حیض و خونریزی ماهانه زنان، بخشی از یک دوره و سیکل طبیعی زندگی زن است. طی ایام حیض، دیواره رحم زن ریزش پیدا می‌کند و در ماه بعد دوباره ترمیم می‌شود. تخمک گذاری زن پس از ترمیم دیواره رحم، شروع شده و در صورتی که زن باردار نشود، در ماه بعد دوباره دیواره رحم فرو ریخته و دوباره ترمیم می‌شود. به همین جهت رحم زن همیشه یک آمادگی و تازگی برای باروری دارد. در کلیه اعضای بدن به نوعی این ریزش و بازسازی وجود دارد که نمود مشخص آن را در موها و ناخن می‌بینید. هر کس در طی هفته و ماه ریزش موهای سر و ابرو و حتی مژه خود را حس می‌کند و به عینه می‌بیند. این مسئله در مورد اعضای دیگر بدن هم به نوعی صادق است. اما در مورد حیض و دوره پریود ماهانه زنان، قبل از ظهور اسلام در مورد برخورد با زنان در ایام حیض دو رویکرد افراطی و تفریطی از سوی یهود و نصارا وجود داشت: یهودی ها معتقد بودند که معاشرت مردان با این گونه زنان مطلقا حرام است و اصولا هر کس زن را در حال حیض لمس کند تا شام نجس است و حتی بالاتر از این، نه تنها خود زن بلکه بستر و رختخواب او نیز نجس است و لذا هر شخص که لباس، بستر و رختخواب زن حایض را لمس کرده باشد، باید خود را بشوید و تا شام نجس است. (تورات، سفرلاویان، از جمله نوزدهم تا بیست و نهم) در مقابل این حکم سخت و اهانت آمیز تورات، مسیحیان حتی آمیزش جنسی را در ایام حیض جایز می‌دانستند و می‌گفتند: هیچ گونه فرقی میان حالت حیض زن و غیر حیض نیست، و هر گونه معاشرت با آنان مانعی ندارد. (ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب الاسلامیه، ج 2، ص 91)در برابر این دو موضع‌گیری کاملا متفاوت، اسلام راه میانه و اعتدال را برگزیده است، و آن این است که در ایام حیض تنها آمیزش جنسی (به خاطر ضررهای بهداشتی، تربیتی و اخلاقی) ممنوع است و هر گونه معاشرت و نشست و برخاست با زنان غیر از عمل جنسی هیچ گونه مانعی ندارد و رمز این مطلب در هماهنگی قانون تشریع با نظام آفرینش و تکوین نهفته است، زیرا زن در ایام عادت ماهانه به لحاظ جسمی‌آمادگی آمیزش جنسی را ندارد و غلظت و عفونت و سوزندگی خون، کسالت و اختلال مزاج و تشنج که در اثر دفع سلول های مرده و پارگی رگ های دیواره رحم برای زن پیش می‌آید، او را نسبت به آمیزش بی نشاط می‌کند و برای همین در قرآن کریم از حیض به عنوان یک بیماری تن که در حین آن باید از همخوابگی (نه معاشرت)، اجتناب شود، یاد شده است (مرتضی مطهری، مجموعه آثار 19، مسأله حجاب، صص 418 و 419): «یسئلونک عن المحیض قل هو اذی فاعتزلوا النساء فی المحیض؛ از تو درباره حیض سوال می‌کنند بگو نوعی بیماری است، در حال این بیماری با زنان نزدیکی نکنید.»(بقره/222)شهید مطهری می‌فرماید: «از نظر اسلام زن حائض حکم یک انسان به اصطلاح «محدث» را یعنی انسان فاقد وضو و غسل را دارد که در آن حال از نماز و روزه محروم است.» ( مرتضی مطهری، مجموعه آثار 19، مسأله حجاب، ص 419)، به نظر ایشان حیض مانند جنابت، خواب، بول و غیره موجب حدث‌ (نوعی ناپاکی و عدم آمادگی برای عبادت) است که اولا اختصاص به زن ندارد و ثانیا با غسل و یا وضو مرتفع می‌گردد.اما این سوالات را که چرا زنان در ایام عادت ماهانه، حق نماز خواندن، روزه گرفتن، حضور در مساجد یا زیارت حرم امامان و … را ندارند؟ و دلیل این محدودیت ها چیست و آیا بدین ترتیب زنان از کسب فضایل و مقامات معنوی محروم نمی‌شوند؟ می توان به این ترتیب پاسخ داد:1- تقرب به خداوند متعال سرچشمه سایر فضایل و کمالات انسانی است، در تعالی و رشد آدمی‌خلوص نیت و قرب الهی نقش اصلی دارد و چه بسا با یک عمل کوچک اما به انگیزه رسیدن به جوار الهی، بیش از سال ها عبادت رشد و بالندگی و شکوه حاصل شود، راه وصول و تقرب به خداوند در عبودیت و بندگی و اطاعت اوامر الهی است و گرنه شیطان نیز سابقه طولانی در عبادت خداوند داشت ولی مطرود گردید چون امر الهی و اطاعت امر الهی از آن را (در سجده بر آدم) انجام نداد. به همین جهت فقها گفته اند: «عبادت و شرایط آنها توقیفی و تعبدی یعنی تنها از سوی خداوند است، و خداوند بهتر از هر کس می‌داند راه وصول و تقرب به او چیست و چگونه می‌توان به او نزدیک شد، و لذا اگر تخفیفی در تکالیف دینی قائل شد، چیزی را شرط قرار داد و یا از چیزی نهی فرمود، بر اساس مصالح و اصولی است که بسیاری از آن ها فراتر از توان درک عقلی بشری است، اما آن چه که به طور مسلم ارزش آفرین و منبع برای کسب سایر فضایل انسانی است، اطاعت از اوامر خداوند است.» بنابراین اگر زنان در این ایام نماز و روزه به جای نمی‌آورند و یا حق حضور در مساجد و اماکن مقدسه را ندارند، به دلیل اطاعت امر الهی، عمل به وظیفه کرده است و بنابراین نمی‌توان گفت از کسب فضایل محروم شده است این درست مانند دو مرد یا دو گروه از مردانی را می‌ماند که وظایفی متفاوت دارند، یکی به روزه داری، شرکت در جهاد، پرداخت زکات و انفاق به محرومین موظف است و دیگری به دلیل بیماری و ناداری از آن معاف می‌باشد، آیا می‌توان گفت که گروه دوم از دست یابی به کمال معنوی محروم اند؟ البته کسانی که مکلف به تکالیف بوده اند، در صورت انجام وظیفه، فضیلت بیشتری را اکتساب کرده، مقرب تر خواهند بود. اما باید توجه داشت که گرچه زنان در این موارد به عنوان تخفیف و تسهیل بر بندگان از یک عبادت و آثار ناشی از آن محروم می‌شوند اما راه های جایگزین وجود دارد، از جمله گشودن سجاده نماز هنگام نماز و ذکر خدا را گفتن موجب رفع این کاستی می‌گردد. چنان که استماع سخنان خوب اختصاصی به اماکن مذهبی ندارد، راه های دیگری برای «جایگزین» آن وجود دارد. علاوه بر آن که اغلب مساجد را طوری می سازندکه امکان حضور بانوان معذور نیز در آنجا فراهم است. در مواردی هم انجام عبادت با کراهت ذکر شده، مانند تلاوت قرآن کریم، به نظر اغلب مراجع تلاوت بیش از هفت آیه(به جز آیات سوره های سجده دار) در حالت حیض، کراهت دارد ومعنای کراهت دراینجا کمتر بودن ثواب است و نه مکروه بودن قرائت آیات قرآن.2- هر چند در ایامی‌از ماه زن ها نماز و روزه به جای نمی‌آورند و حق حضور در مساجد و مشاهد مشرفه را ندارند، ولی شش سال زودتر از پسران به تکلیف می‌رسند و به انجام آیین های دینی مکلف می‌شوند و در ایام بارداری و بخشی از زمان شیردهی و پس از یائسگی به طور طبیعی عادت ماهانه ندارند، همانند مردان نماز خوانده و روزه می‌گیرد و از حضور در مساجد و اجتماعات بهره مند می‌شوند. بنابراین میزان عبادات زنان و مردان و حضور آنها در مساجد و اماکن مقدسه، چندان تفاوتی با یکدیگر ندارد. از سوی دیگر خونریزی ماهانه زنان زمینه ساز بارداری و مادر شدن آنان است،‌ که به واسطه بارداری، زایمان و شیردهی، زنان از ارزش و مقام والای برخوردار می‌گردند، پیامبر(ص) در روایتی فرمودند: «اجر زنان باردار چون مجاهد فی سبیل الله است. زایمان زنان موجب آمرزش گناهان آنان می‌گردد و شیردهی بانوان ثواب آزاد کردن مکرر بنده در راه خدا را دارد.»( علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 100، ص 253)3- امتنان و تسهیل برای زنان: همان گونه که ذکر شد خونریزی ماهیانه زن یک نوع حرج و زحمت و سختی است و به دلیل پدید آمدن همین وضعیت روانی خاص، زن نمی‌تواند در حال نماز، توجه دقیق و آرامش و طمانینه و طهارت لازم را داشته باشد، در حالی که نماز گفتگوی بنده و راز و نیاز او با خدا است که باید در نهایت دقت و آرامش و طهارت انجام گردد، و بر همین اساس است که از نظر بینش اسلام زن آزاد است که به وسیله ذکر و دعا رابطه اش را با خداوند حفظ کند و هنگام وقت نماز، ‌خود را پاکیزه نموده، وضو گرفته رو به قبله بنشینند و به دعا و مناجات با خداوند بپردازند، به این ترتیب کاستی ارتباط معنوی با خداوند در این ایام جبران می‌گردد. (همان، ج 78، ص 120)شبیه این جبران عبادت در توصیه پیامبر(ص) در ارتباط با روزه ماه رجب نیز وجود دارد،‌ به این ترتیب که ابوسعید خدری گوید به پیامبر(ص) گفتم:‌ «اگر کسی به جهت بیماری و یا ضعف و یا زنی به واسطه حیض نتوانست روزه مستحبی ماه رجب به جا آورد چگونه می‌تواند اجر و ثواب روزه این ماه را به دست آورد؟ پیامبر(ص) فرمودند: به ازاء هر روز به فقیری صدقه دهد، به خدا قسم که اگر چنین کند به تمام ثوابی که برای روزه دار ماه رجب گفته ام می‌رسد و چه بسا بیش از آن مستوجب ثواب گردد.» (علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 94، ص 31)
4- این گونه هم نیست که زن در حال حیض به طور کلی از حق حضور در مساجد و یا حرم امامان(ع) ممنوع باشد، بلکه در صحن و رواق مشاهد مشرفه -به دلیل این که جزء قسمت مرکزی حرم و مسجد شمرده نمی‌شود- توقف و ماندن زن در حال حیض جایز است.( همه مراجع به جز بهجت و فاضل)
به علاوه برخلاف باورهای عامیانه، عادات ماهانه زن مانع از درک بهره های معنوی شب قدر، عرفه و … -که عبادت در آنها ثواب فراوانی دارد- نمی‌شود، زیرا آن چه در این موقعیت ها و ایام اهمیت دارد،‌ ارتباط و راز و نیاز با خداست؛ زن نیز می‌تواند به مناجات با خدا بپردازد، علیرغم این که عبادت به نماز و روزه و حضور در مساجد منحصر نبوده، بلکه پاداش مذاکره و بحث علمی در شب قدر از هر عبادتی بالاتر است.( علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 1، ص 203)
5- اما در نهایت خوبست به روایاتی که در مورد اجر و ثوابی که به زنان در ایام حیض می‌رسد، اشاره‌ای داشته باشیم، از جمله:
– «قَالَ النَّبِیُّ (ص) حَیْضُ یَوْمٍ لَکُنَّ خَیْرٌ مِنْ عِبَادَةِ سَنَةٍ صِیَامٍ نَهَارُهَا وَ قِیَامٍ لَیْلُهَا»(1)؛ پیامبر اکرم(ص) فرمودند یک روز حیض شدن بهتر از عبادت یک سال است که روز هایش روزه و شب هایش نماز خوانده باشد.
– «وَ قَالَ النبی(ص): مَنْ مَاتَتْ فِی حَیْضِهَا مَاتَتْ شَهِیدَةً»(2)؛ پیامبر(ص) فرمودند زنی که در حالت حیض بمیرد، اجر شهید را دارد.
– «و فِی الْخَبَرِ: وَ إِذَا اغْتَسَلَتْ مِنْ حَیْضِهَا کُفِّرَ لَهَا کُلُّ ذَنْبٍ وَ لَمْ یُکْتَبْ عَلَیْهَا خَطِیئَةٌ إِلَى الْحَیْضَةِ الْأُخْرَى »(3)؛ و در روایت است زنی که از حیضش غسل کند تمام گناهانش آمرزیده می‌شود و بر او گناهی نوشته نمی‌شود تا زمان حیض دیگر.
(1و2و3. نوری، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل ، انتشارات موسسه آل البیت، ج2، ص41)
همچنین روایاتی که در مورد مریض و تحمل درد و رنج مرض وارد شده که به نوعی شامل زنان در دوران عادت ماهیانه می‌شود. زیرا حیض به تعبیر قرآن بیمارى است و بنابر روایات خداوند به حکمت خود آن را براى زنان قرار داده است چنان که در آیه شریفه ای که ذکر شد، کلمه «اذى» در اکثر کتب تفسیرى به رنج و بیمارى ترجمه شده است. بنابراین همچون بیمارى هاى دیگر بیمار را مأجور نموده و کفاره گناهان وى است. به عنوان نمونه در روایتى چنین آمده است:
– «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) إِذَا مَرِضَ الْمُسْلِمُ کَتَبَ اللَّهُ لَهُ کَأَحْسَنِ مَا کَانَ یَعْمَلُهُ فِی صِحَّتِهِ وَ تَسَاقَطَتْ ذُنُوبُهُ کَمَا یَتَسَاقَطُ وَرَقُ الشَّجَر»( شیخ صدوق، ثواب الاعمال و عقاب العمال، انتشارات دار الرضی، ص194)؛ هنگامى که مسلمانى بیمار شد خداوند بهترین اعمالى را که در زمان تندرستى انجام مى داد، براى او مى نویسد و گناهانش را مى ریزاند همچنان که برگ از درخت مى ریزد.
البته نمی‌توان با استناد به این روایات به خود جرأت داد و هر گناهی را مرتکب شد و بگوییم خداوند در ایام حیض گناه ما را می‌آمرزد. زیرا این روایات در مقام بیان اجر زنان در این ایام است و هرگز نمی‌خواهد جرأت گناه به گنهکاران بدهد و کسی که در برابر خداوند تجری کند و عمدا گناه کند عقاب او بیشتر است.
در مورد حضرت زهراء(س) با توجه به جایگاه ایشان استثناءاتی برای ایشان وجود دارد. مانند عصمت و غیره و از جمله در روایات فراوانی وارد شده است که حضرت فاطمه زهراء سلام الله علیها عادت ماهانه نداشت .بتول کسی است که هرگز خون حیض نمی بیند چون حیض در مورد دختران پیامبر ناپسند است.
برای توضیح بیشتر می توانید به کتب زیر مراجعه نمایید:
– جستاری در هستی شناسی زن، اسدالله جمشیدی و … ، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، 1382.
– زن در آیینه جلال و جمال، آیت الله جوادی آملی.