قوی ترین طلسمات+قویترین دعا و طلسم+قوی ترین کتاب طلسم و دعانویسی مطالب مذهبی+طلسم سیاهی و طلاق+طلسم احضار محبت معشوق+دانلود کتاب طلسم محبت و طلاق قوی
۱۳۹۷/۰۹/۰۲
–
۲۰۳۵۲ بازدید
در مورد لشکر عقل و جهل در اصول کافی که هر کدام ۷۲ لشکر است.
الف- در اینجا حدیث جنود عقل و جهل را تقدیم حضور می کنیم. امّا از شرح حدیث معذوریم؛ چرا که شرح این حدیث طولانی و در حدّ یک کتاب است. لذا اگر طالب شرح این حدیث هستید مراجعه فرمایید به کتاب « شرح حدیث جنود عقل و جهل» اثر امام خمینی(قدّس سرّه). این کتاب از طریق اینترنت قابل دانلود است.http://portal.tebyan.net/File/13/old/pdf/17656.pdfـ حدیث جنود عقل و جهل:
« عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَدِیدٍ عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ قَالَ کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع وَ عِنْدَهُ جَمَاعَةٌ مِنْ مَوَالِیهِ فَجَرَى ذِکْرُ الْعَقْلِ وَ الْجَهْلِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع : اعْرِفُوا الْعَقْلَ وَ جُنْدَهُ وَ الْجَهْلَ وَ جُنْدَهُ تَهْتَدُوا. قَالَ سَمَاعَةُ: فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ لَا نَعْرِفُ إِلَّا مَا عَرَّفْتَنَا. فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ الْعَقْلَ وَ هُوَ أَوَّلُ خَلْقٍ مِنَ الرُّوحَانِیِّینَ عَنْ یَمِینِ الْعَرْشِ مِنْ نُورِهِ فَقَالَ لَهُ أَدْبِرْ فَأَدْبَرَ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَقْبِلْ فَأَقْبَلَ فَقَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى خَلَقْتُکَ خَلْقاً عَظِیماً وَ کَرَّمْتُکَ عَلَى جَمِیعِ خَلْقِی قَالَ ثُمَّ خَلَقَ الْجَهْلَ مِنَ الْبَحْرِ الْأُجَاجِ ظُلْمَانِیّاً فَقَالَ لَهُ أَدْبِرْ فَأَدْبَرَ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَقْبِلْ فَلَمْ یُقْبِلْ فَقَالَ لَهُ اسْتَکْبَرْتَ فَلَعَنَهُ ثُمَّ جَعَلَ لِلْعَقْلِ خَمْسَةً وَ سَبْعِینَ جُنْداً. فَلَمَّا رَأَى الْجَهْلُ مَا أَکْرَمَ اللَّهُ بِهِ الْعَقْلَ وَ مَا أَعْطَاهُ أَضْمَرَ لَهُ الْعَدَاوَةَ فَقَالَ الْجَهْلُ یَا رَبِّ هَذَا خَلْقٌ مِثْلِی خَلَقْتَهُ وَ کَرَّمْتَهُ وَ قَوَّیْتَهُ وَ أَنَا ضِدُّهُ وَ لَا قُوَّةَ لِی بِهِ فَأَعْطِنِی مِنَ الْجُنْدِ مِثْلَ مَا أَعْطَیْتَهُ. فَقَالَ نَعَمْ؛ فَإِنْ عَصَیْتَ بَعْدَ ذَلِکَ أَخْرَجْتُکَ وَ جُنْدَکَ مِنْ رَحْمَتِی. قَالَ قَدْ رَضِیتُ فَأَعْطَاهُ خَمْسَةً وَ سَبْعِینَ جُنْداً فَکَانَ مِمَّا أَعْطَى الْعَقْلَ مِنَ الْخَمْسَةِ وَ السَّبْعِینَ الْجُنْدَ
الْخَیْرُ وَ هُوَ وَزِیرُ الْعَقْلِ وَ جَعَلَ ضِدَّهُ الشَّرَّ وَ هُوَ وَزِیرُ الْجَهْلِ
وَ الْإِیمَانُ وَ ضِدَّهُ الْکُفْرَ
وَ التَّصْدِیقُ وَ ضِدَّهُ الْجُحُودَ
وَ الرَّجَاءُ وَ ضِدَّهُ الْقُنُوطَ
وَ الْعَدْلُ وَ ضِدَّهُ الْجَوْرَ
وَ الرِّضَا وَ ضِدَّهُ السُّخْطَ
وَ الشُّکْرُ وَ ضِدَّهُ الْکُفْرَانَ
وَ الطَّمَعُ وَ ضِدَّهُ الْیَأْسَ
وَ التَّوَکُّلُ وَ ضِدَّهُ الْحِرْصَ
وَ الرَّأْفَةُ وَ ضِدَّهَا الْقَسْوَةَ
وَ الرَّحْمَةُ وَ ضِدَّهَا الْغَضَبَ
وَ الْعِلْمُ وَ ضِدَّهُ الْجَهْلَ
وَ الْفَهْمُ وَ ضِدَّهُ الْحُمْقَ
وَ الْعِفَّةُ وَ ضِدَّهَا التَّهَتُّکَ
وَ الزُّهْدُ وَ ضِدَّهُ الرَّغْبَةَ
وَ الرِّفْقُ وَ ضِدَّهُ الْخُرْقَ
وَ الرَّهْبَةُ وَ ضِدَّهُ الْجُرْأَةَ
وَ التَّوَاضُعُ وَ ضِدَّهُ الْکِبْرَ
وَ التُّؤَدَةُ وَ ضِدَّهَا التَّسَرُّعَ
وَ الْحِلْمُ وَ ضِدَّهَا السَّفَهَ
وَ الصَّمْتُ وَ ضِدَّهُ الْهَذَرَ
وَ الِاسْتِسْلَامُ وَ ضِدَّهُ الِاسْتِکْبَارَ
وَ التَّسْلِیمُ وَ ضِدَّهُ الشَّکَّ
وَ الصَّبْرُ وَ ضِدَّهُ الْجَزَعَ
وَ الصَّفْحُ وَ ضِدَّهُ الِانْتِقَامَ
وَ الْغِنَى وَ ضِدَّهُ الْفَقْرَ
وَ التَّذَکُّرُ وَ ضِدَّهُ السَّهْوَ
وَ الْحِفْظُ وَ ضِدَّهُ النِّسْیَانَ
وَ التَّعَطُّفُ وَ ضِدَّهُ الْقَطِیعَةَ
وَ الْقُنُوعُ وَ ضِدَّهُ الْحِرْصَ
وَ الْمُؤَاسَاةُ وَ ضِدَّهَا الْمَنْعَ
وَ الْمَوَدَّةُ وَ ضِدَّهَا الْعَدَاوَةَ
وَ الْوَفَاءُ وَ ضِدَّهُ الْغَدْرَ
وَ الطَّاعَةُ وَ ضِدَّهَا الْمَعْصِیَةَ
وَ الْخُضُوعُ وَ ضِدَّهُ التَّطَاوُلَ
وَ السَّلَامَةُ وَ ضِدَّهَا الْبَلَاءَ
وَ الْحُبُّ وَ ضِدَّهُ الْبُغْضَ
وَ الصِّدْقُ وَ ضِدَّهُ الْکَذِبَ
وَ الْحَقُّ وَ ضِدَّهُ الْبَاطِلَ
وَ الْأَمَانَةُ وَ ضِدَّهَا الْخِیَانَةَ
وَ الْإِخْلَاصُ وَ ضِدَّهُ الشَّوْبَ
وَ الشَّهَامَةُ وَ ضِدَّهَا الْبَلَادَةَ
وَ الْفَهْمُ وَ ضِدَّهُ الْغَبَاوَةَ
وَ الْمَعْرِفَةُ وَ ضِدَّهَا الْإِنْکَارَ
وَ الْمُدَارَاةُ وَ ضِدَّهَا الْمُکَاشَفَةَ
وَ سَلَامَةُ الْغَیْبِ وَ ضِدَّهَا الْمُمَاکَرَةَ
وَ الْکِتْمَانُ وَ ضِدَّهُ الْإِفْشَاءَ
وَ الصَّلَاةُ وَ ضِدَّهَا الْإِضَاعَةَ
وَ الصَّوْمُ وَ ضِدَّهُ الْإِفْطَارَ
وَ الْجِهَادُ وَ ضِدَّهُ النُّکُولَ
وَ الْحَجُّ وَ ضِدَّهُ نَبْذَ الْمِیثَاقِ
وَ صَوْنُ الْحَدِیثِ وَ ضِدَّهُ النَّمِیمَةَ
وَ بِرُّ الْوَالِدَیْنِ وَ ضِدَّهُ الْعُقُوقَ
وَ الْحَقِیقَةُ وَ ضِدَّهَا الرِّیَاءَ
وَ الْمَعْرُوفُ وَ ضِدَّهُ الْمُنْکَرَ
وَ السَّتْرُ وَ ضِدَّهُ التَّبَرُّجَ
وَ التَّقِیَّةُ وَ ضِدَّهَا الْإِذَاعَةَ
وَ الْإِنْصَافُ وَ ضِدَّهُ الْحَمِیَّةَ
وَ التَّهْیِئَةُ وَ ضِدَّهَا الْبَغْیَ
وَ النَّظَافَةُ وَ ضِدَّهَا الْقَذَرَ
وَ الْحَیَاءُ وَ ضِدَّهَا الْجَلَعَ
وَ الْقَصْدُ وَ ضِدَّهُ الْعُدْوَانَ
وَ الرَّاحَةُ وَ ضِدَّهَا التَّعَبَ
وَ السُّهُولَةُ وَ ضِدَّهَا الصُّعُوبَةَ
وَ الْبَرَکَةُ وَ ضِدَّهَا الْمَحْقَ
وَ الْعَافِیَةُ وَ ضِدَّهَا الْبَلَاءَ
وَ الْقَوَامُ وَ ضِدَّهُ الْمُکَاثَرَةَ
وَ الْحِکْمَةُ وَ ضِدَّهَا الْهَوَاءَ
وَ الْوَقَارُ وَ ضِدَّهُ الْخِفَّةَ
وَ السَّعَادَةُ وَ ضِدَّهَا الشَّقَاوَةَ
وَ التَّوْبَةُ وَ ضِدَّهَا الْإِصْرَارَ
وَ الِاسْتِغْفَارُ وَ ضِدَّهُ الِاغْتِرَارَ
وَ الْمُحَافَظَةُ وَ ضِدَّهَا التَّهَاوُنَ
وَ الدُّعَاءُ وَ ضِدَّهُ الِاسْتِنْکَافَ
وَ النَّشَاطُ وَ ضِدَّهُ الْکَسَلَ
وَ الْفَرَحُ وَ ضِدَّهُ الْحَزَنَ
وَ الْأُلْفَةُ وَ ضِدَّهَا الْفُرْقَةَ
وَ السَّخَاءُ وَ ضِدَّهُ الْبُخْلَ
فَلَا تَجْتَمِعُ هَذِهِ الْخِصَالُ کُلُّهَا مِنْ أَجْنَادِ الْعَقْلِ إِلَّا فِی نَبِیٍّ أَوْ وَصِیِّ نَبِیٍّ أَوْ مُؤْمِنٍ قَدِ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِیمَانِ وَ أَمَّا سَائِرُ ذَلِکَ مِنْ مَوَالِینَا فَإِنَّ أَحَدَهُمْ لَا یَخْلُو مِنْ أَنْ یَکُونَ فِیهِ بَعْضُ هَذِهِ الْجُنُودِ حَتَّى یَسْتَکْمِلَ وَ یَنْقَى مِنْ جُنُودِ الْجَهْلِ فَعِنْدَ ذَلِکَ یَکُونُ فِی الدَّرَجَةِ الْعُلْیَا مَعَ الْأَنْبِیَاءِ وَ الْأَوْصِیَاءِ وَ إِنَّمَا یُدْرَکُ ذَلِکَ بِمَعْرِفَةِ الْعَقْلِ وَ جُنُودِهِ وَ بِمُجَانَبَةِ الْجَهْلِ وَ جُنُودِهِ وَفَّقَنَا اللَّهُ وَ إِیَّاکُمْ لِطَاعَتِهِ وَ مَرْضَاتِه
منبع حدیث: ( الکافی، ج 1، ص: 21)
ترجمه حدیث:
« سماعه گوید خدمت حضرت صادق علیه السّلام بودم و جمعى از دوستانش هم حضور داشتند که ذکر عقل و جهل به میان آمد. حضرت فرمود: عقل و لشکرش و جهل و لشکرش را بشناسید. سماعه گوید من عرض کردم قربانت گردم غیر از آنچه شما بما فهمانیده اید نمی دانیم. حضرت فرمود خداى عز و جل عقل را از نور خویش و از طرف راست عرش آفرید و آن مخلوق اول از روحانیین است پس بدو فرمود پس رو او پس رفت سپس فرمود پیش آى پیش آمد خداى تبارک و تعالى فرمود: تو را با عظمت آفریدم و بر تمام آفریدگانم شرافت بخشیدم. سپس جهل را تاریک و از دریاى شور و تلخ آفرید به او فرمود پس رو پس رفت فرمود پیش بیا پیش نیامد. فرمود: گردن کشى کردى؟ او را از رحمت خود دور ساخت. سپس براى عقل هفتاد و پنج لشکر قرار داد. چون جهل مکرمت و عطاء خدا را نسبت به عقل دید دشمنى او را در دل گرفت و عرض کرد: پروردگارا این هم مخلوقى است مانند من؛ او را آفریدى و گرامی اش داشتى و تقویتش نمودى؛ من ضد او هستم و بر او توانائى ندارم. آنچه از لشکر به او دادى به من هم عطا کن. فرمود بلى می دهم ولى اگر بعد از آن نافرمانى کردى تو را و لشکر تو را از رحمت خود بیرون می کنم. عرض کرد خشنود شدم. پس هفتاد و پنج لشکر به او عطا کرد. و هفتاد و پنج لشکرى که به عقل عنایت کرد (جنود عقل و جهل) بدین قرار است:
خیر و آن وزیر عقل است و ضد او را شرّ قرارداد، که آن وزیر جهل است؛
و ایمان و ضد آن کفر؛
و تصدیق حق و ضد آن انکار حق؛
و امیدوارى و ضد آن نومیدى؛
و دادگرى و ضد آن ستم؛
و خشنودى و ضد آن قهر و خشم؛
و سپاسگزارى و ضد آن ناسپاسى؛
و چشم داشت رحمت خدا و ضد آن یأس از رحمتش؛
و توکل و اعتماد بخدا و ضد آن حرص و آز؛
و نرم دلى و ضد آن سخت دلى؛
و مهربانى و ضد آن کینه توزى؛
و دانش و فهم و ضد آن نادانى؛
و شعور و ضد آن حماقت؛
و پاکدامنى و ضد آن بى باکى و رسوائى؛
و پارسائى و ضد آن دنیاپرستى؛
و خوشرفتارى و ضد آن بدرفتارى؛
پروا داشتن و ضد آن گستاخى؛
و تواضع و ضد آن کبر؛
و آرامى و ضد آن شتابزدگى؛
و خردمندى و ضد آن بیخردى؛
و خاموشى و ضد آن پرگوئى؛
و رام بودن و ضد آن گردنکشى؛
و تسلیم حق شدن و ضد آن تردید کردن؛
و شکیبائى و ضد آن بیتابى؛
و چشم پوشى و ضد آن انتقام جوئى؛
و بى نیازى و ضد آن نیازمندى؛
و بیاد داشتن و ضد آن بى خبر بودن؛
و در خاطر نگه داشتن و ضد آن فراموشى؛
و مهرورزى و ضد آن دورى و کناره گیرى؛
و قناعت و ضد آن حرص و آز؛
و تشریک مساعى و ضد آن دریغ و خوددارى؛
و دوستى و ضد آن دشمنى؛
و پیمان دارى و ضد آن پیمان شکنى؛
و فرمانبرى و ضد آن نافرمانى؛
سرفرودى و ضد آن بلندى جستن؛
و سلامت و ضد آن مبتلا بودن؛
و دوستى و ضد آن تنفر و انزجار؛
و راستگوئى و ضد آن دروغگوئى؛
و حق و درستى و ضد آن باطل و نادرستى؛
و امانت و ضد آن خیانت؛
و پاکدلى و ضد آن ناپاکدلى؛
و چالاکى و ضد آن سستى؛
و نشاط و زیرکى و ضد آن کودنى؛
و شناسائى و ضد آن ناشناسائى؛
و مدارا و رازدارى و ضد آن راز فاش کردن؛
و یک روئى و ضد آن دغلى؛
و پرده پوشى و ضد آن فاش کردن؛
و نمازگزاردن و ضد آن تباه کردن نماز؛
و روزه گرفتن و ضد آن روزه خوردن؛
و جهاد کردن و ضد آن فرار از جهاد؛
و حج گزاردن و ضد آن پیمان حج شکستن
و سخن نگهدارى و ضد آن سخن چینى؛
و نیکى به پدر و مادر و ضد آن نافرمانى پدر و مادر؛
و با حقیقت بودن و ضد آن ریاکارى؛
و نیکى و شایستگى و ضد آن زشتى و ناشایستگى؛
و خودپوشى و ضد آن خود آرائى؛
و تقیه و ضد آن بى پروائى؛
و انصاف و ضد آن جانبدارى باطل؛
و خودآرائى براى شوهر و ضد آن زنادادن؛
و نظافت و پاکیزگى و ضد آن پلیدى؛
و حیا و آزرم و ضد آن بى حیائى؛
و میانه روى و ضد آن تجاوز از حد؛
و آسودگى و ضد آن خود را به رنج انداختن؛
و آسان گیرى و ضد آن سخت گیرى؛
و برکت داشتن و ضد آن بى برکتى؛
و تندرستى و ضد آن گرفتارى؛
و اعتدال و ضد آن افزون طلبى؛
و موافقت با حق و ضد آن پیروى از هوس؛
و سنگینى و متانت و ضد آن سبکى و جلفى؛
و سعادت و ضد آن شقاوت؛
و توبه و ضد آن اصرار بر گناه؛
و طلب آمرزش و ضد آن بیهوده طمع بستن؛
و دقت و مراقبت و ضد آن سهل انگارى؛
دعا کردن و ضد آن سرباز زدن؛
و خرمى و شادابى و ضد آن سستى و کسالت؛
و خوشدلى و ضد آن اندوهگینى؛
مأنوس شدن و ضد آن کناره گرفتن؛
و سخاوت و ضد آن بخیل بودن.
پس تمام این صفات (هفتاد و پنجگانه) که لشکریان عقلند جز در پیغمبر و جانشین او و مؤمنى که خدا دلش را به ایمان آزموده جمع نشود اما دوستان دیگر ما برخى از اینها را دارند تا تدریجاً همه را دریابند و از لشکریان جهل پاک شوند آنگاه با پیغمبران و اوصیاءشان در مقام اعلى همراه شوند و این سعادت جز با شناختن عقل و لشکریانش و دورى از جهل و لشکریانش بدست نیاید خدا ما و شما را بفرمانبرى و طلب ثوابش موفق دارد.»
منبع حدیث:
(اصول کافى، ترجمه مصطفوى، ج 1، ص:24)
ب- تعریف عقل
رسول گرامی اسلام فرمود:
إِنَّ الْعَقْلَ عِقَالٌ مِنَ الْجَهْلِ وَ النَّفْسَ مِثْلُ أَخْبَثِ الدَّوَابِّ فَإِنْ لَمْ تُعْقَلْ حَارَتْ فَالْعَقْلُ عِقَالٌ مِنَ الْجَهْلِ؛
عقل بازدارنده از جهل است، و نفس مانند پلیدترین حیوانات است که اگر بازداشته نشود، سرگردان شود، پس عقل مهارکننده‌ی جهالت است.
عقل در لغت عرب، به معنای منع، جلوگیری و امساک است. به پابند یا زانوبند شتر که مانع گریختن آن می‌شود، عِقال گفته می‌شود. همچنین کسی که زبانش بند آمده باشد می‌گویند: «اعْتُقِلَ لِسَانُهُ» و کسی که از قید مریضی و مانند آن آزاد شود، می‌گویند: «فَکَأَنَّمَا نَشَطْتُ مِنْ عِقَال » و امثال اینها در روایات، بسیار استعمال شده است. این حدیث نیز به همین معنا تصریح کرده است.
وقتی دانستیم که عقل بازدارنده، حفظ کننده و پابند است، اکنون لازم است بدانیم که چه چیزی را چگونه و برای چه به بند می‌کشد و حفظ می‌کند و مانع از بین رفتن آن می‌شود.
اول چیزی که عقل مانع مخدوش شدن آن می‌شود توحید الهی و نور خداوند است که در عقل تجلی کرده است. بر اساس روایات بسیاری، قلب انسان محل و مسکن معرفت خداست و امام صادق قلب را «حرم خدا» معرفی کرده است. حفظ و نگهداری این نور توحیدی که بر قلب‌های انسان‌ها تابیده، «تَجَلَّى لَهَا بِهَا وَ بِهَا امْتَنَعَ مِنْهَا وَ إِلَیْهَا حَاکَمَهَا» تکلیف بزرگی است که به عهده عقل نهاده شده است.
در حدیثی بسیار زیبا، امیرالمؤمنین از فرزندش امام حسن پرسید: «یَا بُنَیَّ مَا الْعَقْلُ؟ پسرم عقل چیست؟» عرض کرد: «حِفْظُ قَلْبِکَ مَا اسْتُوْدِعْتَهُ؛ نگاه داری قلب از چیزی که در آن به ودیعه نهاده شده است».
دوم، اینکه می‌دانیم عالم خلقت، تک بعدی و بسیط نیست، بلکه مرکب از حق و باطل، خیر و شر، رشد و گمراهی، طیب و خبیث و … است. بر اساس آیات و روایات متعدد، از جمله حدیث جنود عقل و جهل، عقل منشأ همه‌ی خیرات و جهل منشأ همه‌ی شرور است. عاملی که انسان را در مسیر حق و خوبی‌ها نگاه می‌دارد و از ارتکاب شرک و شرور منع می‌کند، عقل است: «إِنَّ الْعَقْلَ عِقَالٌ مِنَ الْجَهْلِ». تقابل عقل و جهل نیز این معنا را به خوبی روشن می‌سازد.
سوم، اینکه از دیدگاه اسلام هر چیزی غیر از وجه خداوند فانی است: کُلُّ مَنْ عَلَیْها فانٍ وَ یَبْقى وَجْهُ رَبِّکَ ذُو الْجَلالِ وَ الْإِکْرامِ. چیزی که انسان را از چیزهای فانی و فنا شدن منع می‌کند و اتصال او را به وجه باقی خداوند حفظ می‌کند، عقل است. از این رو امیر المؤمنین می‌فرماید: «حَدُّ الْعَقْلِ الِانْفِصَال عَنِ الْفَانِی وَ الاتِّصَالُ بِالْبَاقِی؛ حدّ عقل و خرد، جدا شدن از فانى و وصل شدن به باقى است ».
br>آفرینش عقل و جهل و حقیقت آن دو
امام صادق می‌فرماید:
إِنَّ الله عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ الْعَقْلَ وَ هُوَ أَوَّلُ خَلْقٍ مِنَ الرُّوحَانِیِّینَ عَنْ یَمِینِ الْعَرْشِ مِنْ نُورِهِ فَقَالَ لَهُ: أَدْبِرْ فَأَدْبَر.َ ثُمَّ قَالَ لَه:ُ أَقْبِلْ فَأَقْبَلَ: فَقَالَ الله تَبَارَکَ وَ تَعَالَى: خَلَقْتُکَ خَلْقاً عَظِیماً وَ کَرَّمْتُکَ عَلَى جَمِیعِ خَلْقِی. قَالَ ثُمَّ خَلَقَ الْجَهْلَ مِنَ الْبَحْرِ الْأُجَاجِ ظُلْمَانِیّاً فَقَالَ لَهُ: أَدْبِرْ فَأَدْبَر:َ ثُمَّ قَالَ لَه:ُ أَقْبِلْ فَلَمْ یُقْبِلْ. فَقَالَ لَهُ: اسْتَکْبَرْتَ فَلَعَنَهُ؛
به راستی خداوند عز و جل عقل را که اولین مخلوق از روحانیین است، از طرف راست عرش، از نور خویش آفرید. سپس خدواند فرمود: برگرد و برو، پس برگشت و رفت. سپس فرمود: اقبال کن و پیش آی. اقبال کرد و آمد. پس خداوند متعال فرمود: تو را با عظمت آفریدم و بر تمام آفریدگانم شرافت بخشیدم.آنگاه حضرت فرمود: سپس جهل را از دریای شور و تلخ، تاریک آفرید و فرمود: برگرد و برو، برگشت و رفت. سپس فرمود: اقبال کن و پیش آی. اقبال نکرد و نیامد. فرمود: کبر ورزیدی. پس او را لعنت کرد (و از رحمتش دور ساخت).
الأجاج: واژه‌ی اجاج وقتی درباره‌ی آب به کار می‌رود به معنای آب تلخ و بسیار شور است: «الماء المر الملح » ، «أج الماء یؤج أجوجا إذا ملح و اشتدت ملوحته ». در قرآن کریم نیز آمده است: «وَ هُوَ الَّذی مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ هذا عَذْبٌ فُراتٌ وَ هذا مِلْحٌ أُجاجٌ» ؛ «او کسى است که دو دریا را در کنار هم قرار داد: یکى گوارا و شیرین و دیگری شور و تلخ». اما وقتی درباره‌ی آتش به کار می‌رود، به معنای شدت شعله‌ور شدن آن است: «و الأجیج: تلهب النار، یقال: أجت النار تؤج أجیجا: توقدت ».
آفرینش عقل و حقیقت آن از جمله موضوعات مهمی است که اهل‌بیت در احادیث متعددی به آن توجه کرده ودرباره‌ی آن روشنگری فرموده اند. یکی از نکته‌هایی که در این روایات به آن تأکید شده و به تبع آن، اندیشمندان اسلامی نیز بر آن اجماع نموده‌اند این است که عقل، اولین مخلوق است. برای فهمیدن این مطلب معرفتی بسیار مهم، دانستن چند نکته‌ی اساسی ضروری است:
نکته‌ی اول
در قرآن کریم و روایات بسیاری تصریح شده است که خداوند متعال عوالم متعددی آفریده است. در قرآن کریم 61 بار واژه‌ی «العالمین» به کار رفته که گویای عوالم گوناگون است. از جمله روایاتی که در این باره وارد شده، روایت جابر بن یزید است. او که از خواص امام باقر است، درباره‌ی آیه‌ی شریفه‌ی: أَفَعَیینا بِالْخَلْقِ الْأَوَّلِ بَلْ هُمْ فی لَبْسٍ مِنْ خَلْقٍ جَدیدٍ از آن حضرت سؤال می‌کند. حضرت پس از آنکه بیان می‌کند که خداوند متعال بعد از برپایی قیامت و استقرار اهل بهشت در بهشت و اهل جهنم در جهنم، عالم جدیدی غیر از این عالم می‌آفریند، به جابر می‌فرماید:
«لَعَلَّکَ تَرَى أَنَّ الله عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّمَا خَلَقَ هَذَا الْعَالَمَ الْوَاحِدَ وَ تَرَى أَنَّ الله عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ یَخْلُقْ بَشَراً غَیْرَکُمْ بَلَى وَ الله لَقَدْ خَلَقَ الله تَبَارَکَ وَ تَعَالَى أَلْفَ أَلْف عَالَمٍ وَ أَلْفَ أَلْف آدَمٍ أَنْتَ فِی آخِرِ تِلْکَ الْعَوَالِمِ وَ أُولَئِکَ الْآدَمِیِّینَ؛
شاید تو چنین می‌پنداری که خداوند عز و جل تنها همین یک عالم را آفریده و گمان می‌کنی که بشری غیر از شما نیافریده است! بله به خدا قسم، خداوند متعال هزار هزار عالم و هزار هزار آدم آفریده است که تو در آخرین این عالم‌ها و آدم‌ها هستی».
نکته‌ی دوم
چنین نیست که همه‌ی عوالم الهی در یک سطح و یک رتبه و یک مقام و مرتبه باشند و تقدیم و تأخیر، افضل و مفضول، و بالا و پایین نداشته باشند، بلکه هم در عالم تکوین از مشیت الهی تا جزئی‌ترین مخلوقات عالم هستی، مراتب بسیاری وجود دارد و هم در عالم شرع از اعلی علیین تا اسفل السافلین، مقامات و درجات بسیاری وجود دارد. بدیهی است مراد از «اول» در این عوالم گوناگون، اول رتبی است نه اول زمانی. علاوه بر این همه‌ی این عوالم گوناگون در عرض هم نیستند، همچنان که همه در طول هم نیستند، بلکه برخی در طول هم و برخی در عرض هم‌اند.
نکته‌ی سوم
از بدیهیات آیات و روایات است که پیامبر خاتم، محمد مصطفی هم در عالم تکوین و هم در عالم شریعت بر همه تقدم دارد و اشرف مخلوقات در همه‌ی عوالم است. از این رو امام سجاد به ابوحمزه ثمالی فرمود:
«إِنَّ الله خَلَقَ مُحَمَّداً وَ عَلِیّاً وَ الطَّیِّبِینَ مِنْ نُورِ عَظَمَتِهِ وَ أَقَامَهُمْ أَشْبَاحاً قَبْلَ الْمَخْلُوقَاتِ ثُمَّ قَالَ أَتَظُنُّ أَنَّ الله لَمْ یَخْلُقْ خَلْقاً سِوَاکُمْ بَلَى وَ الله لَقَدْ خَلَقَ الله أَلْفَ أَلْفِ آدَمَ وَ أَلْفَ أَلْفِ عَالَمٍ وَ أَنْتَ وَ الله فِی آخِرِ تِلْکَ الْعَوَالِمِ؛
بی‌شک، خداوند محمد و علی و پاکان (از اهل‌بیت او) را از نور عظمت خود آفرید و آنان را به صورت اشباح، قبل از همه‌ی مخلوقات برپا نمود. آیا تو چنین می‌پنداری که خداوند خلقی غیر از شما نیافریده است؟ بله به خدا قسم، خداوند متعال هزار هزار آدم و هزار هزار عالم آفریده است و تو در آخرین آن عالم‌ها هستی».
همچنین نبی مکرم اسلام فرمود:
«أَوَّلُ مَا خَلَقَ الله نُورِی ابْتَدَعَهُ مِنْ نُورِهِ … فَفَتَقَ مِنْهُ نُورَ عَلِیٍّ … ثُمَّ خَلَقَ الْعَرْشَ وَ اللَّوْحَ وَ الشَّمْسَ وَ ضَوْءَ النَّهَارِ وَ نُورَ الْأَبْصَارِ وَ الْعَقْلَ وَ الْمَعْرِفَةَ وَ أَبْصَارَ الْعِبَادِ وَ أَسْمَاعَهُمْ وَ قُلُوبَهُمْ مِنْ نُورِی وَ نُورِی مُشْتَقٌّ مِنْ نُورِهِ؛
اول چیزی که خداوند متعال آفرید نور من بود که از نور خود، آن را آغاز کرد … سپس از آن، نور علی را آفرید … سپس عرش، لوح، خورشید، روشنی روز، نور دیدگان، عقل، معرفت، دیده‌های بندگان، گوش‌های آنان و قلب‌های آنان را از نور من آفرید، و نور من از نور خداوند گرفته شد».
این موارد، تنها نمونه‌ای از آیات و روایات بسیاری است که بر«اول حقیقی بودن» نور مبارک نبی اکرم در عالم دلالت دارند. بنابراین، حقایقی، همچون عقل، آب، هوا، قلم و مانند آنها نیز که در روایات به عنوان «اول مخلوق» معرفی شده‌اند، در مقایسه با نور مبارک پیامبر اکرم که از نور خداوند است، از اولیت نسبی برخوردارند، اگر چه هر کدام در عالم خود، اولیت حقیقی دارند. برای مثال، عقل که مورد سخن ماست، از نور نبی اکرم آفریده شده و در مقایسه با آن حضرت، اول نیست، لکن در عالم خود که عالم روحانیین است، اول است، چنان که در حدیث ابتدای این درس برآن تصریح شده است: «هُوَ أَوَّلُ خَلْقٍ مِنَ الرُّوحَانِیِّینَ».
نکته‌ی چهارم
حقیقت عقل از نور الهی است؛ از این رو امام صادق فرمود: «مِنْ نُورِهِ». در روایت دیگری نبی مکرم اسلام فرمود:
«إِنَّ الله خَلَقَ الْعَقْلَ مِنْ نُورٍ مَخْزُونٍ مَکْنُونٍ فِی سَابِقِ عِلْمِهِ الَّذِی لَمْ یَطَّلِعْ عَلَیْهِ نَبِیٌّ مُرْسَلٌ وَ لَا مَلَکٌ مُقَرَّبٌ فَجَعَلَ الْعِلْمَ نَفْسَهُ وَ الْفَهْمَ رُوحَهُ وَ الزُّهْدَ رَأْسَهُ وَ الْحَیَاءَ عَیْنَیْهِ وَ الحِکْمَةَ لِسَانَهُ وَ الرَّأْفَةَ هَمَّهُ وَ الرَّحْمَةَ قَلْبَهُ؛
بی تردید، خداوند عقل را از نور خزینه شده و پوشیده در علم پیشین خود آفرید، درحالی که هیچ نبی مرسل و هیچ ملک مقربی از آن اطلاع نداشت، پس علم را نفس آن، فهم را روح آن، زهد را سرّ آن، حیا را دو چشم آن، حکمت را زبان آن، رأفت را همّ آن و رحمت را قلب آن قرار داد».
رسول گرامی در این حدیث شریف علاوه بر اینکه بر ماهیت نوری عقل تصریح فرموده، عظمت فوق العاده‌ای را نیز برای آن ترسیم فرموده است تا آنجا که هیچ پیامبر مرسل و هیچ ملک مقربی هم از بلندای عظمت آن مطلع نیست، چون از نور مخزون و مکنون الهی است؛ از این رو در حدیثی که در آغاز درس به نقل از امام صادق آمد، آن حضرت یادآور شدند که خداوند متعال بعد از خلقت عقل و تسلیم او در برابر تمام خواسته‌های خویش به او، فرمود: «خَلَقْتُکَ خَلْقاً عَظِیماً وَ کَرَّمْتُکَ عَلَى جَمِیعِ خَلْقِی» ؛ تو را با عظمت آفریدم و بر تمام خلق خود برتری بخشیدم».
نکته‌ای که در اینجا لازم است بدان تأکید شود اینکه عقل از نور پیامبر است و نور پیامبر از نور خداوند است. بنابراین وقتی گفته می‌شود که عقل از نور خداست؛ یعنی نور پیامبر از نور خداست و نور عقل از نور پیامبر است، در نتیجه، عقل از نور خداست.
و اما جهل که دقیقاً نقطه‌ی مقابل عقل است، از دریای تلخ و شور ظلمانی آفریده شده و کار او عدم اقبال به خداوند و دور شدن از اوست. در حدیث آغاز درس، امام صادق هم ذات جهل را معرفی کردند که شور و تلخ است؛ یعنی اینکه هیچ کمالی در آن نیست، و هم صفات آن را معرفی فرمودند که ظلمانی است و هیچ نوری در آن نیست. توضیح بیشتر درباره‌ی حقیقت جهل، در درس بعد (تقابل عقل و جهل) خواهد آمد.
بندگی و عبودیت عقل
امام صادق می‌فرماید:
قَالَ قُلْتُ لَهُ مَا الْعَقْلُ؟ قَالَ : مَا عُبِدَ بِهِ الرَّحْمَنُ وَ اکْتُسِبَ بِهِ الْجِنَانُ. قَالَ قُلْتُ فَالَّذِی کَانَ فِی مُعَاوِیَةَ؟ فَقَالَ : تِلْکَ النَّکْرَاءُ تِلْکَ الشَّیْطَنَةُ و هِیَ شَبِیهَةٌ بِالْعَقْلِ وَ لَیْسَتْ بِالْعَقْلِ ؛
شخصى می‌گوید: از امام صادق پرسیدم: عقل چیست؟ فرمود: چیزی است که به وسیله‌ی آن خداوند رحمان پرستش شود و بهشت‌ها به دست آید. آن شخص گوید: گفتم: پس آنچه معاویه داشت، چه بود؟ فرمود: آن نیرنگ است، آن شیطنت است و آن شبیه عقل است، ولى عقل نیست.
النَّکْرَاءُ : از ریشه «نکر» به معنای خلاف معرفت است، چنان که امام صادق در بیان جنود عقل و جهل فرمود: «الْمَعْرِفَةُ وَ ضِدَّهَا الْإِنْکَارَ»؛ یعنی معرفت از جنود عقل است و ضد آنکه انکار است از جنود جهل است. آیه‌ی کریمه‌ی «یَعْرِفُونَ نِعْمَتَ الله ثُمَّ یُنْکِرُونَها» نیز بر تقابل معرفت و انکار تصریح دارد؛ یعنی نعمت الهی را که همان نعمت ولایت است، شناختند و سپس آن را انکار نمودند. ابن فارس هم در معجم مقاییس اللغه گفته است: «نکر: أصل صحیح یدلّ على خلاف المعرفة الّتى یسکن الیها القلب؛ نکر، اصل صحیحی است که بر خلاف معرفت که قلب به آن سکون و آرامش می‌یابد، دلالت دارد.»
بنابراین در حدیث شریف که امام صادق «نکراء» را به شیطنت و خلاف عقل معنا فرمود، منظور همان خلاف معرفت الله است، چرا که عقل در حقیقت، همان معرفت خداست و عبودیت و بندگی که در حدیث شریف، عقل متکفل آن معرفی شده است، نتیجه این معرفت است، چنان که امام رضا فرمود: «لَا دِیَانَةَ إِلَّا بَعْدَ مَعْرِفَةٍ؛ دیانتی نیست مگر بعد از وجود معرفت». خلاصه آنکه شیطنت، خلاف معرفت، دیانت، عبودیت و بندگی است، در حالی که عقل، متکفل معرفت و دیانت و بندگی است.
نکته‌ی اول
بندگی خداوند، هدف غایی خلقت انسان است: وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِیَعْبُدُونِ و این هدف تأمین نمی‌شود مگر اینکه خداوند متعال وسیله‌ی نیل به آن را در وجود انسان نهاده باشد و خداوند متعال آن وسیله‌ی بندگی را به زیباترین وجه ممکن در وجود انسان نهاده است و آن عقل است که خداوند متعال از نور خویش آفرید؛ از این رو عقل به خداوند رو نمود و خداوند او را محبوب خویش قرار داد و با قوا، صفات و جنود هفتاد و پنج‌گانه‌ای که همه نور، خیر، حق و حقیقت‌اند، نصرتش نمود. بنابراین، کار عقل چیزی جز عبودیت و بندگی خداوند متعال نیست؛ از این رو وقتی از امام صادق سؤال می‌شود که عقل چیست؟ آن حضرت می‌فرماید: چیزی است که به وسیله‌ی آن، خداوند رحمان پرستش شود و بهشت‌ها به دست آید: «مَا عُبِدَ بِهِ الرَّحْمَنُ وَ اکْتُسِبَ بِهِ الْجِنَانُ».
همچنین امیرمؤمنان علی فرمود: «مَا عُبِدَ الله بِشَیْ ءٍ أَفْضَلَ مِنَ الْعَقْل؛ خداوند به وسیله‌ی چیزی بهتر از عقل عبادت نشده است».
امام صادق نیز فرمود: «أَفْضَلُ طَبَائِعِ الْعَقْلِ الْعِبَادَةُ؛ بهترین طبیعت عقل، عبادت است».
رسول خدا نیز فرمود:
«سَیِّدُ الْأَعْمَالِ فِی الدَّارَیْنِ الْعَقْلُ وَ لِکُلِّ شَیْ ءٍ دِعَامَةٌ وَ دِعَامَةُ الْمُؤْمِنِ عَقْلُهُ فَبِقَدْرِ عَقْلِهِ تَکُونُ عِبَادَتُهُ لِرَبِّهِ؛
سید و آقای اعمال، در دنیا و آخرت، عقل است و هر چیزی ستونی دارد و ستون مؤمن، عقل اوست، پس عبادت او برای پروردگار خویش به اندازه‌ی عقل اوست».
نکته‌ی دوم
انسان‌ها در وادی پرستش به چهار دسته تقسیم می‌شوند:
دسته‌ی اول، مؤمنان خالص‌اند که تنها خدا را می‌پرستند و در این پرستش، اخلاص دارند، دل و زبان آنان در این پرستش صادقانه، همراه است، هدفی جز اطاعت و بندگی خدا و مقصدی جز روی کردن به محبوب خویش ندارند و تنها به او اقبال دارند.
دسته‌ی دوم، منافقان هستند که در ظاهر دم از بندگی خدا می‌زنند و در صف مسلمانان قرار می‌گیرند و می‌گویند ما با شما هستیم، ولی در باطن، ایمان ندارند و اغراض دیگری غیر از خدا و آخرت را در پشت پرده دنبال می‌کنند و به رفقای شیطانی خود می‌گویند ما باشما هستیم و مسلمانان را مسخره کرده‌ایم: وَ إِذا لَقُوا الَّذینَ آمَنُوا قالُوا آمَنَّا وَ إِذا خَلَوْا إِلى شَیاطینِهِمْ قالُوا إِنَّا مَعَکُمْ إِنَّما نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُنَ.
دسته‌ی سوم، مشرکان هستند که برای خداوند متعال شریک قرار می‌دهند؛ هم خدا و هم غیر خدا را می‌پرستند.
دسته‌ی چهارم، کافران هستند که فقط غیر خدا را می‌پرستند.
بدیهی است که تنها دسته‌ی اول، یعنی مؤمنانِ خالص، صاحبان عقل و اندیشه و بندگان مخلص خداوند هستند، زیراـ چنان که پیشتر دانستیم‌ـ حقیقت عقل، اقبال به خداوند است که همان حقیقت بندگی است که در عقل تجلی کرده و ـ چنان که در نکته‌ی اول گفته شدـ عقل جز برای بندگی و عبودیت، آفریده نشده است. از پیامبر اکرم سؤال شد که عقل چیست؟ حضرت فرمود:«الْعَمَلُ بِطَاعَةِ الله وَ إِنَّ الْعُمَّالَ بِطَاعَةِ الله هُمُ الْعُقَلَاءُ؛ (عقل) عمل به طاعت خداوند است، و قطعاً عمل کنندگان به طاعت خداوند، همان عاقلان و خردمندان هستند».
بنابراین، عقل و عبودیت تفکیک ناپذیرند و در مقابل، جهل است که کارش ادبار از خداوند است که در سه قالب نفاق، شرک و کفر رخ می‌نماید. براین اساس، دسته‌ی دوم، سوم و چهارم که منافقان، مشرکان و کافران هستند، جاهل‌اند.
نکته‌ی سوم
از ویژگی‌های بنده خالص خدا این است که همه‌ی کمالات را از خدا و برای خدا و به سوی او می‌داند و هیچ چیز را نه به خود نسبت می‌دهد و نه برای غیر خدا می‌داند. امام کاظم صاحبان عقل و اندیشه را با تمسک به قرآن کریم چنین ستوده است:
«ذَکَرَ أُولِی الْأَلْبَابِ بِأَحْسَنِ الذِّکْرِ وَ حَلَّاهُمْ بِأَحْسَنِ الْحِلْیَةِ فَقَالَ: …
وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا وَ ما یَذَّکَّرُ إِلاَّ أُولُوا الْأَلْبابِ؛
خداوند با نیکوترین وجه از صاحبان عقل یاد نموده و ایشان را به بهترین زیور آراسته و فرموده است: «راسخان در علم، مى گویند به قرآن ایمان داریم که همه اش از ناحیه پروردگار ماست و جز صاحبان عقل، متذکر نمى شوند».
نکته‌ی چهارم
نکته‌ی چهارم که نکته‌ی بسیار مهمی است و کمتر بدان توجه می‌شود، این است که هر چیزی که به ظاهر، عقلی جلوه می‌کند، لزوماً عقلی نیست، بلکه ممکن است مطلبی ظاهرش در غایت آراستگی باشد، ولی در حقیقت، باطل محض باشد که لباس حق را به خود پوشیده باشد، مانند منافقی که ظاهری اسلامی ولی باطنی خبیث‌تر از کافر دارد و چه بسا چنین منافقی بیشتر مسلمانان را چنان فریفته باشد که حتی گمان کنند او از اولیای الهی است، چنان‌که مخالفان ولایت در صدر اسلام این کار را انجام داده و خود را به جای امیرمؤمنان علی ولیّ امر مسلمانان معرفی کردند. بنابراین، ممکن است مطلبی که حقیقت آن در نهایتِ ظلمت و تاریکی و جهالت است، در نظر بسیاری از انسان‌ها عقلی جلوه کند و گمان کنند که عین حکمت است.
این امرِ عجیب به این دلیل روی می‌دهد که فطرت آدمی، خدا پرست، توحیدی و حق‌جو آفریده شده است؛ از این رو جهالت و باطل آشکار را نمی‌پذیرد، به همین سبب است که شیاطن انس و جن، «شبیه سازی» را پیشه خود می‌کنند و جهالت‌ها را شبیه عقل، و نفاق، شرک و کفر را شبیه ایمان و عبودیت جلوه می‌دهند تا بندگان را فریب داده و از بندگی خدا دور سازند. امام صادق با عبارت زیبای « تِلْکَ النَّکْرَاءُ تِلْکَ الشَّیْطَنَةُ وَ هِیَ شَبِیهَةٌ بِالْعَقْلِ وَ لَیْسَتْ بِالْعَقْلِ» این درِ حکمت را به روی ما گشودند که می‌شود چیزی در حقیقت، شیطنت و باطل باشد، ولی در ظاهر، شبیه عقل جلوه کند، در حالی که عقل و عقلی نیست.
امیر مؤمنان علی نیز بسیار زیبا به این نکته اشاره فرموده است:
«فَلَوْ أَنَّ الْبَاطِلَ خَلَصَ لَمْ یَخْفَ عَلَى ذِی حِجى وَ لَوْ أَنَّ الْحَقَّ خَلَصَ لَمْ یَکُنِ اخْتِلَافٌ وَ لَکِنْ یُؤْخَذُ مِنْ هَذَا ضِغْثٌ وَ مِنْ هَذَا ضِغْثٌ فَیُمْزَجَانِ فَیَجِیئَانِ مَعاً فَهُنَالِکَ اسْتَحْوَذَ الشَّیْطَانُ عَلَى أَوْلِیَائِهِ وَ نَجَا الَّذِینَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَ الله الْحُسْنَى ؛
پس اگر باطل خالص باشد و با حقّ درنیامیزد، بطلان آن بر هر عاقلی مخفی نمی‌ماند، و اگر حق خالص باشد و با باطل پوشیده نشود، اختلافی در آن نخواهد بود، لکن مشتی از این و مشتی از آن گرفته می‌شود و در هم آمیخته می‌شوند، و با هم به صحنه می‌آیند. در این هنگام شیطان بر دوستان خود چیره می‌شود و کسانی که از سوی خداوند به داشتن سابقه‌ای نیک موفق شده‌اند، نجات می‌یابند».
نتیجه آنکه هرچند حقیقت امور یا عقل است یا جهل و قسم سوم وجود ندارد، لکن در ظاهر، امر «شَبِیهَةٌ بِالْعَقْلِ» نیز وجود دارد که در حقیقت، جهل و شیطنت است و در ظاهر، شبیه عقل و فریبنده افکار سست است، همچنان که علاوه بر ایمان و کفر، نفاق نیز وجود دارد که پوسته‌ای ایمانی دارد، ولی هسته آن کفر است.
« عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَدِیدٍ عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ قَالَ کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع وَ عِنْدَهُ جَمَاعَةٌ مِنْ مَوَالِیهِ فَجَرَى ذِکْرُ الْعَقْلِ وَ الْجَهْلِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع : اعْرِفُوا الْعَقْلَ وَ جُنْدَهُ وَ الْجَهْلَ وَ جُنْدَهُ تَهْتَدُوا. قَالَ سَمَاعَةُ: فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ لَا نَعْرِفُ إِلَّا مَا عَرَّفْتَنَا. فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ الْعَقْلَ وَ هُوَ أَوَّلُ خَلْقٍ مِنَ الرُّوحَانِیِّینَ عَنْ یَمِینِ الْعَرْشِ مِنْ نُورِهِ فَقَالَ لَهُ أَدْبِرْ فَأَدْبَرَ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَقْبِلْ فَأَقْبَلَ فَقَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى خَلَقْتُکَ خَلْقاً عَظِیماً وَ کَرَّمْتُکَ عَلَى جَمِیعِ خَلْقِی قَالَ ثُمَّ خَلَقَ الْجَهْلَ مِنَ الْبَحْرِ الْأُجَاجِ ظُلْمَانِیّاً فَقَالَ لَهُ أَدْبِرْ فَأَدْبَرَ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَقْبِلْ فَلَمْ یُقْبِلْ فَقَالَ لَهُ اسْتَکْبَرْتَ فَلَعَنَهُ ثُمَّ جَعَلَ لِلْعَقْلِ خَمْسَةً وَ سَبْعِینَ جُنْداً. فَلَمَّا رَأَى الْجَهْلُ مَا أَکْرَمَ اللَّهُ بِهِ الْعَقْلَ وَ مَا أَعْطَاهُ أَضْمَرَ لَهُ الْعَدَاوَةَ فَقَالَ الْجَهْلُ یَا رَبِّ هَذَا خَلْقٌ مِثْلِی خَلَقْتَهُ وَ کَرَّمْتَهُ وَ قَوَّیْتَهُ وَ أَنَا ضِدُّهُ وَ لَا قُوَّةَ لِی بِهِ فَأَعْطِنِی مِنَ الْجُنْدِ مِثْلَ مَا أَعْطَیْتَهُ. فَقَالَ نَعَمْ؛ فَإِنْ عَصَیْتَ بَعْدَ ذَلِکَ أَخْرَجْتُکَ وَ جُنْدَکَ مِنْ رَحْمَتِی. قَالَ قَدْ رَضِیتُ فَأَعْطَاهُ خَمْسَةً وَ سَبْعِینَ جُنْداً فَکَانَ مِمَّا أَعْطَى الْعَقْلَ مِنَ الْخَمْسَةِ وَ السَّبْعِینَ الْجُنْدَ
الْخَیْرُ وَ هُوَ وَزِیرُ الْعَقْلِ وَ جَعَلَ ضِدَّهُ الشَّرَّ وَ هُوَ وَزِیرُ الْجَهْلِ
وَ الْإِیمَانُ وَ ضِدَّهُ الْکُفْرَ
وَ التَّصْدِیقُ وَ ضِدَّهُ الْجُحُودَ
وَ الرَّجَاءُ وَ ضِدَّهُ الْقُنُوطَ
وَ الْعَدْلُ وَ ضِدَّهُ الْجَوْرَ
وَ الرِّضَا وَ ضِدَّهُ السُّخْطَ
وَ الشُّکْرُ وَ ضِدَّهُ الْکُفْرَانَ
وَ الطَّمَعُ وَ ضِدَّهُ الْیَأْسَ
وَ التَّوَکُّلُ وَ ضِدَّهُ الْحِرْصَ
وَ الرَّأْفَةُ وَ ضِدَّهَا الْقَسْوَةَ
وَ الرَّحْمَةُ وَ ضِدَّهَا الْغَضَبَ
وَ الْعِلْمُ وَ ضِدَّهُ الْجَهْلَ
وَ الْفَهْمُ وَ ضِدَّهُ الْحُمْقَ
وَ الْعِفَّةُ وَ ضِدَّهَا التَّهَتُّکَ
وَ الزُّهْدُ وَ ضِدَّهُ الرَّغْبَةَ
وَ الرِّفْقُ وَ ضِدَّهُ الْخُرْقَ
وَ الرَّهْبَةُ وَ ضِدَّهُ الْجُرْأَةَ
وَ التَّوَاضُعُ وَ ضِدَّهُ الْکِبْرَ
وَ التُّؤَدَةُ وَ ضِدَّهَا التَّسَرُّعَ
وَ الْحِلْمُ وَ ضِدَّهَا السَّفَهَ
وَ الصَّمْتُ وَ ضِدَّهُ الْهَذَرَ
وَ الِاسْتِسْلَامُ وَ ضِدَّهُ الِاسْتِکْبَارَ
وَ التَّسْلِیمُ وَ ضِدَّهُ الشَّکَّ
وَ الصَّبْرُ وَ ضِدَّهُ الْجَزَعَ
وَ الصَّفْحُ وَ ضِدَّهُ الِانْتِقَامَ
وَ الْغِنَى وَ ضِدَّهُ الْفَقْرَ
وَ التَّذَکُّرُ وَ ضِدَّهُ السَّهْوَ
وَ الْحِفْظُ وَ ضِدَّهُ النِّسْیَانَ
وَ التَّعَطُّفُ وَ ضِدَّهُ الْقَطِیعَةَ
وَ الْقُنُوعُ وَ ضِدَّهُ الْحِرْصَ
وَ الْمُؤَاسَاةُ وَ ضِدَّهَا الْمَنْعَ
وَ الْمَوَدَّةُ وَ ضِدَّهَا الْعَدَاوَةَ
وَ الْوَفَاءُ وَ ضِدَّهُ الْغَدْرَ
وَ الطَّاعَةُ وَ ضِدَّهَا الْمَعْصِیَةَ
وَ الْخُضُوعُ وَ ضِدَّهُ التَّطَاوُلَ
وَ السَّلَامَةُ وَ ضِدَّهَا الْبَلَاءَ
وَ الْحُبُّ وَ ضِدَّهُ الْبُغْضَ
وَ الصِّدْقُ وَ ضِدَّهُ الْکَذِبَ
وَ الْحَقُّ وَ ضِدَّهُ الْبَاطِلَ
وَ الْأَمَانَةُ وَ ضِدَّهَا الْخِیَانَةَ
وَ الْإِخْلَاصُ وَ ضِدَّهُ الشَّوْبَ
وَ الشَّهَامَةُ وَ ضِدَّهَا الْبَلَادَةَ
وَ الْفَهْمُ وَ ضِدَّهُ الْغَبَاوَةَ
وَ الْمَعْرِفَةُ وَ ضِدَّهَا الْإِنْکَارَ
وَ الْمُدَارَاةُ وَ ضِدَّهَا الْمُکَاشَفَةَ
وَ سَلَامَةُ الْغَیْبِ وَ ضِدَّهَا الْمُمَاکَرَةَ
وَ الْکِتْمَانُ وَ ضِدَّهُ الْإِفْشَاءَ
وَ الصَّلَاةُ وَ ضِدَّهَا الْإِضَاعَةَ
وَ الصَّوْمُ وَ ضِدَّهُ الْإِفْطَارَ
وَ الْجِهَادُ وَ ضِدَّهُ النُّکُولَ
وَ الْحَجُّ وَ ضِدَّهُ نَبْذَ الْمِیثَاقِ
وَ صَوْنُ الْحَدِیثِ وَ ضِدَّهُ النَّمِیمَةَ
وَ بِرُّ الْوَالِدَیْنِ وَ ضِدَّهُ الْعُقُوقَ
وَ الْحَقِیقَةُ وَ ضِدَّهَا الرِّیَاءَ
وَ الْمَعْرُوفُ وَ ضِدَّهُ الْمُنْکَرَ
وَ السَّتْرُ وَ ضِدَّهُ التَّبَرُّجَ
وَ التَّقِیَّةُ وَ ضِدَّهَا الْإِذَاعَةَ
وَ الْإِنْصَافُ وَ ضِدَّهُ الْحَمِیَّةَ
وَ التَّهْیِئَةُ وَ ضِدَّهَا الْبَغْیَ
وَ النَّظَافَةُ وَ ضِدَّهَا الْقَذَرَ
وَ الْحَیَاءُ وَ ضِدَّهَا الْجَلَعَ
وَ الْقَصْدُ وَ ضِدَّهُ الْعُدْوَانَ
وَ الرَّاحَةُ وَ ضِدَّهَا التَّعَبَ
وَ السُّهُولَةُ وَ ضِدَّهَا الصُّعُوبَةَ
وَ الْبَرَکَةُ وَ ضِدَّهَا الْمَحْقَ
وَ الْعَافِیَةُ وَ ضِدَّهَا الْبَلَاءَ
وَ الْقَوَامُ وَ ضِدَّهُ الْمُکَاثَرَةَ
وَ الْحِکْمَةُ وَ ضِدَّهَا الْهَوَاءَ
وَ الْوَقَارُ وَ ضِدَّهُ الْخِفَّةَ
وَ السَّعَادَةُ وَ ضِدَّهَا الشَّقَاوَةَ
وَ التَّوْبَةُ وَ ضِدَّهَا الْإِصْرَارَ
وَ الِاسْتِغْفَارُ وَ ضِدَّهُ الِاغْتِرَارَ
وَ الْمُحَافَظَةُ وَ ضِدَّهَا التَّهَاوُنَ
وَ الدُّعَاءُ وَ ضِدَّهُ الِاسْتِنْکَافَ
وَ النَّشَاطُ وَ ضِدَّهُ الْکَسَلَ
وَ الْفَرَحُ وَ ضِدَّهُ الْحَزَنَ
وَ الْأُلْفَةُ وَ ضِدَّهَا الْفُرْقَةَ
وَ السَّخَاءُ وَ ضِدَّهُ الْبُخْلَ
فَلَا تَجْتَمِعُ هَذِهِ الْخِصَالُ کُلُّهَا مِنْ أَجْنَادِ الْعَقْلِ إِلَّا فِی نَبِیٍّ أَوْ وَصِیِّ نَبِیٍّ أَوْ مُؤْمِنٍ قَدِ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِیمَانِ وَ أَمَّا سَائِرُ ذَلِکَ مِنْ مَوَالِینَا فَإِنَّ أَحَدَهُمْ لَا یَخْلُو مِنْ أَنْ یَکُونَ فِیهِ بَعْضُ هَذِهِ الْجُنُودِ حَتَّى یَسْتَکْمِلَ وَ یَنْقَى مِنْ جُنُودِ الْجَهْلِ فَعِنْدَ ذَلِکَ یَکُونُ فِی الدَّرَجَةِ الْعُلْیَا مَعَ الْأَنْبِیَاءِ وَ الْأَوْصِیَاءِ وَ إِنَّمَا یُدْرَکُ ذَلِکَ بِمَعْرِفَةِ الْعَقْلِ وَ جُنُودِهِ وَ بِمُجَانَبَةِ الْجَهْلِ وَ جُنُودِهِ وَفَّقَنَا اللَّهُ وَ إِیَّاکُمْ لِطَاعَتِهِ وَ مَرْضَاتِه
منبع حدیث: ( الکافی، ج 1، ص: 21)
ترجمه حدیث:
« سماعه گوید خدمت حضرت صادق علیه السّلام بودم و جمعى از دوستانش هم حضور داشتند که ذکر عقل و جهل به میان آمد. حضرت فرمود: عقل و لشکرش و جهل و لشکرش را بشناسید. سماعه گوید من عرض کردم قربانت گردم غیر از آنچه شما بما فهمانیده اید نمی دانیم. حضرت فرمود خداى عز و جل عقل را از نور خویش و از طرف راست عرش آفرید و آن مخلوق اول از روحانیین است پس بدو فرمود پس رو او پس رفت سپس فرمود پیش آى پیش آمد خداى تبارک و تعالى فرمود: تو را با عظمت آفریدم و بر تمام آفریدگانم شرافت بخشیدم. سپس جهل را تاریک و از دریاى شور و تلخ آفرید به او فرمود پس رو پس رفت فرمود پیش بیا پیش نیامد. فرمود: گردن کشى کردى؟ او را از رحمت خود دور ساخت. سپس براى عقل هفتاد و پنج لشکر قرار داد. چون جهل مکرمت و عطاء خدا را نسبت به عقل دید دشمنى او را در دل گرفت و عرض کرد: پروردگارا این هم مخلوقى است مانند من؛ او را آفریدى و گرامی اش داشتى و تقویتش نمودى؛ من ضد او هستم و بر او توانائى ندارم. آنچه از لشکر به او دادى به من هم عطا کن. فرمود بلى می دهم ولى اگر بعد از آن نافرمانى کردى تو را و لشکر تو را از رحمت خود بیرون می کنم. عرض کرد خشنود شدم. پس هفتاد و پنج لشکر به او عطا کرد. و هفتاد و پنج لشکرى که به عقل عنایت کرد (جنود عقل و جهل) بدین قرار است:
خیر و آن وزیر عقل است و ضد او را شرّ قرارداد، که آن وزیر جهل است؛
و ایمان و ضد آن کفر؛
و تصدیق حق و ضد آن انکار حق؛
و امیدوارى و ضد آن نومیدى؛
و دادگرى و ضد آن ستم؛
و خشنودى و ضد آن قهر و خشم؛
و سپاسگزارى و ضد آن ناسپاسى؛
و چشم داشت رحمت خدا و ضد آن یأس از رحمتش؛
و توکل و اعتماد بخدا و ضد آن حرص و آز؛
و نرم دلى و ضد آن سخت دلى؛
و مهربانى و ضد آن کینه توزى؛
و دانش و فهم و ضد آن نادانى؛
و شعور و ضد آن حماقت؛
و پاکدامنى و ضد آن بى باکى و رسوائى؛
و پارسائى و ضد آن دنیاپرستى؛
و خوشرفتارى و ضد آن بدرفتارى؛
پروا داشتن و ضد آن گستاخى؛
و تواضع و ضد آن کبر؛
و آرامى و ضد آن شتابزدگى؛
و خردمندى و ضد آن بیخردى؛
و خاموشى و ضد آن پرگوئى؛
و رام بودن و ضد آن گردنکشى؛
و تسلیم حق شدن و ضد آن تردید کردن؛
و شکیبائى و ضد آن بیتابى؛
و چشم پوشى و ضد آن انتقام جوئى؛
و بى نیازى و ضد آن نیازمندى؛
و بیاد داشتن و ضد آن بى خبر بودن؛
و در خاطر نگه داشتن و ضد آن فراموشى؛
و مهرورزى و ضد آن دورى و کناره گیرى؛
و قناعت و ضد آن حرص و آز؛
و تشریک مساعى و ضد آن دریغ و خوددارى؛
و دوستى و ضد آن دشمنى؛
و پیمان دارى و ضد آن پیمان شکنى؛
و فرمانبرى و ضد آن نافرمانى؛
سرفرودى و ضد آن بلندى جستن؛
و سلامت و ضد آن مبتلا بودن؛
و دوستى و ضد آن تنفر و انزجار؛
و راستگوئى و ضد آن دروغگوئى؛
و حق و درستى و ضد آن باطل و نادرستى؛
و امانت و ضد آن خیانت؛
و پاکدلى و ضد آن ناپاکدلى؛
و چالاکى و ضد آن سستى؛
و نشاط و زیرکى و ضد آن کودنى؛
و شناسائى و ضد آن ناشناسائى؛
و مدارا و رازدارى و ضد آن راز فاش کردن؛
و یک روئى و ضد آن دغلى؛
و پرده پوشى و ضد آن فاش کردن؛
و نمازگزاردن و ضد آن تباه کردن نماز؛
و روزه گرفتن و ضد آن روزه خوردن؛
و جهاد کردن و ضد آن فرار از جهاد؛
و حج گزاردن و ضد آن پیمان حج شکستن
و سخن نگهدارى و ضد آن سخن چینى؛
و نیکى به پدر و مادر و ضد آن نافرمانى پدر و مادر؛
و با حقیقت بودن و ضد آن ریاکارى؛
و نیکى و شایستگى و ضد آن زشتى و ناشایستگى؛
و خودپوشى و ضد آن خود آرائى؛
و تقیه و ضد آن بى پروائى؛
و انصاف و ضد آن جانبدارى باطل؛
و خودآرائى براى شوهر و ضد آن زنادادن؛
و نظافت و پاکیزگى و ضد آن پلیدى؛
و حیا و آزرم و ضد آن بى حیائى؛
و میانه روى و ضد آن تجاوز از حد؛
و آسودگى و ضد آن خود را به رنج انداختن؛
و آسان گیرى و ضد آن سخت گیرى؛
و برکت داشتن و ضد آن بى برکتى؛
و تندرستى و ضد آن گرفتارى؛
و اعتدال و ضد آن افزون طلبى؛
و موافقت با حق و ضد آن پیروى از هوس؛
و سنگینى و متانت و ضد آن سبکى و جلفى؛
و سعادت و ضد آن شقاوت؛
و توبه و ضد آن اصرار بر گناه؛
و طلب آمرزش و ضد آن بیهوده طمع بستن؛
و دقت و مراقبت و ضد آن سهل انگارى؛
دعا کردن و ضد آن سرباز زدن؛
و خرمى و شادابى و ضد آن سستى و کسالت؛
و خوشدلى و ضد آن اندوهگینى؛
مأنوس شدن و ضد آن کناره گرفتن؛
و سخاوت و ضد آن بخیل بودن.
پس تمام این صفات (هفتاد و پنجگانه) که لشکریان عقلند جز در پیغمبر و جانشین او و مؤمنى که خدا دلش را به ایمان آزموده جمع نشود اما دوستان دیگر ما برخى از اینها را دارند تا تدریجاً همه را دریابند و از لشکریان جهل پاک شوند آنگاه با پیغمبران و اوصیاءشان در مقام اعلى همراه شوند و این سعادت جز با شناختن عقل و لشکریانش و دورى از جهل و لشکریانش بدست نیاید خدا ما و شما را بفرمانبرى و طلب ثوابش موفق دارد.»
منبع حدیث:
(اصول کافى، ترجمه مصطفوى، ج 1، ص:24)
ب- تعریف عقل
رسول گرامی اسلام فرمود:
إِنَّ الْعَقْلَ عِقَالٌ مِنَ الْجَهْلِ وَ النَّفْسَ مِثْلُ أَخْبَثِ الدَّوَابِّ فَإِنْ لَمْ تُعْقَلْ حَارَتْ فَالْعَقْلُ عِقَالٌ مِنَ الْجَهْلِ؛
عقل بازدارنده از جهل است، و نفس مانند پلیدترین حیوانات است که اگر بازداشته نشود، سرگردان شود، پس عقل مهارکننده‌ی جهالت است.
عقل در لغت عرب، به معنای منع، جلوگیری و امساک است. به پابند یا زانوبند شتر که مانع گریختن آن می‌شود، عِقال گفته می‌شود. همچنین کسی که زبانش بند آمده باشد می‌گویند: «اعْتُقِلَ لِسَانُهُ» و کسی که از قید مریضی و مانند آن آزاد شود، می‌گویند: «فَکَأَنَّمَا نَشَطْتُ مِنْ عِقَال » و امثال اینها در روایات، بسیار استعمال شده است. این حدیث نیز به همین معنا تصریح کرده است.
وقتی دانستیم که عقل بازدارنده، حفظ کننده و پابند است، اکنون لازم است بدانیم که چه چیزی را چگونه و برای چه به بند می‌کشد و حفظ می‌کند و مانع از بین رفتن آن می‌شود.
اول چیزی که عقل مانع مخدوش شدن آن می‌شود توحید الهی و نور خداوند است که در عقل تجلی کرده است. بر اساس روایات بسیاری، قلب انسان محل و مسکن معرفت خداست و امام صادق قلب را «حرم خدا» معرفی کرده است. حفظ و نگهداری این نور توحیدی که بر قلب‌های انسان‌ها تابیده، «تَجَلَّى لَهَا بِهَا وَ بِهَا امْتَنَعَ مِنْهَا وَ إِلَیْهَا حَاکَمَهَا» تکلیف بزرگی است که به عهده عقل نهاده شده است.
در حدیثی بسیار زیبا، امیرالمؤمنین از فرزندش امام حسن پرسید: «یَا بُنَیَّ مَا الْعَقْلُ؟ پسرم عقل چیست؟» عرض کرد: «حِفْظُ قَلْبِکَ مَا اسْتُوْدِعْتَهُ؛ نگاه داری قلب از چیزی که در آن به ودیعه نهاده شده است».
دوم، اینکه می‌دانیم عالم خلقت، تک بعدی و بسیط نیست، بلکه مرکب از حق و باطل، خیر و شر، رشد و گمراهی، طیب و خبیث و … است. بر اساس آیات و روایات متعدد، از جمله حدیث جنود عقل و جهل، عقل منشأ همه‌ی خیرات و جهل منشأ همه‌ی شرور است. عاملی که انسان را در مسیر حق و خوبی‌ها نگاه می‌دارد و از ارتکاب شرک و شرور منع می‌کند، عقل است: «إِنَّ الْعَقْلَ عِقَالٌ مِنَ الْجَهْلِ». تقابل عقل و جهل نیز این معنا را به خوبی روشن می‌سازد.
سوم، اینکه از دیدگاه اسلام هر چیزی غیر از وجه خداوند فانی است: کُلُّ مَنْ عَلَیْها فانٍ وَ یَبْقى وَجْهُ رَبِّکَ ذُو الْجَلالِ وَ الْإِکْرامِ. چیزی که انسان را از چیزهای فانی و فنا شدن منع می‌کند و اتصال او را به وجه باقی خداوند حفظ می‌کند، عقل است. از این رو امیر المؤمنین می‌فرماید: «حَدُّ الْعَقْلِ الِانْفِصَال عَنِ الْفَانِی وَ الاتِّصَالُ بِالْبَاقِی؛ حدّ عقل و خرد، جدا شدن از فانى و وصل شدن به باقى است ».
br>آفرینش عقل و جهل و حقیقت آن دو
امام صادق می‌فرماید:
إِنَّ الله عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ الْعَقْلَ وَ هُوَ أَوَّلُ خَلْقٍ مِنَ الرُّوحَانِیِّینَ عَنْ یَمِینِ الْعَرْشِ مِنْ نُورِهِ فَقَالَ لَهُ: أَدْبِرْ فَأَدْبَر.َ ثُمَّ قَالَ لَه:ُ أَقْبِلْ فَأَقْبَلَ: فَقَالَ الله تَبَارَکَ وَ تَعَالَى: خَلَقْتُکَ خَلْقاً عَظِیماً وَ کَرَّمْتُکَ عَلَى جَمِیعِ خَلْقِی. قَالَ ثُمَّ خَلَقَ الْجَهْلَ مِنَ الْبَحْرِ الْأُجَاجِ ظُلْمَانِیّاً فَقَالَ لَهُ: أَدْبِرْ فَأَدْبَر:َ ثُمَّ قَالَ لَه:ُ أَقْبِلْ فَلَمْ یُقْبِلْ. فَقَالَ لَهُ: اسْتَکْبَرْتَ فَلَعَنَهُ؛
به راستی خداوند عز و جل عقل را که اولین مخلوق از روحانیین است، از طرف راست عرش، از نور خویش آفرید. سپس خدواند فرمود: برگرد و برو، پس برگشت و رفت. سپس فرمود: اقبال کن و پیش آی. اقبال کرد و آمد. پس خداوند متعال فرمود: تو را با عظمت آفریدم و بر تمام آفریدگانم شرافت بخشیدم.آنگاه حضرت فرمود: سپس جهل را از دریای شور و تلخ، تاریک آفرید و فرمود: برگرد و برو، برگشت و رفت. سپس فرمود: اقبال کن و پیش آی. اقبال نکرد و نیامد. فرمود: کبر ورزیدی. پس او را لعنت کرد (و از رحمتش دور ساخت).
الأجاج: واژه‌ی اجاج وقتی درباره‌ی آب به کار می‌رود به معنای آب تلخ و بسیار شور است: «الماء المر الملح » ، «أج الماء یؤج أجوجا إذا ملح و اشتدت ملوحته ». در قرآن کریم نیز آمده است: «وَ هُوَ الَّذی مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ هذا عَذْبٌ فُراتٌ وَ هذا مِلْحٌ أُجاجٌ» ؛ «او کسى است که دو دریا را در کنار هم قرار داد: یکى گوارا و شیرین و دیگری شور و تلخ». اما وقتی درباره‌ی آتش به کار می‌رود، به معنای شدت شعله‌ور شدن آن است: «و الأجیج: تلهب النار، یقال: أجت النار تؤج أجیجا: توقدت ».
آفرینش عقل و حقیقت آن از جمله موضوعات مهمی است که اهل‌بیت در احادیث متعددی به آن توجه کرده ودرباره‌ی آن روشنگری فرموده اند. یکی از نکته‌هایی که در این روایات به آن تأکید شده و به تبع آن، اندیشمندان اسلامی نیز بر آن اجماع نموده‌اند این است که عقل، اولین مخلوق است. برای فهمیدن این مطلب معرفتی بسیار مهم، دانستن چند نکته‌ی اساسی ضروری است:
نکته‌ی اول
در قرآن کریم و روایات بسیاری تصریح شده است که خداوند متعال عوالم متعددی آفریده است. در قرآن کریم 61 بار واژه‌ی «العالمین» به کار رفته که گویای عوالم گوناگون است. از جمله روایاتی که در این باره وارد شده، روایت جابر بن یزید است. او که از خواص امام باقر است، درباره‌ی آیه‌ی شریفه‌ی: أَفَعَیینا بِالْخَلْقِ الْأَوَّلِ بَلْ هُمْ فی لَبْسٍ مِنْ خَلْقٍ جَدیدٍ از آن حضرت سؤال می‌کند. حضرت پس از آنکه بیان می‌کند که خداوند متعال بعد از برپایی قیامت و استقرار اهل بهشت در بهشت و اهل جهنم در جهنم، عالم جدیدی غیر از این عالم می‌آفریند، به جابر می‌فرماید:
«لَعَلَّکَ تَرَى أَنَّ الله عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّمَا خَلَقَ هَذَا الْعَالَمَ الْوَاحِدَ وَ تَرَى أَنَّ الله عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ یَخْلُقْ بَشَراً غَیْرَکُمْ بَلَى وَ الله لَقَدْ خَلَقَ الله تَبَارَکَ وَ تَعَالَى أَلْفَ أَلْف عَالَمٍ وَ أَلْفَ أَلْف آدَمٍ أَنْتَ فِی آخِرِ تِلْکَ الْعَوَالِمِ وَ أُولَئِکَ الْآدَمِیِّینَ؛
شاید تو چنین می‌پنداری که خداوند عز و جل تنها همین یک عالم را آفریده و گمان می‌کنی که بشری غیر از شما نیافریده است! بله به خدا قسم، خداوند متعال هزار هزار عالم و هزار هزار آدم آفریده است که تو در آخرین این عالم‌ها و آدم‌ها هستی».
نکته‌ی دوم
چنین نیست که همه‌ی عوالم الهی در یک سطح و یک رتبه و یک مقام و مرتبه باشند و تقدیم و تأخیر، افضل و مفضول، و بالا و پایین نداشته باشند، بلکه هم در عالم تکوین از مشیت الهی تا جزئی‌ترین مخلوقات عالم هستی، مراتب بسیاری وجود دارد و هم در عالم شرع از اعلی علیین تا اسفل السافلین، مقامات و درجات بسیاری وجود دارد. بدیهی است مراد از «اول» در این عوالم گوناگون، اول رتبی است نه اول زمانی. علاوه بر این همه‌ی این عوالم گوناگون در عرض هم نیستند، همچنان که همه در طول هم نیستند، بلکه برخی در طول هم و برخی در عرض هم‌اند.
نکته‌ی سوم
از بدیهیات آیات و روایات است که پیامبر خاتم، محمد مصطفی هم در عالم تکوین و هم در عالم شریعت بر همه تقدم دارد و اشرف مخلوقات در همه‌ی عوالم است. از این رو امام سجاد به ابوحمزه ثمالی فرمود:
«إِنَّ الله خَلَقَ مُحَمَّداً وَ عَلِیّاً وَ الطَّیِّبِینَ مِنْ نُورِ عَظَمَتِهِ وَ أَقَامَهُمْ أَشْبَاحاً قَبْلَ الْمَخْلُوقَاتِ ثُمَّ قَالَ أَتَظُنُّ أَنَّ الله لَمْ یَخْلُقْ خَلْقاً سِوَاکُمْ بَلَى وَ الله لَقَدْ خَلَقَ الله أَلْفَ أَلْفِ آدَمَ وَ أَلْفَ أَلْفِ عَالَمٍ وَ أَنْتَ وَ الله فِی آخِرِ تِلْکَ الْعَوَالِمِ؛
بی‌شک، خداوند محمد و علی و پاکان (از اهل‌بیت او) را از نور عظمت خود آفرید و آنان را به صورت اشباح، قبل از همه‌ی مخلوقات برپا نمود. آیا تو چنین می‌پنداری که خداوند خلقی غیر از شما نیافریده است؟ بله به خدا قسم، خداوند متعال هزار هزار آدم و هزار هزار عالم آفریده است و تو در آخرین آن عالم‌ها هستی».
همچنین نبی مکرم اسلام فرمود:
«أَوَّلُ مَا خَلَقَ الله نُورِی ابْتَدَعَهُ مِنْ نُورِهِ … فَفَتَقَ مِنْهُ نُورَ عَلِیٍّ … ثُمَّ خَلَقَ الْعَرْشَ وَ اللَّوْحَ وَ الشَّمْسَ وَ ضَوْءَ النَّهَارِ وَ نُورَ الْأَبْصَارِ وَ الْعَقْلَ وَ الْمَعْرِفَةَ وَ أَبْصَارَ الْعِبَادِ وَ أَسْمَاعَهُمْ وَ قُلُوبَهُمْ مِنْ نُورِی وَ نُورِی مُشْتَقٌّ مِنْ نُورِهِ؛
اول چیزی که خداوند متعال آفرید نور من بود که از نور خود، آن را آغاز کرد … سپس از آن، نور علی را آفرید … سپس عرش، لوح، خورشید، روشنی روز، نور دیدگان، عقل، معرفت، دیده‌های بندگان، گوش‌های آنان و قلب‌های آنان را از نور من آفرید، و نور من از نور خداوند گرفته شد».
این موارد، تنها نمونه‌ای از آیات و روایات بسیاری است که بر«اول حقیقی بودن» نور مبارک نبی اکرم در عالم دلالت دارند. بنابراین، حقایقی، همچون عقل، آب، هوا، قلم و مانند آنها نیز که در روایات به عنوان «اول مخلوق» معرفی شده‌اند، در مقایسه با نور مبارک پیامبر اکرم که از نور خداوند است، از اولیت نسبی برخوردارند، اگر چه هر کدام در عالم خود، اولیت حقیقی دارند. برای مثال، عقل که مورد سخن ماست، از نور نبی اکرم آفریده شده و در مقایسه با آن حضرت، اول نیست، لکن در عالم خود که عالم روحانیین است، اول است، چنان که در حدیث ابتدای این درس برآن تصریح شده است: «هُوَ أَوَّلُ خَلْقٍ مِنَ الرُّوحَانِیِّینَ».
نکته‌ی چهارم
حقیقت عقل از نور الهی است؛ از این رو امام صادق فرمود: «مِنْ نُورِهِ». در روایت دیگری نبی مکرم اسلام فرمود:
«إِنَّ الله خَلَقَ الْعَقْلَ مِنْ نُورٍ مَخْزُونٍ مَکْنُونٍ فِی سَابِقِ عِلْمِهِ الَّذِی لَمْ یَطَّلِعْ عَلَیْهِ نَبِیٌّ مُرْسَلٌ وَ لَا مَلَکٌ مُقَرَّبٌ فَجَعَلَ الْعِلْمَ نَفْسَهُ وَ الْفَهْمَ رُوحَهُ وَ الزُّهْدَ رَأْسَهُ وَ الْحَیَاءَ عَیْنَیْهِ وَ الحِکْمَةَ لِسَانَهُ وَ الرَّأْفَةَ هَمَّهُ وَ الرَّحْمَةَ قَلْبَهُ؛
بی تردید، خداوند عقل را از نور خزینه شده و پوشیده در علم پیشین خود آفرید، درحالی که هیچ نبی مرسل و هیچ ملک مقربی از آن اطلاع نداشت، پس علم را نفس آن، فهم را روح آن، زهد را سرّ آن، حیا را دو چشم آن، حکمت را زبان آن، رأفت را همّ آن و رحمت را قلب آن قرار داد».
رسول گرامی در این حدیث شریف علاوه بر اینکه بر ماهیت نوری عقل تصریح فرموده، عظمت فوق العاده‌ای را نیز برای آن ترسیم فرموده است تا آنجا که هیچ پیامبر مرسل و هیچ ملک مقربی هم از بلندای عظمت آن مطلع نیست، چون از نور مخزون و مکنون الهی است؛ از این رو در حدیثی که در آغاز درس به نقل از امام صادق آمد، آن حضرت یادآور شدند که خداوند متعال بعد از خلقت عقل و تسلیم او در برابر تمام خواسته‌های خویش به او، فرمود: «خَلَقْتُکَ خَلْقاً عَظِیماً وَ کَرَّمْتُکَ عَلَى جَمِیعِ خَلْقِی» ؛ تو را با عظمت آفریدم و بر تمام خلق خود برتری بخشیدم».
نکته‌ای که در اینجا لازم است بدان تأکید شود اینکه عقل از نور پیامبر است و نور پیامبر از نور خداوند است. بنابراین وقتی گفته می‌شود که عقل از نور خداست؛ یعنی نور پیامبر از نور خداست و نور عقل از نور پیامبر است، در نتیجه، عقل از نور خداست.
و اما جهل که دقیقاً نقطه‌ی مقابل عقل است، از دریای تلخ و شور ظلمانی آفریده شده و کار او عدم اقبال به خداوند و دور شدن از اوست. در حدیث آغاز درس، امام صادق هم ذات جهل را معرفی کردند که شور و تلخ است؛ یعنی اینکه هیچ کمالی در آن نیست، و هم صفات آن را معرفی فرمودند که ظلمانی است و هیچ نوری در آن نیست. توضیح بیشتر درباره‌ی حقیقت جهل، در درس بعد (تقابل عقل و جهل) خواهد آمد.
بندگی و عبودیت عقل
امام صادق می‌فرماید:
قَالَ قُلْتُ لَهُ مَا الْعَقْلُ؟ قَالَ : مَا عُبِدَ بِهِ الرَّحْمَنُ وَ اکْتُسِبَ بِهِ الْجِنَانُ. قَالَ قُلْتُ فَالَّذِی کَانَ فِی مُعَاوِیَةَ؟ فَقَالَ : تِلْکَ النَّکْرَاءُ تِلْکَ الشَّیْطَنَةُ و هِیَ شَبِیهَةٌ بِالْعَقْلِ وَ لَیْسَتْ بِالْعَقْلِ ؛
شخصى می‌گوید: از امام صادق پرسیدم: عقل چیست؟ فرمود: چیزی است که به وسیله‌ی آن خداوند رحمان پرستش شود و بهشت‌ها به دست آید. آن شخص گوید: گفتم: پس آنچه معاویه داشت، چه بود؟ فرمود: آن نیرنگ است، آن شیطنت است و آن شبیه عقل است، ولى عقل نیست.
النَّکْرَاءُ : از ریشه «نکر» به معنای خلاف معرفت است، چنان که امام صادق در بیان جنود عقل و جهل فرمود: «الْمَعْرِفَةُ وَ ضِدَّهَا الْإِنْکَارَ»؛ یعنی معرفت از جنود عقل است و ضد آنکه انکار است از جنود جهل است. آیه‌ی کریمه‌ی «یَعْرِفُونَ نِعْمَتَ الله ثُمَّ یُنْکِرُونَها» نیز بر تقابل معرفت و انکار تصریح دارد؛ یعنی نعمت الهی را که همان نعمت ولایت است، شناختند و سپس آن را انکار نمودند. ابن فارس هم در معجم مقاییس اللغه گفته است: «نکر: أصل صحیح یدلّ على خلاف المعرفة الّتى یسکن الیها القلب؛ نکر، اصل صحیحی است که بر خلاف معرفت که قلب به آن سکون و آرامش می‌یابد، دلالت دارد.»
بنابراین در حدیث شریف که امام صادق «نکراء» را به شیطنت و خلاف عقل معنا فرمود، منظور همان خلاف معرفت الله است، چرا که عقل در حقیقت، همان معرفت خداست و عبودیت و بندگی که در حدیث شریف، عقل متکفل آن معرفی شده است، نتیجه این معرفت است، چنان که امام رضا فرمود: «لَا دِیَانَةَ إِلَّا بَعْدَ مَعْرِفَةٍ؛ دیانتی نیست مگر بعد از وجود معرفت». خلاصه آنکه شیطنت، خلاف معرفت، دیانت، عبودیت و بندگی است، در حالی که عقل، متکفل معرفت و دیانت و بندگی است.
نکته‌ی اول
بندگی خداوند، هدف غایی خلقت انسان است: وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِیَعْبُدُونِ و این هدف تأمین نمی‌شود مگر اینکه خداوند متعال وسیله‌ی نیل به آن را در وجود انسان نهاده باشد و خداوند متعال آن وسیله‌ی بندگی را به زیباترین وجه ممکن در وجود انسان نهاده است و آن عقل است که خداوند متعال از نور خویش آفرید؛ از این رو عقل به خداوند رو نمود و خداوند او را محبوب خویش قرار داد و با قوا، صفات و جنود هفتاد و پنج‌گانه‌ای که همه نور، خیر، حق و حقیقت‌اند، نصرتش نمود. بنابراین، کار عقل چیزی جز عبودیت و بندگی خداوند متعال نیست؛ از این رو وقتی از امام صادق سؤال می‌شود که عقل چیست؟ آن حضرت می‌فرماید: چیزی است که به وسیله‌ی آن، خداوند رحمان پرستش شود و بهشت‌ها به دست آید: «مَا عُبِدَ بِهِ الرَّحْمَنُ وَ اکْتُسِبَ بِهِ الْجِنَانُ».
همچنین امیرمؤمنان علی فرمود: «مَا عُبِدَ الله بِشَیْ ءٍ أَفْضَلَ مِنَ الْعَقْل؛ خداوند به وسیله‌ی چیزی بهتر از عقل عبادت نشده است».
امام صادق نیز فرمود: «أَفْضَلُ طَبَائِعِ الْعَقْلِ الْعِبَادَةُ؛ بهترین طبیعت عقل، عبادت است».
رسول خدا نیز فرمود:
«سَیِّدُ الْأَعْمَالِ فِی الدَّارَیْنِ الْعَقْلُ وَ لِکُلِّ شَیْ ءٍ دِعَامَةٌ وَ دِعَامَةُ الْمُؤْمِنِ عَقْلُهُ فَبِقَدْرِ عَقْلِهِ تَکُونُ عِبَادَتُهُ لِرَبِّهِ؛
سید و آقای اعمال، در دنیا و آخرت، عقل است و هر چیزی ستونی دارد و ستون مؤمن، عقل اوست، پس عبادت او برای پروردگار خویش به اندازه‌ی عقل اوست».
نکته‌ی دوم
انسان‌ها در وادی پرستش به چهار دسته تقسیم می‌شوند:
دسته‌ی اول، مؤمنان خالص‌اند که تنها خدا را می‌پرستند و در این پرستش، اخلاص دارند، دل و زبان آنان در این پرستش صادقانه، همراه است، هدفی جز اطاعت و بندگی خدا و مقصدی جز روی کردن به محبوب خویش ندارند و تنها به او اقبال دارند.
دسته‌ی دوم، منافقان هستند که در ظاهر دم از بندگی خدا می‌زنند و در صف مسلمانان قرار می‌گیرند و می‌گویند ما با شما هستیم، ولی در باطن، ایمان ندارند و اغراض دیگری غیر از خدا و آخرت را در پشت پرده دنبال می‌کنند و به رفقای شیطانی خود می‌گویند ما باشما هستیم و مسلمانان را مسخره کرده‌ایم: وَ إِذا لَقُوا الَّذینَ آمَنُوا قالُوا آمَنَّا وَ إِذا خَلَوْا إِلى شَیاطینِهِمْ قالُوا إِنَّا مَعَکُمْ إِنَّما نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُنَ.
دسته‌ی سوم، مشرکان هستند که برای خداوند متعال شریک قرار می‌دهند؛ هم خدا و هم غیر خدا را می‌پرستند.
دسته‌ی چهارم، کافران هستند که فقط غیر خدا را می‌پرستند.
بدیهی است که تنها دسته‌ی اول، یعنی مؤمنانِ خالص، صاحبان عقل و اندیشه و بندگان مخلص خداوند هستند، زیراـ چنان که پیشتر دانستیم‌ـ حقیقت عقل، اقبال به خداوند است که همان حقیقت بندگی است که در عقل تجلی کرده و ـ چنان که در نکته‌ی اول گفته شدـ عقل جز برای بندگی و عبودیت، آفریده نشده است. از پیامبر اکرم سؤال شد که عقل چیست؟ حضرت فرمود:«الْعَمَلُ بِطَاعَةِ الله وَ إِنَّ الْعُمَّالَ بِطَاعَةِ الله هُمُ الْعُقَلَاءُ؛ (عقل) عمل به طاعت خداوند است، و قطعاً عمل کنندگان به طاعت خداوند، همان عاقلان و خردمندان هستند».
بنابراین، عقل و عبودیت تفکیک ناپذیرند و در مقابل، جهل است که کارش ادبار از خداوند است که در سه قالب نفاق، شرک و کفر رخ می‌نماید. براین اساس، دسته‌ی دوم، سوم و چهارم که منافقان، مشرکان و کافران هستند، جاهل‌اند.
نکته‌ی سوم
از ویژگی‌های بنده خالص خدا این است که همه‌ی کمالات را از خدا و برای خدا و به سوی او می‌داند و هیچ چیز را نه به خود نسبت می‌دهد و نه برای غیر خدا می‌داند. امام کاظم صاحبان عقل و اندیشه را با تمسک به قرآن کریم چنین ستوده است:
«ذَکَرَ أُولِی الْأَلْبَابِ بِأَحْسَنِ الذِّکْرِ وَ حَلَّاهُمْ بِأَحْسَنِ الْحِلْیَةِ فَقَالَ: …
وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا وَ ما یَذَّکَّرُ إِلاَّ أُولُوا الْأَلْبابِ؛
خداوند با نیکوترین وجه از صاحبان عقل یاد نموده و ایشان را به بهترین زیور آراسته و فرموده است: «راسخان در علم، مى گویند به قرآن ایمان داریم که همه اش از ناحیه پروردگار ماست و جز صاحبان عقل، متذکر نمى شوند».
نکته‌ی چهارم
نکته‌ی چهارم که نکته‌ی بسیار مهمی است و کمتر بدان توجه می‌شود، این است که هر چیزی که به ظاهر، عقلی جلوه می‌کند، لزوماً عقلی نیست، بلکه ممکن است مطلبی ظاهرش در غایت آراستگی باشد، ولی در حقیقت، باطل محض باشد که لباس حق را به خود پوشیده باشد، مانند منافقی که ظاهری اسلامی ولی باطنی خبیث‌تر از کافر دارد و چه بسا چنین منافقی بیشتر مسلمانان را چنان فریفته باشد که حتی گمان کنند او از اولیای الهی است، چنان‌که مخالفان ولایت در صدر اسلام این کار را انجام داده و خود را به جای امیرمؤمنان علی ولیّ امر مسلمانان معرفی کردند. بنابراین، ممکن است مطلبی که حقیقت آن در نهایتِ ظلمت و تاریکی و جهالت است، در نظر بسیاری از انسان‌ها عقلی جلوه کند و گمان کنند که عین حکمت است.
این امرِ عجیب به این دلیل روی می‌دهد که فطرت آدمی، خدا پرست، توحیدی و حق‌جو آفریده شده است؛ از این رو جهالت و باطل آشکار را نمی‌پذیرد، به همین سبب است که شیاطن انس و جن، «شبیه سازی» را پیشه خود می‌کنند و جهالت‌ها را شبیه عقل، و نفاق، شرک و کفر را شبیه ایمان و عبودیت جلوه می‌دهند تا بندگان را فریب داده و از بندگی خدا دور سازند. امام صادق با عبارت زیبای « تِلْکَ النَّکْرَاءُ تِلْکَ الشَّیْطَنَةُ وَ هِیَ شَبِیهَةٌ بِالْعَقْلِ وَ لَیْسَتْ بِالْعَقْلِ» این درِ حکمت را به روی ما گشودند که می‌شود چیزی در حقیقت، شیطنت و باطل باشد، ولی در ظاهر، شبیه عقل جلوه کند، در حالی که عقل و عقلی نیست.
امیر مؤمنان علی نیز بسیار زیبا به این نکته اشاره فرموده است:
«فَلَوْ أَنَّ الْبَاطِلَ خَلَصَ لَمْ یَخْفَ عَلَى ذِی حِجى وَ لَوْ أَنَّ الْحَقَّ خَلَصَ لَمْ یَکُنِ اخْتِلَافٌ وَ لَکِنْ یُؤْخَذُ مِنْ هَذَا ضِغْثٌ وَ مِنْ هَذَا ضِغْثٌ فَیُمْزَجَانِ فَیَجِیئَانِ مَعاً فَهُنَالِکَ اسْتَحْوَذَ الشَّیْطَانُ عَلَى أَوْلِیَائِهِ وَ نَجَا الَّذِینَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَ الله الْحُسْنَى ؛
پس اگر باطل خالص باشد و با حقّ درنیامیزد، بطلان آن بر هر عاقلی مخفی نمی‌ماند، و اگر حق خالص باشد و با باطل پوشیده نشود، اختلافی در آن نخواهد بود، لکن مشتی از این و مشتی از آن گرفته می‌شود و در هم آمیخته می‌شوند، و با هم به صحنه می‌آیند. در این هنگام شیطان بر دوستان خود چیره می‌شود و کسانی که از سوی خداوند به داشتن سابقه‌ای نیک موفق شده‌اند، نجات می‌یابند».
نتیجه آنکه هرچند حقیقت امور یا عقل است یا جهل و قسم سوم وجود ندارد، لکن در ظاهر، امر «شَبِیهَةٌ بِالْعَقْلِ» نیز وجود دارد که در حقیقت، جهل و شیطنت است و در ظاهر، شبیه عقل و فریبنده افکار سست است، همچنان که علاوه بر ایمان و کفر، نفاق نیز وجود دارد که پوسته‌ای ایمانی دارد، ولی هسته آن کفر است.