ضمن تشکر ازارتباط شما با این مرکز به مطلب زیر توجه کنید .
قرآن دارای تقسیمات مختلفی از قبیل: جزء،‌حزب، سوره و آیه می باشد. که سؤال فوق در مورد قسم اخیر (آیه ) است؛ بنابر این قبل از پرداختن به اصل بحث و پاسخ سؤال به عنوان مقدمه توضیحاتی درباره آیه ذکر می شود :
آیه، در لغت به معنی علامت و نشانه روشن است؛ [1] و در اصطلاح علوم قرآنی، ‌«به قسمتی از کلمات قرآن که از محلی آغاز و به مقطعی ختم می شود‌، آیه گفته می شود؛ زیرا که آن، از نشانه های خداوند است .» [2] و این اصطلاح ریشه قرآنی دارد و در موارد چندی به کار رفته است؛ مانند: ‌«الم تلک آیات الکتاب ». [3]
صاحب نظران در علوم قرآنی راه شناخت آیات قرآن را توقیفی می دانند؛‌ یعنی این که معتقدند:‌ خود شارع مقدس (پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ ) آیات قرآن را معین کرده است؛‌و دست دیگران در این امر دخیل نبوده است . [4] پس ما نمی توانیم حروف مقطعه «ن»، «ص» و «ق» را کوچک ترین آیه بدانیم زیرا شارع مقدس آن ها را به عنوان یک آیه مستقل به حساب نیاورده است .
انواع آیات قرآن از جهت جایگاه و تعیین کوچک ترین آیه از هر نوع :
آیه های قرآن به لحاظ جایگاه و محل قرار گرفتنشان در سوره به سه قسم قابل تقسیم هستند :
1. حروف مقطعه ای که در آغاز 29 سوره از سوره های قرآن آمده است؛ که البته همه آنها آیه مستقل نیستند بلکه بعضی از آن ها مانند: «الم» در سوره های بقره،‌آل عمران، عنکبوت، روم، لقمان و سجده،‌ و «المص» در سوره اعراف و « کهیعص» در سوره مریم، و «طه» در سوره طه و «طسم» در سوره های شعراء و قصص و «یس» در سوره یس و «حم» در سوره های مؤمن، ‌فصلت، زخرف‌،‌ دخان،‌ جاثیه و احقاف، در شمارش آیات،‌ یک آیه، و «حم عسق» در سوره شوری دو آیه مستقل حساب شده اند، ولی سایر حروف مقطعه جزئی از اولین آیه سوره شمرده شده است؛ مانند:«الر» در سوره های یونس، هود، یوسف، ابراهیم، حجر، «المر» در سوره رعد «طس» در سوره نمل «ص» در سوره ص «ق» در سوره ق «ن» در سوره قلم . [5] و روشن است که از بین این قسم از آیات کوچک ترین آیه ها، «طه»، «یس» و «حم» می باشند .
2. فواتح السور آیاتی که غیر از حروف مقطعه اند و در ابتدای سوره ها آمده اند:‌که کوچک ترین آیات از جهت تعداد حروف از این قسم آیات عبارتند از: «والضحی» (سوره ضحی آیه1)، «والفجر» (سوره فجر آیه 1)،‌ «والطور» (سوره طور آیه 1)، «والعصر» (سوره عصر آیه 1)،‌ «الحاقه» (سوره حاقه آیه 1) و « القارعه» (سوره قارعه آیه 1)؛ ‌از بین این آیات، «والضحی» به جهت اینکه در تلاوت ـ با فرض یک حرف حساب کردن «ض» مشدّد ـ‌کم ترین حرف تلفظ می شود،‌کوچک ترین آیه خواهد بود . [6]
3. آیاتی که در آغاز سوره ها نیامده اند: از این قسم آیات،‌ آیه «ثم نظر» (مدثر آیه 21) با پنج حرف کم ترین تعداد حروف را دارد. و بعد از آن آیه «مدهامتان» (الرحمن آیه 64) است که با هشت حرف نوشته می شود؛ اما؛‌ از آنجایی که «ثم نظر» دارای دو کلمه است و آیه «مدهامتان» تنها یک کلمه است، و کم ترین کلمه را در بین این قسم از آیات دارد،‌ آن را کوچک ترین آیه از این قسم آیات دانسته اند . [7]
تقسیم بندی فوق با الهام از گفتار بعضی از صاحب نظران در علوم قرآنی انجام گرفته است مثلا یکی از آن ها می نویسد: «… کوتاه ترین آیه از حروف مقطعه حم و طه، از دیگر فواتح سور، الرحمن، الطور و الحاقه و از کلمات داخل سوره ها، مدهامتان (الرحمن آیه 64) است .» [8]
نکته ای که در خصوص این بحث می توان مطرح کرد ـ هر چند در منابع مربوط به بحث،‌ مشاهده نگردید ـ این است که به اتفاق امامیه [9] و نیز به نظر ابن عباس، ابن مبارک،‌اهل مکه مانند ابن کثیر و اهل کوفه مثل عاصم و کسائی و غیر آن دو به جز حمزه، ‌و نیز بیش تر اصحاب شافعی و … « بسم الله الرحمن الرحیم» در ابتدای سوره ها جزء همان سوره می باشد. که سیوطی ادعای تواتر روایات دلالت کننده بر این مطلب را کرده است . [10]
بنابراین، احتمال دارد حروف مقطعه ای که آیه به حساب آمده اند و نیز فواتح سوره ها مثل والعصر و … با «بسم الله …..» یک آیه بوده باشند که طبعاً با این حساب همه آن ها از «مدهامتان» بزرگتر خواهند بود. و اصلا نیازی به تقسیمات مذکور هم نخواهد بود .
نتیجه بحث: «مدهامتان» به صورت مطلق کوچک ترین آیه نیست بلکه در بین آیاتی که در میان سوره ها آمده اند به لحاظ این که تنها یک کلمه است کوچک ترین آیه می باشد چنان که طه، یس و حم نیز در بین حروف مقطعه ای که آیه مستقل به شمار رفته اند کوچک ترین آیات هستند و از بین فواتح سور نیز « والضحی» و «والفجر» و … کوچک تر از بقیه می باشند. بنابراین منافاتی در بین نیست .
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر :
1. بهاءالدین خرمشاهی، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، (بی جا: دوستان و ناهید، چاپ دوم، 1381)، جلد 1، صفحه 70 ـ 71 .
2. جلال الدین،‌سیوطی، الاتقان فی علوم القران،‌(بیروت‌:‌دارالکتب العلمیة، چاپ اول، 1421 قمری)، جلد 1، صفحه 133 ـ 134 .
3. حسین،‌ جوان آراسته، درسنامه علوم قرآنی،‌(قم: دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1377)، صفحه 478 .
اندیشه قم

[1] . ر.ک: مریم/ 10، اعراف/ 73، بقره/ 106 و 145، یوسف/ 7 .
[2] قرشی، . سید علی اکبر، قاموس قرآن، ‌تهران، دارالکتب الاسلامیة، جاپ سوم، 1361، جلد 1، ص 145 ـ 146 با کمی تصرف .
[3] . رعد/ 1،‌ یونس/ 1، انفال/ 2، نور/ 1 و فصلت/ 3 .
[4] . ر.ک: جلال الدین سیوطی، الاتقان فی علوم القران، بیروت،‌ دارالکتب العلمیة، چاپ اول، 1421 ق، ج 1، ص 133 ـ 134؛ و رامیار، محمود، تاریخ قرآن، تهران، انتشارات امیر کبیر، چاپ سوم، 1369، ص 551 ـ 552؛‌ و حجتّی، سید محمد باقر، تاریخ قرآن، بی جا، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ‌چاپ سیزدهم، ‌1378، ص 64 .
[5] . جوادی آملی، ‌عبدالله، تسنیم، قم، ‌مرکز نشر اسراء، ‌چاپ اول، 1378، ج 2، ص 65، با کمی تصرف .
[6] . ر.ک: زرکشی، محمد بن عبدالله، البرهان فی علوم القران،‌ تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ‌داراحیاء الکتب العربیة، چاپ اول، 1376، ج 1، ص 252.
[7] . ر.ک:‌ مرکز الثقافة و المعارف القرانیه، علوم القران عند المفسرین، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، چاپ اول،‌1374، ج1، ص 283 .
[8] . خرمشاهی، بهاء الدین، همان، ‌صفحه 71 .
[9] . ر.ک: فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان، بیروت، دارالمعرفة، بی تا، ج1 تا 2 ، ص89؛ و خویی، سید ابوالقاسم، البیان فی تفسیر القران، بی جا، ‌انوار ااهدی، بی تا، ص 438؛ و مکارم شیرازی، ناصر و دیگران، ‌تفسیر نمونه، تهران، ‌دارالکتب الاسلامیه، چاپ بیست و دوم، 1366، ج1، ص17 .
[10] . ر.ک: خویی، سید ابوالقاسم، ‌همان، ص 438 ـ 439 .