در حالی که انسان امروزی، عطش معنوی خود را بعضا با عرفان های نوظهور، برطرف می کند ناشی از عدم شناخت عرفان اصیل و حقیقی اسلام می باشد که نمونه عینی و کامل آن در حادثه کربلا تجلی پیدا کرد.

انسان امروزی عرفانی می‌خواهد که پاسخگوی نیازش در جامعه جهانی امروز باشد؛ عرفانی که نه او را صرفاً به رفع عطش کاذب معنوی دل‌خوش سازد و نه او را به انزوا و دست کشیدن از آرمان‌های بلندش وادارد؛ عرفانی که نه به خمودی و خفتگی او را بخواند و نه با تسلیم شدن به شرایط موجود از خود رفع مسوولیت و تکلیف کند. اگر از چاره سخن به میان آید «عرفان عاشورا» را می‌توان داروی شفابخش چنین دردی خواند. عرفانی که در آن حریت و آزادگی در کنار تکلیف‌مداری و حرکت عزت‌مندانه، نیک‌بختی و وصال را به ارمغان می‌آورد و جوینده را با نفسی مطمئن، در محضر معشوق دل‌آرام می‌نشاند.

عرفان عاشورایی

دکتر محمدجواد رودگر، نشر کتاب‌های پرستو، وابسته به انتشارات امیرکبیر

در این اثر همه اصول، روش‌ها، مولفه‌ها، مقامات و احوال عرفانی بر محور سیر سالکان عاشورایی و سلوک و جذبه اصحاب کربلایی ترسیم و تصویر شده است. نویسنده کتاب در مقدمه نوشته است: «عرفان عاشورایی سرمایه اصلی معرفتی، معنویتی و شریعتی‌اش قرآن کریم و عترت طاهره است؛ یعنی عرفانی است ثقلینی، عرفان ناب و خالص که راه و راز سلوک را تا شهود کاملاً تبیین کرده و مفهوم و مصداق، عنوان و معنون آن را فراسوی انسانیت نهاده است. در این عرفان، شریعت، طریقت و حقیقت سطح و ساحت یک وجود ذو مراتب هستند و شریعت، آداب، اسرار، ظاهر و باطن دارد… .»

در این کتاب، عرفان عاشورایی به هفتاد و دو بند در سیر و سلوک الی الله تقسیم شده است: خداخویی، رستن و رسیدن، فقر و فنا، عرفان خونین، ریاضت و رهایی، عرفان سیاسی، تجربه توبه، زهد، صبر سلوکی، رضا و راحتی، فتح عرفانی، سلوک ثقلین، نیستان نینوا، عرفان زندگی، خودافزایی، عرفان فراجنسیتی، لاهوتیان، فوق فرشته، تزکیه و تجلی، ادبستان،‌معرفت و حکمت، زمین آسمانی، عقل عاشق، عمل مسئولانه،‌خوف خدا، استغفار و عرفان عزیزانه، عنوان تعدادی از بخش‌های این کتاب است.

چهل جلوه از ولایت در عاشورا

دکتر اسماعیل منصوری لاریجانی، نشر بین الملل

این کتاب رویکردی عرفانی به واقعه کربلا و حوادث روز عاشورا دارد که در آن نگارنده چهل خوشه از خرمن بی‌پایان عاشورا و کربلا را به عنوان چهل نکته عرفانی برداشت و تفسیر کرده است.

نگاهی گذرا به سیر کاربرد واژه مقدس «حسین» در ادبیات عرفانی فارسی نشان دهنده نمادین و رمزی شدن این نام است. برای آن که نویسنده بتواند سیر کاربرد این نام مقدس را بررسی کند این سیر را بر چند دوره تقسیم کرده است: نام مقدس حسین(ع) در نخستین دوره‌های ادبیات عرفانی؛ رابطه نمادین عشق و حسین(ع) در اشعار سده‌های میانی؛ داستان عشق و حسین (ع) در گنجینه الاسرار عمان سامانی؛ تجلی عاشقانه حسین (ع) در شعر معاصر؛ عشق و حسین و مقاومت در ادبیات مقاومت.

این کتاب در باب چهل ولایت پیرامون عاشورا نوشته شده است؛ که برخی از عناوین آن عبارتند از: ولایت، مظهر عشق الهی؛ ولایت، حلقه اتصال؛ ولایت و وراثت؛ ولایت در منزل نور؛ ولایت در منزل هدایت؛ ولایت در کعبه؛ ولایت در منزل توبه؛ ولایت و روز عاشورا؛ ولایت و خاک کربلا؛ کربلای ضمیر؛ ولایت در شب عاشورا؛ ولایت و آب؛ ولایت و شراب طهوری (قمر بنی‌هاشم (ع))؛ ولایت و شراب زنجبیلی (حضرت علی اکبر (ع))؛ ولایت و شراب کافوری (حضرت قائم(عج))؛ ولایت و شراب سلسبیلی(علی اصغر (ع))؛ ولایت و رحیق مختوم (عبدالسر بن حسن)؛ ولایت و شراب تسنیم شهدا؛ ولایت و ختامه صیک (زینب کبری(س))؛ ولایت و اسارت؛ ولایت و بلا؛ ولایت و غربت (مسلم بن عقیل)؛ خرابه طور سینا؛ ولایت و بکاء؛ ولایت و شراب ایوبی (امام سجاد (ع))؛ ولایت و منطق پیروز.

حماسه و عرفان

آیت‌الله عبدالله جوادی آملی، نشر اسراء

موضوع کتاب دربارة عرفان، حماسه و ارتباط بین این دو مقوله است. این اثر مجموعة ارزشمندی است که با این هدف تنظیم شده که ضمن بازشناسی شخصیت‌های بی‌نظیر جهان اسلام، جایگاه هریک از عرفان و حماسه و تناسب و ترابط بنیانی آن دو را تبیین نماید. مؤلف حکیم معتقد است دو مقولة عرفان و حماسه همواره در طول تاریخ از یکدیگر جدا نگاه داشته شده، تا یک دست صدا نداشته باشد. انگیزه‌های شیطانی فرعونیان و هواهای نفسانی نمرودیان، همواره تلاش می‌کرده تا بین این دو جبهة متحد شقاق ایجاد کند؛ بلکه کوشیده تا این دو نیروی بالنده را رو در روی یکدیگر قرار دهد تا با نیزة عرفان سینة حماسه را بدرد و با تیر حماسه قلب عرفان را هدف قرار دهد. بدیهی است هیچ‌یک از این معارف کوچک‌ترین تضادی با یکدیگر ندارند. انگیزة اصلی جهاد و هدف حماسة عارف، احیای توحید و اعتلای کلمة الله و طرد هرگونه شرک و کفر است. با کاوش در زندگی معصومان(ع)، همیاری سطوت حماسه را با شکوه معرفت مشاهده می‌کنیم که بارزترین نمونه و عالی‌ترین نمودار این هماهنگی را می‌توان در هنگامة عاشورا و قیامت کربلا به نظاره نشست.

این کتاب مشتمل بر یک مقدمه و سه بخش است: بخش اول: هماهنگی آیین اسلام با فطرت؛ که در فصل اول آن نکاتی پیرامون آیه میثاق نگاشته شده و در فصل دوم توحید و زوایای آن مورد بررسی قرار گرفته است. بخش دوم: فضیلت حماسه و عرفان؛ که در این بخش علاوه بر آشنایی با معانی حماسه و عرفان، به خصال و ویژگی‌های عارفان نیز پرداخته شده است. بخش سوم: عارفان حماسه‌ساز و حماسه‌سازان عارف؛ که این بخش که مهمترین بخش کتاب نیز می‌باشد دارای پنج فصل می‌باشد. در فصل اول به عرفان در کلام و رفتار مولا امیرالمومنین علی(ع) اشاره شده است. فصل دوم که بانام «سید مظلومان و پیشاهنگ آزادگان» است زندگانی امام حسین(ع) مورد مداقه قرار گرفته است. همچنین مظاهر عرفان در عاشورا، جلوه‌های حماسی عاشورا و سید ساجدان و زینت عابدان، از دیگر فصل‌های این کتاب می‌باشد.

لازم به تذکر است که ترجمه عربی این کتاب نیز با نام «الحماسة و العرفان» توسط مرکز نشر اسراء ارائه گردیده است.

تمنای عشق

تحلیل عرفانی زیارت عاشورا

دکتر سید سلمان صفوی، انتشارات سلمان آزاده و آکادمی مطالعات ایرانی لندن

تمنای عشق؛ تحلیل عرفانی زیارت عاشورا از دو بخش تشکیل شده است. در بخش اول نویسنده با شناسایی ساختار زیارت عاشورا در هفده فـراز، به تحلیل عرفانی این زیارت با ترمینولوژی معرفت عرفانی پرداخته و از استشهادات مثنوی معنوی، کلیات شمس، گلشن راز شبستری و دیوان حافظ نیز برای تبیین مفاهیم عرفانی بهره جسته است. مفاهیم عرفانی زیارت عاشورا که در تمنای عشق تحلیل شده عبارتند از: انسان کامل، تخلیه و تجلیه نفس، مقام تسلیم، مصیبت در سلوک، مقام رغبت، مقام قرب، مقام محمود، ولایت شمسیه و ولایت قمریه، تقابل ظلمت و نور، مقام وفای به عهد، مقام ثبات قدم و صدق.

بخش دوم کتاب، شامل متن زیارت عاشورا به خط معلی توسط آقای محمدسعید نقاشیان است که برای نخستین بار زیارت عاشورا را به خط معلی به جامعۀ عرفان و هنـر ارائه کرده است. خط معلی شیوۀ جدید خطاطی است که پس از انقلاب اسلامی ایران هنرمند برجسته استاد حمید عجمی آن را بنیان نهاد و از جنبۀ هنری، «خطاطی مدرن ایرانی» تلقی می‌شود. این کتاب از این جهت که تلفیق هنر مدرن خطاطی و رویکرد عرفانی به زیارت عاشوراست، دارای نوآوری و برجستگی ویژه‌ای در آثار منتشره پیرامون زیارت عاشوراست.

سلوک خونین

تدوین نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها(با مقدمه دکتر یثربی و شرح دکتر ابراهیم کلانتری)، دفتر نشر معارف

این اثر که هفتمین دفتر از مجموعه آثار عرفانی موسوم به «سیر و سلوک پاکان» است، شرحی فشرده بر گنجینةالاسرار عمان سامانی به حساب می‌آید.

مثنوی «گنجینةالاسرار» شاهکاری است که از نفس پرسوز و گداز سراینده آن، «عمان سامانی» برآمده و دردناک‌ترین مصیبت تاریخ اسلام را با رویکرد عارفانه و زبان تمثیلی و رمزگونه و خلق صحنه‌های پرشور به تصویر کشیده است. کربلا تراژدی سهمگینی است که همه صحنه‌های آن لبریز‌ از احساس و عاطفه و ایثار و عشق است که هرگاه چنین ماجرایی در منظر تیزبین و لطیف عارف قرار گیرد و بر مفاهیم بلند عرفانی منطبق گردد و با زبان رمز و تمثیل و بهره‌گیری از قوت و قدرت تصاویر شاعرانه، عرضه شود، زوایای تازه‌ای از آن آشکار می‌شود و با اوج و عظمتی بیش از پیش به دست ابدیت سپرده می‌شود. این در حقیقت همان چیزی است که «گنجینةالاسرار» به زیبایی از عهده آن برآمده و در همان حال که به مرثیه‌سرایی برای شهیدان کربلا پرداخته، آن واقعه را بر مفاهیم بلند عرفانی تطبیق و آن را در قالب 830 بیت مثنوی عرضه کرده است و همین امتزاج رثا و عرفان و هنر است که این اثر را در زمره شاهکارهای این عرصه قرار داده است.

طوبای کربلا

حاج محمداسماعیل دولابی(ره)، انتشارات هنارس

کتاب «طوبای کربلا» مجموعه گفتارهای عارف فرزانه حاج محمداسماعیل دولابی(ره) درباره کربلاست که با جمع‌آوری از کتاب‌های «طوبای محبت»(مجموعه بیانات آن مرحوم)، صورت گرفته است. این کتاب، سخنان آن عبدصالح خدا در عظمت مقام و منزلت حضرت سیدالشهداء(ع) و شهدای کربلا و عنایات حضرت مولا اباعبدالله(ع) به سرسپردگان است.

چاپ اول کتاب «طوبای کربلا» که مختصرتر بود، با استقبال بسیار، خیلی سریع در بین عاشقان و علاقمندان توزیع شد. پس از آن چاپ دوم این کتاب به‌صورت کامل‌تر، منتشر گردید. اینک فرازهایی از این کتاب را با هم بخوانیم:

«فرد موثقی نقل می‌کند: در شب فوت حضرت آیت‌الله‌العظمی گلپایگانی، در خواب می‌بیند که یک جای وسیعی است و آب همه جا را فرا گرفته است و باران شدیدی می‌بارد و همه در حال غرق شدن هستند؛ و گویا این جریان تصویری از قیامت و مرگ است و مرحوم آیت‌الله گلپایگانی هم آنجاست. از آقا سوال کردم: شما چه کردید و چگونه نجات یافتید؟ فرمودند: “ما بر کشتی حسین(ع) سوار شدیم و رستیم.” این جواب زحمات ایشان درباره امام حسین(ع) و کوشش وی در زنده نگه داشتن نام امام حسین(ع) است و این، اثرات همان اشک‌های خالصانه‌ای بود که در مصیبت جدش از چشمان مبارکش جاری می‌شد…»

«کل احمد آقا در توصیف جذابیت حضرت عباس‌بن‌علی(ع) می‌فرمودند: “درست است که امام حسین(ع) بین‌المللی است؛ اما نمی‌دانم چه ملاحتی در عباس(ع) نهفته است که همه خلق برایش دست و پا می‌شکنند!” ایشان در مورد مقام رفیع حضرت ابوالفضل(ع) نزد برادر بزرگوارشان، خاطره‌ای به این مضمون نقل کردند: “در کربلا که بودم، هر روز دوبار به زیارت امام حسین(ع) و یک بار به زیارت حضرت ابوالفضل(ع) شرفیاب می‌شدم. پس از مدتی یک روز حضرت جلوه‌ای عنایت کردند و فرمودند: برادرم عباس نزد خداوند متعال، مقام و منزلتی دارد که تمام شهدا به آن مقام غبطه می‌خورند. سعی کن هر اندازه که به زیارت من همت می‌کنی، به همان اندازه هم به زیارت برادرم عباس بروی!” به همین دلیل کل احمد آقا، اعتقاد بسیار محکمی به زیارت حضرت قمربنی هاشم(ع) داشتند و به اطرافیان و دوستان خود نیز این موضوع را سفارش می‌کردند و می‌فرمودند: “هرگاه به کربلا رسیدید، نخست به حرم ابوالفضل‌العباس(ع) و پس از آن به زیارت سالار شهیدان(ع) مشرف شوید؛ زیرا هرکس قصد ورود به قلعه‌ای را داشته باشد، نخست باید از درگاه و باب آن وارد شود و عباس‌بن‌علی(ع) باب حضرت سیدالشهدا(ع) است.”»

کرشمة حُسن

نظری اجمالی بر جنبه‌های عارفانة نهضت عاشورا

مهدی طیب، نشر سفینه

نویسنده در مقدمه کتاب، ذکر چند نکته را در ابتدای این اثر فشرده و مختصر، لازم دانسته است؛ از جمله: نخست، اینکه حضرت اباعبدالله امامند؛ «امام» به کسی گفته می شودکه پیشاپیش حرکت می کنند و دیگران درپی ایشان طی مسیرکنند. «شیعه» یعنی کسی که در پی امام خویش حرکت می کند و به اصطلاح امام خود را مشایعت می‌کند. …نکته چهارم، اینکه در حج عاشورایی عرفات کوی شناخت اباعبدالله و منا، عشق به حضرتش می‌باشد که این هر دو لازم و ملزوم یکدیگرند و هر کدام بدون دیگری ناقص و ابتر است. نکته پنجم، مکتب عاشورا بیانگر حقیقت و تمامیت اسلام است که نباید تنها به انقلابی بودن تاریخی انگاشتن و احساسی و عرفانی جلوه کردن، آن را خلاصه کرد بل بعد اخلاقی و عرفانی آن یکی از نظرگاه‌هایی است که در این نوشتار آن را بیان خواهیم کرد. نکته ششم، نکته ایست در باب راهنمایی و راهبری حسین(ع) در عرصه عرفان؛ اباعبدالله(ع) مصباح الهدی و چراغ هدایت و درعرصه اخلاق و عرفان سفینه‌النجاه است.

این اثر حاوی فصولی است با عناوین: موحد زیستن، حسن ظن به خدا و کارهای خداوند، توکل، آرامش و صبر، رضا، عبادت، عبودیت، آزادگی و حریت، تسلیم و تفویض، علوّ همّت، مناعت طبع، کرامت و عزت نفس، اخلاقی، عشق و جانبازی؛ همراه با متن و ترجمة زیارت عاشورا.

گلبانگ سربلندی (گفتارها و روضه‌های عاشورایی)

دکتر قاسم کاکایی، انتشارات هرمس

این کتاب، حاصلِ کرسی تدریس حوزه و دانشگاه و یا تحقیقی محض و با روش فلسفی نیست، بلکه پژوهشی عرفانی ـ معرفتی است که با گویشی عاشقانه و عارفانه ارائه شده است. به‌وجود آورنده این اثر که استادِ تمام گروه معارف اسلامی دانشگاه شیراز است، توفیق شاگردی مشاهیری از اهل معنا و معنویت به‌ویژه آیت‌الله شهید سیدعبدالحسین دستغیب(ره) و عارف فرزانه آیت‌الله حاج‌شیخ‌حسنعلی نجابت شیرازی(ره) را داشته که خود آن فرصت‌ها را به برکت امام حسین(ع) می‌داند.

این کتاب، حاصل جمع‌آوری و بازنویسی هشت سال منبر و روضه صاحب اثر برای سید‌الشهداء است. از زاویه ادب عرفانی، در این مجموعه بیش از همه، از اشعار مولوی و حافظ استفاده شده است و در مرحله بعد از سعدی، و سپس از شعرایی چون: عطار، سنایی، نظامی،‌ عراقی، جامی، باباطاهر، بیدل دهلوی، صائب تبریزی، محتشم کاشانی، عمان سامانی، سیف فرغانی،‌ شیخ بهایی، آیت‌الله غروی اصفهانی و تا شاعران عاشورایی معاصر هم‌چون قیصر امین‌پور، نصرالله مردانی و محمدرضا آقاسی.

فصول سه‌گانه و شب‌ها، مجالس و حلقات این کتاب، به ترتیب ذیل است:

فصل اول: کربلا و عشق: شب اول: نقاش کربلا؛ شب دوم: سلام بر عشق؛ شب سوم: حبیب عشق‌بازان‌؛ شب چهارم: گلبانگ سربلندی؛ شب پنجم: سیاهِ رو سپید؛ شب ششم: شیرین‌تر از عسل؛ خارج از نوبت: کبوترِ پربسته؛ شب هفتم: ماهی بر لب دریا؛ شب هشتم: کعبۀ شش گوشه؛ شب نهم: سه حرف عشق؛ شب دهم: مستان سلامت می‌کنند؛ شب یازدهم: دخترِ تنهای خدا.

فصل دوم: کربلا: دنیا و آخرت: مجلس اول: مقدمه؛ مجلس دوم: یقین؛ مجلس سوم: حیات؛ مجلس چهارم: قلب؛ مجلس پنجم: آب حیات؛ مجلس ششم: مرگ‌اندیشی؛ مجلس هفتم: دین؛ مجلس هشتم: قیام یا قعود؟

فصل سوم: راز جاودانگی و ماندگاری عاشورا: حلقۀ اول: خدا؛ حلقۀدوم: شمشیر؛ حلقۀ سوم: خون؛ حلقۀ چهارم: خاک؛ حلقۀ پنجم: آب؛ حلقۀششم: اشک؛ حلقۀ هفتم: ذکر.

فروغ شهادت

آیت‌الله علی سعادت‌پرور(ره) (پهلوانی تهرانی)، انتشارات پیام آزادی

نویسنده اشاره دارد که این اثر تحقیقی نو و مستند در زمینه نهضت حسینی(ع) و مسایل مربوط به احیای حرکت آن حضرت است، که طی 31 فصل با استناد به احادیث وارده و به دور از اظهار نظرهای بی پایه، به تحلیل قیام تاریخی بی نظیر آن حضرت از نقطه نظر اخلاقی ـ عرفانی پرداخته است. این کتاب بیانگر آن است که حرکت سیدالشهداء (ع) از آغاز تا انجام و ادامه آن با پیام رسانی اهل بیت(ع)، در درجه اول یک حرکت معنوی ـ توحیدی است؛ بنابراین، احیای آن با گریه، عزادارای، زیارت و … باید متناسب با هدف والای بنیان گذار این نهضت باشد. از این رو، کتاب «فروغ شهادت» به تبیین نکات ناب توحیدی سخنان امام حسین(ع) در طول این نهضت نورانی از مدینه تا مکه و از آنجا تا کربلا پرداخته است؛ و به نکات اخلاقی ـ‌ عرفانی کلمات اهل بیت(ع)و اصحاب آن حضرت در طول مسیر حرکت و به‌ویژه بعد از شهادت سیدالشهداء(ع) از کربلا تا کوفه و از کوفه تا شام و نیز تبیین نکات برخی از روایات پرمحتوا و توحیدی مربوط به احیای نهضت حسینی، همچنین تبیین فرازهای کلیدی برخی از زیارات آن حضرت، اشاره دارد. همه فصول متعدد این کتاب در راستای اثبات این نکته است که به قیام امام حسین (ع) باید به عنوان یک حرکت توحیدی نگریست و محوری ترین درسی که از این نهضت باید بیاموزیم، درس توحید و مراقبه حضرت حق در همه عرصه های زندگی است.

نغمه حسینی

سروده حکیم محیی‌الدین مهدی الهى قمشه‌ای، انتشارات پارسایان

این اثر سروده آیت‌الله محیی‌الدین مهدی الهى قمشه‌اى است که با مقدمه فرزندش دکتر حسین الهى قمشه‌اى و تصحیح و پاورقی محمدرضا غیاثى کرمانى به زیور طبع آراسته شده است. مرحوم الهی قمشه ای در آغاز این کتاب، انگیزه خود را از سرودن اشعار و نظم تاریخ کربلا بیان داشته که خلاصه آن چنین است: «پسری به نام حسین داشتم که در دوران صباوت بسیار بیمار شد، به گونه ای که قطع امید از زندگی او نمودیم. من نذرکردم که اگر این طفل شفا پیدا کند، داستان سلطان شهیدان دین، حضرت اباعبدالله الحسین(ع) را به صورت نظمی نغز و دلنشین چون دُرّ ثمین درآورم. به مجرد این نذر به فکر افتادم که اگر بنا باشد که این طفل تا سحر از دنیا برود، پس چرا با لب تشنه جان دهد؟! چه بهتر آنکه شربتی آب به گلوی او بریزم. همین که چنین کردم، فریادی زد و به هوش آمد و مرگ را فراموش کرد و زندگی تازه ای را شروع نمود. طبع من آتشکده طور گشت و دفتر فکرم ورق نور، و به عهد الهی خویش وفا نمودم.»

واقعه عاشورا، زمینه‌ها و پیامدهای آن، و مدح و رثای امام حسین(ع) و یاران آن حضرت، در این منظومه به طبع رسیده است. این اشعار که در قالب سنتی و روحی عرفانی سروده شده در حقیقت نمایانگر جلوه‌هایی روحانی از حقیقت نهضت حسینی است. برخی عناوین آن عبارتند از: سیر نهضت و قیام، فرستادن حضرت مسلم(ع) به کوفه، حرکت امام حسین(ع) در روز هشتم ذی الحجة، وقایع روز عاشورا، مناجات امام حسین(ع) در قتلگاه، ورود کاروان اسیران به شام.

نام نویسنده:

تدوین: حسین احمدی