دوست گرامی. در اسلام رهبانیت و گوشه گیری و انزوا طلبی به معنایی که در مسیحیت یا سایر ادیان و فرق هست یعنی ترک دنیا نداریم. لا رهبانیه فی الاسلام. زهد اسلامی معنای دقیقی دارد که باید مورد بررسی قرار گیرد. عرفان هایی که با عنوان تصوف و درویشی انزوا و گوشه گیری را ترویج می کنند، مورد تایید اسلام نیست. در عرفان اسلامی عارف پس طی منازل سلوک به جامعه برمی گردد و به رهبری مردم اشتغال خواهد داشت.

منظور از ترک دنیا در عرفان اسلامی ترک علاقه و دلبستگی به دنیا به صورتی است که مانع خداپرستی شود. برای آشنایی بیشتر به مقاله زیر توجه کنید. موفق باشید.

در این موجز سعی شده تفاوت زهد و رهبانیت اندکی مورد بررسی قرار گرفته و تا حدی مفاهیم آنها روشن شود و اینکه به چه کسی زاهد و به چه کسی راهب می گویند و آیا مورد تایید بزرگان دین و کلام وحی هستند یا خیر.

رهبانیت

رهبانیت در لغت از ریشه “رَهَبَ ” به معنی ترس همر اه با اضطراب است.راهب به کسی گفته می شود که برای عبادت به دیر رفته و از مردم کناره گیری کند.رهبانیت در اصطلاح طریقه زندگی راهب است.(1)

زهد

زهد در لغت به معنی اجتناب کردن از چیزی بخاطر حقارت و ناچیز بودن آن امر است.در اصطلاح صوفیه دشمن دانستن دنیا و از آن دوری کردن است.زاهد کسی است که به دلیل میل به آخرت از نعمت های دنیایی چشم پوشی و به کم بسنده کرده است.(2) البته به قول ملا احمد نراقی ترک دنیا به جهت این نباشد که دستش به آن نرسیده،چون در این صورت مرتبه زهد شامل حال او نمی شود.همچنین این واژه را نباید با قناعت اشتباه گرفت چون قناعت راضی شدن به اندک است اما زهد اصلا عدم تمایل به آن مال است.(3)

در روایتی از پیامبر اکرم آمده است که زهد داشتن در دنیا به معنی تحریم کردن حلال خداوند و یا نابود کردن مال و ثروت نیست بلکه به این معنی است که به آنچه خود در دست داری مطمئن تر از آنچه در دست خداست نباشی و به پاداش مصیبتی که به تو می رسد چندان راغب باشی که آرزو کنی آن مصیبت برای تو باقی ماند.(4)

نهج البلاغه از جمله منابعی است که می توان ره توشه های بسیاری از آن گرفت. با درنگ در کلام امیرالمومنین علی(ع) نکاتی چند مرتبط با ویژگی های زهد و زاهد در می یابیم:

«اِنَّ الزاهدین فی الدنیا تبکی قلوبُهُم و اِن ضَحِکوا و یشتَدُّ حُزنُهُم و اِن فَرِحوا و یکثُرُ مَقتُهُم اَنفُسَهُم و اِن اغتُبِطوا بِما رُزِقوا»

همانا زاهدان،اگرچه خندان باشند اما قلبشان می گرید و اگرچه شادمان باشند،اندوه آنان شدید است و اگرچه برای نعمت های فراوان مورد غبطه دیگران قرار گیرند اما با نفس خود در دشمنی بسیاری قرار دارند.(5)

اگر زهد درست معنا شود پایه اصلی معرفت الهی است و اگر درست فهمیده نشود به رهبانیت گراییده و مایه ضلالت خواهد شد.شاید بتوان گفت هرگاه زهد به افراط گرایش پیدا کند رهبانیت نمودار می شود و این مساله کمابیش در همه ادیان وجود دارد.

زهد و رهبانیت در قرآن

در سوره مبارکه حدید دو آیه وجود دارد که یکی مفهوم زهد اسلامی را می رساند (آیه 23) و دیگری به معنای رهبانیت اشاره دارد(آیه 27)

آیه 23: «لکیلا تاسوا علی ما فاتکم و لا تفرحوا بما اتاکم و الله لا یحب کل مختال فخور»این برای آنست که بخاطر آنچه از دست داده اید تاسف نخورید و به آنچه به شما خواهد رسید دل بسته و شادمان نشوید،و خدا هیچ متکبر فخر فروشی را دوست ندارد.

در توضیح این آیه کلامی از ابن عباس در تفاسیر ذکر شده که با اندکی تفاوت یک معنا را می رساند:«انسان به طور قطع یا اندوهگین است یا شاد ولی اگر به مصیبتی دچار شود باید صبر پیشه کند و اگر خیری به او برسد باید شاکر باشد.لذا صرف شادی و غم مشکلی ایجاد نمی کند بلکه مهار نکردن است که مشکل ساز می شود.»

آیه 27:«ثم قفینا علی آثارهم برسلنا و قفینا بعیسی ابن مریم و اتیناه الانجیل و جعلنا فی قلوب الذین اتبعوه رافه و رحمه و رهبانیه ابتدعوها ما کتبنا علیهم الا ابتغاء رضوان الله فما رعوها حق رعایتها فاتینا الذین امنو منهم اجرهم و کثیر منهم فاسقون» سپس در پی آنان پیامبران دیگر خود را فرستادیم و به دنبال آنان عیسی بن مریم را مبعوث کردیم و به او انجیل عطا کردیم و در دلهای کسانیکه از او پیروی کردند رافت و رحمت قرار دادیم، و رهبانیتی را که آنها ابداع کرده بودند ما بر آنان مقرر نکردیم، گرچه هدفشان جلب خشنودی خدا بود ولی حق آن را رعایت نکردند، از این رو ما به کسانی از آنها که ایمان آوردند پاداششان را دادیم، و بسیاری از آنها گناه کارند.

در این آیه به صراحت ذکر شده که رهبانیت را بعضی از پیروان برای خود قرار دادند در حالیکه خداوند دستور آن را نداده بود و این از ابداعات برخی از مسیحیان است.

زهد در معنای افراطی آن در ادیان دیگر هم بوده،مانند اِسِنی های یهود،راهبان مسیحی و جوکیان هند.نمونه هایی از زهد افراطی زمان پیامبر اکرم(ص) ، تصمیم عبدالله بن عمروبن عاص برای روزه گرفتن در تمام سال و یا قصد عثمان بن معظون برای ترک زن و فرزند بود که هردو مورد،نهی حضرت رسول (ص) را به دنبال داشت.(6)

با نظر در آیات قرآن و کلام معصومین می توان گفت مومن حقیقی ویژگی های خاصی دارد که شاید بتوان گفت جامع اضداد است.یعنی در عین آنکه ممکن است تمکّن مالی داشته باشد به آن بی اعتناست.معنای زهد اندک شمردن متاع دنیاست نه از آنها محروم شدن.

تمایز زاهد و راهب در نتیجه اختلاف جهان بینی این دو گروه است.راهب جامعه گریز است و از تعهدات اجتماعی خود شانه خالی می کند ولی زاهد به جامعه روی آورده و در جمع می ماند.در تصور راهب،دنیا و آخرت قابل جمع نیستند، یا باید دل از دنیا شست و به آخرت پرداخت و یا باید آخرت را رها کرد و به دنیا رسید، حال آنکه در زهد اسلامیم دنیا مزرعه آخرت و وسیله ای برای سامان دادن آخرت است. زهد اسلامی به معنای خوب از عهده مسئولیت برآمدن و متعهد بودن به تعهدات اجتماعی است.

منابع:

1) قرآن

2) مفردات راغب،ص 204

3) منجد الطلاب، ص 292

4) معراج السعاده، ص 275

5) میزان الحکمه، ص 2226

6) خطبه 113 نهج البلاغه

7) میزان الحکمه،ص 2142