سوره كهف، آيه 107: « إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ كانَتْ لَهُمْ جَنَّاتُ الْفِرْدَوْسِ نُزُلًا»؛ [كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده اند منزلشان جنات فردوس است.]
به كلمه «فردوس» هم ضمير مذكر برمى گردد و هم مؤنث و به طورى كه گفته شده كلمه اى رومى به معناى «بستان» است و بعضى هم گفته اند كلمه اى است سريانى به معناى تاكستان و اصل آن «فرداس» بوده، و بعضى ديگر گفته اند كلمه اى سريانى و به معناى باغ انگور است. و برخي آن را كلمه اى حبشى و عده اي نيز عربى مي دانند و به معناى باغ پر درختى است كه بيشتر درختانش انگور باشد. بعضى خواسته اند از اينكه «جَنَّاتُ الْفِرْدَوْسِ» را «نزل» خوانده – آن چنان كه در آيه 102 همين سوره، جهنم را براى كافران نزل خوانده – استفاده كنند كه در ماوراى بهشت و دوزخ، ثواب و عقاب ديگرى است كه به وصف در نمى آيد.
اما «فردوس» به طورى كه بعضى از مفسران بزرگ گفته اند باغى است كه همه نعمت ها و تمام مواهب لازم در آن جمع باشد و به اين ترتيب «فردوس» بهترين و برترين باغ هاى بهشت است و در برخي روايات اين چنين معرفي شده است:
در تفسير برهان از محمد بن عباس به سند خود از حارث از على (ع) روايت آورده كه فرمود: براى هر چيزى نقطه برجسته اى است و نقطه برجسته بهشت، فردوس است كه اختصاص به محمد و آل محمد (ع) دارد[1].
و در الدر المنثور است كه بخارى، مسلم و ابن ابى حاتم از ابى هريره روايت كرده اند كه گفت رسول خدا (ص) فرمود: “وقتى از خدا درخواست مى كنيد فردوس را بخواهيد كه در وسط بهشت و بر نقطه بلند آن قرار دارد كه فوق آن عرش رحمان است، و نهرهاى بهشت از آنجا مى جوشد[2].
و در مجمع البيان است كه عبادة بن صامت از رسول خدا (ص) روايت كرده كه فرمود: بهشت صد درجه است كه ما بين هر دو درجه آن به قدر ما بين آسمان و زمين است، و فردوس بالاترين درجه آن است كه نهرهاى چهارگانه بهشت از آنجا مى جوشد، پس هر وقت خواستيد از خدا درخواستى كنيد فردوس را بخواهيد[3].
سؤالي كه در اينجا به ذهن خطور مي كند اين است كه «فردوس» چنان كه گفته شد برترين جاى بهشت است و منزلگاه افراد با ايمان و صاحبان اعمال صالح است، اگر چنين است مناطق ديگر بهشت ساكنانى نبايد داشته باشد، چرا كه غير مؤمن را در بهشت راهى نيست.
اما در پاسخ مى توان گفت كه آيات فوق به هر فردى كه صِرف ايمان و عمل صالح دارد اشاره نمى كند بلكه درجه والايى از نظر ايمان و عمل صالح را معيار براى دخول در فردوس قرار داده، هر چند ظاهر آيه مطلق است، اما توجه به مفهوم كلمه «فردوس» آن را مقيد مى كند. لذا در سوره مؤمنون كه صفات وارثان فردوس را بيان مى كند[4] حد اعلايى از صفات مؤمنان را ذكر كرده كه در همه افراد وجود ندارد و اين خود قرينه اى است بر اينكه ساكنان فردوس بايد علاوه بر ايمان و عمل صالح، داراى صفات ممتازى باشند.
و نيز به همين دليل در حديثى كه سابقا از پيامبر (ص) نقل كرديم، مى فرمايد هر وقت از خدا تقاضاى بهشت مى كنيد مخصوصا تقاضاى فردوس كنيد كه جامع ترين و كامل ترين منزلگاه هاى بهشت است؛ اشاره به اينكه همت افراد با ايمان بايد در همه چيز و در همه حال عالى باشد، حتى در تمناى بهشت به مراحل پائين تر قناعت نكند، هر چند مراحل پائين تر هم غرق نعمت است. بديهى است كسى كه چنين تقاضايى از خدا مى كند لابد بايد خود را براى رسيدن به چنين مقامى آماده كند، لابد بايد حد اكثر تلاش و كوشش را براى كسب برترين صفات انسانى و انجام صالح ترين اعمال به خرج دهد.
پي نوشت:
[1] تفسير برهان، ج 4، ص 253. [2] الدر المنثور، ج 4، ص 254. [3] مجمع البيان، ج 4، ص 216. [4] مومنون/1 الي 11.تفسير نمونه، ذيل آيات 107 سوره كهف و 11 سوره مومنون.
تفسير الميزان، همان آيات مباركه.