ابتدا چند نکته در مورد اصطلاح ولایت :
1 ـ در یک نگام عام، اولیاء الهی شامل پیامبران ، ائمه و حتی دیگر مومنین می شود. یعنی هر کسی که در مسیر بندگی و اطاعت خداوند متعال طی مسیر نماید -با وجود اختلاف مراتب معنوی که دارند ـ از مصادیق دوستان خدا شمرده می شود.
2 ـ علاوه بر اطلاق عام که در بالا اشاره شد، نوعی از ولایت خاص هم برای اهل بیت پیامبر علیهم السلام شمرده شده است که این ولایت برگرفته از قرابت رسول خدا و نوعی طهارت معنوی است و بخاطر برخورداری از این ولایت خاص، محبت به آنها بر مسلمانان واجب شده است.آیه «قل لا اسئلکم علیه اجرا الا الموده فی القربی» (شوری 23) به همین مطلب اشاره دارد. به این نوع از ولایت، ولایت محبت هم گفته میشود.
3 ـ.نوعی از ولایت وجود دارد که امامان معصوم از آن برخوردارند که همان ولایت تصرف است. این ولایت که نوعی ولایت معنوی است بالاترین مراحل ولایت است و صاحبان این ولایت از آن جهت که نوعی قدرت تاثیرگذاری و نیروی تصرفی در وجود آنها به فعلیت رسیده است از جمله اولیاء الله محسوب می شوندکه دارای تصرف تکوینی می باشند. این ولایت مخصوص انسان کامل است که حجت خداوند در زمین محسوب می شود و ائمه اطهار مصداق این ولایت هستند که علاوه بر ولایت های بالا ، از این قسم هم برخوردارند.
استاد مطهری در این مورد می فرمایند:
نظریه ولایت تکوینی از یک طرف مربوط است به استعداد های نهفته در این موجودی که به نام «انسان» در روی زمین پدید آمده است و کمالاتی که این موجود شگفت بالقوه دارد و قابل به فعلیت رسیدن است، و از طرف دیگر مربوط است به رابطه این موجود با خدا. مقصود از ولایت تکوینی این است که انسان در اثر پیمودن صراط عبودیت به مقام قرب الهی نائل می گردد و اثر وصول به مقام قرب ـ البته در مراحل عالی ان ـ این است که معنویت انسانی که خود حقیقت و واقعیتی است، در وی متمرکز می شود و با داشتن آن معنویت، قافله سالار معنویات، مسلط بر ضمائر و شاهد بر اعمال و حجت زمان می شود. زمین هیچگاه از ولیی که حامل چنین معنویتی باشد، و با عبارت دیگر، از «انسان کامل» خالی نیست.
ولایت به این معنی غیر از نبوت و غیر از خلافت و غیر از وصایت و غیر از امامت به معنی مرجعیت در احکام دینی است؛ غیریتش با نبوت و خلافت و وصایت، واقعی است و با امامت، مفهومی و اعتباری.(ولاءها و ولایتها ص56)
لازم به ذکر است غیر از معصومین علیهم السلام پاره ای از مومنین وارسته میتوانند نوعی از تصرفات تکوینی را در عالم هستی به انجام رسانند . به عبارتی انسانى که به مقام ولایت تکوینى مى رسد، داراى قدرت تصرف در امور و سرپرستى موجودات جهان مى شود، به گونه اى که موجودات جهان ـ در حد ولایت ولى ـ تابع و فرمانبر او مى شوند و این همان اثر بیرونى ولایت تکوینى است که این تصرف با اجازه خداوند متعال صورت می گیرد.
4 ـ نوعی دیگر از ولایت بر حاکم اسلامی ـ دارای شرایط خاص ـ اطلاق می شود. یعنی ولی امر مسلمین به علت دارا بودن ولایت زعامت از اولیاء الهی محسوب می شود و مراتبی از ولایت را داراست که این ولایت در مسئله حکومت و حاکمیت متبلور است. این ولایت در زمان پیامبر اسلام منحصرا از ان پیامبر و در زمان امامان بعدی در اختیار امام همان زمان بوده است. هر چند بعضی از ائمه علیهم السلام به علت دراختیار نداشتن مسند حکومت اِعمال این ولایت را نپرداخته اند.
نکته بسیار مهم دراین مبحث تفکیک بین دو مفهوم امامت و ولایت است . حضرت زهرا سلام الله علیها هر چند از حیث مقامات معنوی و داشتن ولایت مقام بس والایی دارد ( یعنی ولایت اول و دوم و سوم را دارا بودند) اما ازنظر مقام مرجعیت دینی و زعامت سیاسی تابع ولی زمان خود بودند. چنانکه در زمان امامت امام حسن علیه السلام ،برادرشان امام حسین علیه السلام تابع ایشان بودند و در حیات امام حسن این نوع از ولایت را منحصرا برای امام حسن می دانستند. بنابر این شهادت به ولایت حضرت زهرا سلام الله علیها در ابعاد سه گانه نخست است و ولایت در این ابعاد تعدد پذیر است بنابر این همگام با پیامبر صلی الله علیه و آله و امام علی علیه السلام حضرت زهرا سلام الله علیها از آنها بهره مند بوده اند ، ولی ولایت زعامت و سیاست در مورد آن حضرت منتفی است.
) جهت مطالعه بیشتر :
1-ولائها و ولایتها – استاد مطهری
2- سیری در سیره ائمه اطهار -استاد مطهری
3-سیری درنهج البلاغه -شهید مطهری
4-امام شناسی علامه تهرانی جلد 5 مباحث ولایت