نشسته، و آن گاه که بر پهلو خوابیده اند، یاد می کنند و در اسرار آفرینش آسمان ها و زمین می اندیشند و می گویند: بارالها! اینها را بیهوده نیافریده ای! منزهی تو! ما را از عذاب آتش، نگاه دار.

در سورۀ 29 (عنکبوت) آیۀ 49 آمده است:
«بل هو آیات بینات فی صدور الذین اوتوا العلم وما یجحد بآیاتنا إلا الظالمون»
ولی این آیات روشنی است که در سینه دانشوران جای دارد و آیات ما را جز ستمگران انکار نمی کنند.
در احادیث، پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) از انواع دانش چه مذهبی و چه علمی بسیار دفاع می کنند. من به چند مورد آن ها از کتاب «پیامبر اسلام حضرت محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) و برخی احادیث ایشان» نوشته اسماعیل کشمیری اشاره می کنم:

1. دانشمندان وارثان پیامبرانند.
2. کسب دانش بر هر مرد و زن مسلمانی واجب است.
3. زگهواره تا گور دانش بجوی.
4. کسی که خانه اش را به قصد کسب دانش ترک کند در راه خدا قدم نهاده است.
5. اگر خداوند بخواهد کسی را هدایت کند کاری می کند که او درک و یادگیری داشته باشد. یقینا دانش محصول یادگیری است.
در اسلام بین علم و مذهب تضاد نیست، بلکه رابطه سالم، نزدیک و متعادلی وجود دارد. در اسلام بین قلب و معز، بین آنچه معنوی و آسمانی و آنچه مادی و زمینی است تعادل وجود دارد، تعادلی الهی که به هر یک از موارد فوق ارزش خود را می دهد.
در این رابطه دکتر موریس بوکای در کتابش «انجیل، قرآن و علم: کتاب های مقدس در پرتو دانش جدید» می گوید:
علم و قرآن چنان رابطه تنگاتنگی دارند که موجب تعجب است. به خصوص به این دلیل که این رابطه در راستای هماهنگی است نه ناسازگاری.
قرآن کریم مسلمانان صدر اسلام را به مطالعه علوم مختلف همراه با مطالعات مذهبی اسلامی فرا می خواند. دکتر مرد هفمن، سفیر آلمان در رباط در این رابطه می گوید: اساس شکوفایی مطالعات اسلامی، عطش انسان برای کسب دانش و آمادگی مسلمین برای به کارگیری ذهنشان بود. او 14 دانشمند مسلمان صدر اسلام را نام می برد که به تحقیقات علمی جهان غنا بخشیدند:

1. بن فرنس (فوت 888) که اولین تلاش برای به کارگیری جریان هوا به عنوان وسیله سفر را به او نسبت می دهند.
2. خوارزمی (فوت 846) که علم جبر را ابداع کرد و کله لگاریتم از نام او گرفته شده است.
3. ابن بکر رازی (935 ـ 864) که کتاب پزشکی او چند قرن کتاب مرجع دانشجویان پزشکی در دانشگاه های اروپا بود.
4. ابن سینا (اوسینا) فیلسوف و پزشک (1037 ـ 980) که دایره المعارف پزشکی او در مؤسسات و دانشگاه های اروپایی تا قرن نوزدهم استفاده می شد.
5. ابن هیثم (1039 ـ 965) مخترع آن چه که در فیزیک نور تاریک خانه نامیده می شد.
6. بیرونی (1050 ـ 973) تاریخ نگار علم و مرد سیاست که ستاره شناسی، معدن شناسی، دارو شناسی و علوم دیگر را آموخت.
7. عمر خیام (فوت 1211) شاعر بزرگ که در ریاضیات، ستاره شناسی و علوم دیگر تبحر داشت.

نویسنده : زهرا آقا محمد شیرازی