سوره حج، آيه 29: «ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَلْيُوفُوا نُذُورَهُمْ وَلْيَطَّوَّفُوا بِالْبَيْتِ الْعَتِيقِ»؛ سپس، بايد آلودگيهايشان را برطرف سازند؛ و به نذرهاي خود وفا كنند؛ و بر گرد بيت عتيق [كعبه]، طواف كنند.
1. عتيق به معناي قدمت داشتن و نفيس بودن
نخستين جايگاهي كه براي عبادت جمعي و پرستش گروهي اختصاص يافت، كعبه است؛ ﴿«إنّ أوّل بيت وضع للنّاس للَّذي ببكة مباركاً وهدي للعالمين») [1]
پيش از كعبه، خانهها و عبادتگاه هاي فردي وجود داشت، اما نخستين خانهاي كه براي عبادتهاي گروهي و جهت هدايت و عبادت همه مردم بنا نهاده شده كعبه است؛ از اين رو، حركت هاي اصلاحطلبانه و هدايتگرانه جهاني همچنان بايد از كنار كعبه شروع شود.
كعبه با اين پيشينه مقدّس و مبارك بر بيت مقدّس شرف تقدّم يافت و قبله جهانيان شد و با استدلال به همين پيشينه به هنگام نزول فرمانِ ﴿فولّ وجهك شطر المسجد الحرام)[2] به اعتراض يهوديان بر اسلام كه به قداست و قدمت بيت مقدس استناد جُستند، پاسخ داده شد كه كعبه، نخستين و كهنترين خانهاي است كه در روي زمين براي مردم بنيان نهاده شده است.
شايد از همين روست كه كعبه را «بيت عتيق» خواندهاند؛ زيرا «عتيق» بر چيزي اطلاق ميشود كه «قديم» و «نفيس» باشد و به چيزي كه قدمت ندارد، يا قدمت دارد ولي از نفاست بهرهاي ندارد، عتيق نميگويند.
2. عتيق به معناي آزادي و آزادگي
كعبه، بنايي ارزشمند است كه هيچ گاه تحت تملك و سلطه احدي نبوده است؛ چنانكه امام باقر(عليهالسلام) درباره وصف كعبه به «عتيق» فرمود: «هو بيت حرٌّ عتيق من الناس لم يملكه أحد» [3]
طواف بر گرد چنين بنايي، كه به آزادگي متّصف شده است، درس آزادي و حريّت دروني و بيروني ميدهد و كساني به زيارت آن نائل ميشوند كه نه مملوك حرص دروني خود باشند و نه بنده طواغيت بيروني؛ چنانكه معمار و بنّاي آن حضرت ابراهيم هم از آز آزرها معصوم و هم از حرص هوسها مصون بوده است. همانطور كه رساندن قرباني به «بيت عتيق» و ذَبْح آن، در محدوده حرم، درس آزادي از تعلقات ميدهد و باعث رهايي فرد از هر بردگي، جز بندگي خداي سبحان كه يگانه فضيلت انسان است، ميشود.[4]
بدين ترتيب دو معناي سابقه داشتن و نفيس بودن و آزادي و آزادگي از رذائل اخلاقي از بيت عتيق قابل استنتاج است.
پي نوشت: ————-
[1] آل عمران /96: «نخستين خانهاي كه براي مردم (و نيايش خداوند) قرار داده شد، همان است كه در سرزمين مكّه است، كه پر بركت، و مايه هدايت جهانيان است.» [2]بقره /144: «…پس روي خود را به سوي مسجد الحرام كن…» [3] كافي، ج4، ص 189. [4] تسنيم، ج 6، ص 561 و 565.