ترندنیوز مطالب مذهبی+آموزشی+سرگرمی+خبری
اولا سوالات را مشخصا بطور فردی بفرستید تا نتیجه بهتری گرفته شود و هر سوالی را جداگانه ارسال نمایید.
ثانیا برای جواب به سوال محوری شما که کودک همسری است دعوت می‌کنیم این مقاله را مطالعه بفرمایید:
سن عائشه هنگام ازدواج با پیامبر(ص)
ازدواج عائشه با رسول خدا در سن شش و یا نُه سالگی از دروغ‌هایی است که در زمان بنی‌امیه ساخته شده است و با واقعیت‌های تاریخی سازگاری ندارد.
اهل‌سنت اصرار دارند که ثابت کنند عائشه در شش سالگی به عقد رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) درآمده و در نه سالگی وارد خانه آن حضرت شده است و این مطلب را دلیل بر برتری عائشه بر دیگر همسران رسول خدا می‌دانند؛ در این مقاله این مطلب را بررسی خواهیم کرد.
دیدگاه‌ها درباره تاریخ ازدواج پیامبر با عائشه:
قبل از پرداختن به اصل مطلب، باید تاریخ ازدواج رسول خدا با عائشه روشن شود تا بعد نتیجه بگیریم که عائشه در هنگام ازدواج با رسول خدا چند سال داشته است.
درباره تاریخ ازدواج رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با عائشه دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد.
محمد بن اسماعیل بخاری، از خود عائشه نقل می‌کند که رسول خدا سه سال بعد از حضرت خدیجه (سلام‌الله‌علیها) با او ازدواج کرده است:
حدثنا قُتَیْبَةُ بن سَعِیدٍ حدثنا حُمَیْدُ بن عبد الرحمن عن هِشَامِ بن عُرْوَةَ عن ابیه عن عَائِشَةَ رضی الله عنها قالت ما غِرْتُ علی امْرَاَةٍ ما غِرْتُ علی خَدِیجَةَ من کَثْرَةِ ذِکْرِ رسول اللَّهِ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) اِیَّاهَا قالت وَتَزَوَّجَنِی بَعْدَهَا بِثَلَاثِ سِنِینَ وَاَمَرَهُ رَبُّهُ (عزّوجلّ) او جِبْرِیلُ علیه السَّلَام اَنْ یُبَشِّرَهَا بِبَیْتٍ فی الْجَنَّةِ من قَصَبٍ.
از عائشه نقل شده است که به هیچ زنی به‌اندازه خدیجه، حسادت نکردم؛ زیرا: (الف) رسول خدا زیاد از او یاد می‌کرد؛ (ب) رسول خدا سه سال بعد از خدیجه با من ازدواج کرد؛ (ج) خداوند به رسول خدا و یا جبرئیل دستور داد که به خدیجه سلام رسانده و او را به خانه‌ای در بهشت بشارت دهد که از نی ساخته شده است. [۱] با توجه به این‌که حضرت خدیجه (سلام‌الله‌علیها) در سال دهم بعثت از دنیا رفته‌اند؛ پس زمان ازدواج رسول خدا با عائشه در سال سیزدهم بعثت بوده است.
و ابن‌ملقن بعد از نقل روایت بخاری و استدلال به آن می‌گوید:
وبنی بها بالمدینة فی شوال فی السنة الثانیة.
رسول خدا در سال دوم هجری، عائشه را به خانه خود آورد. [۲]طبق این نقل، رسول خدا در سال سیزدهم بعثت، عائشه را به عقد خود درآورده و در سال دوم هجری رسماً با او عروسی کرده است.
از نقل برخی دیگر از بزرگان اهل‌سنت به این نتیجه می‌رسیم که ازدواج رسول خدا با عائشه در سال چهارم هجری بوده است. بلاذری در انساب الاشراف در شرح حال سوده، همسر دیگر رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌نویسد:
وتزوج رسولُ الله صلی الله علیه وسلم، بعد خدیجة، سودة بنت زَمعة بن قیس، من بنی عامر بن لؤی، قبل الهجرة باشهر… فکانت اول امراة وطئها بالمدینة.
رسول خدا بعد از خدیجه، چند ماه قبل از هجرت با سوده بنت زمعه، ازدواج کرد و او نخستین همسری بود که رسول خدا در مدینه با او همبستر شد. [۳] از طرف دیگر ذهبی مدعی است که سودة بن زمعه، چهار سال تنها همسر رسول خدا بوده است.
وتوفیت فی آخر خلافة عمر، وقد انفردت بصحبة النبی صلی الله علیه وسلم اربع سنین لا تشارکها فیه امراة ولا سریة، ثم بنی بعائشة بعد….
سوده در سال آخر خلافت عمر از دنیا رفت، او چهار سال تنها همسر رسول خدا بود، هیچ زنی و هیچ کنیزی در آن چهار سال با سوده در این امر شریک نبود، سپس رسول خدا با عائشه ازدواج کرد. [۴] در نتیجه، عائشه در سال چهارم هجرت (چهار سال بعد از ازدواج رسول خدا با سوده) با آن حضرت ازدواج کرده است.
حال با مراجعه به مدارک و اسناد تاریخی سن عائشه را در هنگام ازدواج بررسی خواهیم کرد.
مقایسه سن عائشه با سن اسماء بنت ابی‌بکر
یکی از مسائلی که سن دقیق عائشه را در هنگام ازدواج با رسول خدا به اثبات می‌رساند، مقایسه سن او با سن خواهرش اسماء بنت ابی‌بکر است. طبق نقل بزرگان اهل سنت، اسماء ده سال از عائشه بزرگتر بوده و در سال اول هجری بیست و هفت سال داشته است. همچنین در سال هفتاد و سه از دنیا رفته است؛ در حالی که صد ساله بوده است.
ابونعیم اصفهانی در معرفة الصحابه می‌نویسد:
اسماء بنت ابی بکر الصدیق… کانت اخت عائشة لابیها وکانت اسن من عائشة ولدت قبل التاریخ بسبع وعشرین سنة.
اسماء دختر ابوبکر، از جانب پدر خواهر عائشه و از او بزرگتر بود، اسماء، بیست و هفت سال قبل از تاریخ به دنیا آمد. [۵] و طبرانی می‌نویسد:
مَاتَتْ اَسْمَاءُ بنتُ ابی بَکْرٍ الصِّدِّیقِ سَنَةَ ثَلاثٍ وَسَبْعِینَ بَعْدَ ابْنِهَا عبد اللَّهِ بن الزُّبَیْرِ بِلَیَالٍ… وکان لاسماء یوم مَاتَتْ مِائَةُ سَنَةٍ وُلِدَتْ قبل التَّارِیخِ بِسَبْعٍ وَعِشْرِینَ سَنَةً.
اسماء دختر ابوبکر در سال هفتاد و سه و بعد از پسرش عبدالله بن زبیر از دنیا رفت. اسماء در هنگام وفات صد سال داشت، بیست و هفت سال قبل از تاریخ (هجرت) به دینا آمده بود. [۶] ابن‌عساکر نیز می‌نویسد:
کانت اخت عائشة لابیها وکانت اسن من عائشة ولدت قبل التاریخ بسبع وعشرین سنة
اسماء از جانب پدر، خواهر عائشه و بزرگتر از وی بود، اسماء بیست و هفت سال قبل از تاریخ به دنیا آمده بود. [۷] و ابن‌اثیر می‌نویسد:
قال ابو نعیم: ولدت قبل التاریخ بسبع وعشرین سنة.
ابونعیم گفته: اسماء بیست و هفت سال قبل از تاریخ به دنیا آمده است. [۸] و نووی می‌نویسد:
وعن الحافظ ابی نعیم قال ولدت اسماء قبل هجرة رسول الله صلی الله علیه وسلم بسبع وعشرین سنة.
از حافظ ابونعیم نقل شده است که گفت: اسماء بیست و هفت سال قبل از هجرت به دنیا آمد. [۹] و حافظ هیثمی می‌نویسد:
وکانت لاسماء یوم ماتت مائة سنة ولدت قبل التاریخ بسبع وعشرین سنة وولدت اسماء لابی بکر وسنه احدی وعشرون سنة.
اسماء در هنگام وفات صد سال داشت، بیست و هفت سال قبل از تاریخ به دنیا آمد، و ابوبکر در هنگام ولادت او بیست و یک سال داشت. [۱۰] و بدرالدین عینی می‌نویسد:
اسماء بنت ابی بکر الصدیق… ولدت قبل الهجرة بسبع وعشرین سنة، واسلمت بعد سبعة عشر انساناً… توفیت بمکة فی جمادی الاولی سنة ثلاث وسبعین بعد قتل ابنها عبد اللَّه بن الزبیر، وقد بلغت المائة ولم یسقط لها سن ولم یتغیر عقلها، رضی الله تعالی عنها.
اسما دختر ابوبکر، بیست و هفت سال قبل از هجرت به دنیا آمد، هفدهمین فردی بود که ایمان آورد، در سال هفتاد و سه و بعد از کشته شدن فرزندش عبدالله بن زبیر و در حالی که صد ساله شده بود از دنیا رفت. هیچ یک از دندان‌های او نیفتاده بود و عقلش نیز دچار اختلال نشده بود. [۱۱] ابن‌حجر عسقلانی می‌گوید:
۸۵۲۵ اسماء بنت ابی بکر الصدیق زوج الزبیر بن العوام من کبار الصحابة عاشت مائة سنة وماتت سنة ثلاث او اربع وسبعین.
اسماء دختر ابوبکر، همسر زبیر بن عوام که از بزرگان صحابه بود، صد سال زندگی کرد و در سال هفتاد و سه و یا هفتاد و چهار از دنیا رفت. [۱۲]وقال هشام بن عروة عن ابیه بلغت اسماء مائة سنة لم یسقط لها سن ولم ینکر لها عقل وقال ابو نعیم الاصبهانی ولدت قبل الهجرة بسبع وعشرین سنة. [۱۳] ابن‌عبدالبر قرطبی نیز می‌نویسد:
وتوفیت اسماء بمکة فی جمادی الاولی سنة ثلاث وسبعین بعد قتل ابنها عبدالله بن الزبیر بیسیر… قال ابن اسحاق ان اسماء بنت ابی بکر اسلمت بعد اسلام سبعة عشر انسانا… وماتت وقد بلغت مائة سنة.
اسماء در جمادی الاول سال هفتاد و سه در مکه و بعد از کشته شدن فرزندش عبدالله بن زبیر از دنیا رفت. ابن اسحاق گفته: اسماء دختر ابوبکر بعد از هفده نفر اسلام آورد و در حالی از دنیا رفت که صد سال سن داشت. [۱۴] صفدی می‌نویسد:
وماتت بعده بایام یسیرة سنة ثلاث وسبعین للهجرة وهی وابوها وابنها وزوجها صحابیون قیل انها عاشت مائة.
اسماء بعد از گذشت مدت کوتاهی پس از عبدالله بن زبیر در سال هفتاد و سه از دنیا رفت. پدر، پسر و همسر او صحابی بودند و گفته شده است که او صد سال زندگی کرد. [۱۵] و بیهقی نقل می‌کند که اسماء، ده سال از عائشه بزرگتر بوده است:
ابو عبدالله بن منده حکایة عن بن ابی الزناد ان اسماء بنت ابی بکر کانت اکبر من عائشة بعشر سنین.
ابن‌منده از ابن ابی‌الزناد نقل کرده است که اسماء دختر ابوبکر، ده سال از عائشه بزرگتر بوده است. [۱۶] و ذهبی و ابن‌عساکر نیز همین مطلب را نقل می‌کنند:
قال عبد الرحمن بن ابی الزناد کانت اسماء اکبر من عائشة بعشر. [۱۷]قال ابن ابی الزناد وکانت اکبر من عائشة بعشر سنین. [۱۸] ابن‌کثیر دمشقی سلفی در کتاب البدایة و النهایه می‌نویسد:
وممن قتل مع ابن الزبیر فی سنة ثلاث وسبعین بمکة من الاعیان…
اسماء بنت ابی بکر والدة عبدالله بن الزبیر… وهی اکبر من اختها عائشة بعشر سنین… وبلغت من العمر مائة سنة ولم یسقط لها سن ولم ینکر لها عقل.
کسانی که با عبدالله بن زبیر در سال هفتاد و سه در مکه از دنیا رفتند…. اسماء دختر ابوبکر مادر عبدالله بن زبیر… او از خواهرش عائشه ده سال بزرگتر بود، در حالی از دنیا رفت که صد ساله بود و هیچ یک از دندان‌های او نیفتاده و عقلش نیز دچار اختلال نشده بود. [۱۹] ملاعلی قاری می‌نویسد:
وهی اکبر من اختها عائشة بعشر سنین وماتت بعد قتل ابنها بعشرة ایام… ولها مائة سنة ولم یقع لها سن ولم ینکر من عقلها شیء، وذلک سنة ثلاث وسبعین بمکة.
اسماء از خواهرش عائشه ده سال بزرگتر بود، ده روز بعد از کشته شدن پسرش از دنیا رفت، در هنگام مرگ صد سال داشت، دندان‌هایش نیفاده و عقلش دچار اختلال نشده بود، وفات او در سال هفتاد و سه در مکه اتفاق افتاد. [۲۰] و امیر صنعانی می‌نویسد:
وهی اکبر من عائشة بعشر سنین وماتت بمکة بعد ان قتل ابنها باقل من شهر ولها من العمر مائة سنة وذلک سنة ثلاث وسبعین.
اسماء ده سال از عائشه بزگ‌تر بود، و در مکه و و کمتر از یک ماه بعد از کشته شدن پسرش از دنیا رفت، در حالی که صد سال سن داشت. این مطلب در سال هفتاد و سه اتفاق افتاد. [۲۱] نتیجه مقایسه
اسماء در سال اول بعثت ۱۴ ساله و ۱۰ سال از عائشه بزرگتر بوده است. پس عائشه در سال اول بعثت ۴ ساله و در سال ۱۳ بعثت (سال عقد با رسول خدا) ۱۷ ساله و در شوال سال دوم هجرت (سال ازدواج رسمی با پیامبر) ۱۹ ساله بوده است.
از طرف دیگر: اسماء در سال ۷۳ صد ساله بوده، ۱۰۰ منهای ۷۳ مساوی است با ۲۷. پس در سال اول هجرت، ۲۷ سال داشته است.
اسماء از عائشه ۱۰ سال بزرگتر بوده. ۱۰ منهای ۲۷ مساوی است با ۱۷.
پس عائشه در سال اول هجرت ۱۷ سال سن داشته است. پیش از این ثابت کردیم که پیامبر در شوال سال دوم هجری رسماً با عائشه ازدواج کرده است؛ یعنی عائشه در هنگام ازدواج با رسول خدا ۱۹ سال داشته است.
زمان ایمان آوردن عائشه
سال اسلام‌آوردن عائشه نیز، سن او را در هنگام ازدواج با رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) مشخص و روشن می‌کند. طبق گفته بزرگان اهل سنت، عائشه در سال اول بعثت ایمان آورد و جزء هیجده نفر اولی بود که به ندای رسول خدا لبیک گفت.
نووی در تهذیب الاسماء می‌نویسد:
وذکر ابو بکر بن ابی خیثمة فی تاریخه عن ابن اسحاق ان عائشة اسلمت صغیرة بعد ثمانیة عشر انسانا ممن اسلم.
ابن ابی‌خیثمه در تاریخش از ابن‌اسحاق نقل کرده است که عاشه در کودکی و بعد از هیجده نفر ایمان آورد. [۲۲] و مقدسی می‌گوید:
وممن سبق اسلامه ابو عبیدة بن الجراح والزبیر بن العوام وعثمان بن مظعون… ومن النساء اسماء بنت عمیس الخثعمیة امراة جعفر ابن ابی طالب وفاطمة بن الخطاب امراة سعید بن زید بن عمرو واسما بنت ابی بکر وعائشة وهی صغیرة فکان اسلام هؤلاء فی ثلاث سنین ورسول الله یدعو فی خفیة قبل ان یدخل دار ارقم بن ابی الارقم.
کسانی که در اسلام‌آوردن بر دیگران سبقت گرفتند: ابوعبیده جراح…. و از زنان اسماء بنت عمیس همسر جعفر بن ابی‌طالب… و عائشه که در آن زمان خردسال بود. این افراد در سال سه سال اول بعثت که رسول خدا مخفیانه مردم را به ایمان دعوت می‌کرد، اسلام آوردند، قبل از آن که رسول خدا وارد خانه ارقم بن ابی‌الارقم بشوند. [۲۳]و ابن‌هشام نیز نام عائشه را جزء کسانی می‌آورد که در سال اول بعثت ایمان آورده است؛ در حالی که هنوز کودک بوده است.
اسلام اسماء وعائشة ابنتی ابی بکر وخباب بن الآرت واسماء بنت ابی بکر وعائشة بنت ابی بکر وهی یؤمئذ صغیرة وخباب بن الارت حلیف بنی زهرة. [۲۴] نتیجه‌گیری
اگر عائشه در زمان اسلام‌آوردنش (سال اول بعثت)، هفت ساله بوده باشد، در سال دوم هجری (سال ازدواج رسمی با رسول خدا) ۲۲ ساله خواهد شد.
اگر سخن بلاذری را بپذیریم که چهار سال بعد از ازدواج رسول خدا با سوده؛ یعنی در سال چهارم هجری با آن حضرت ازدواج کرده است، سن عائشه در هنگام ازدواج با رسول خدا ۲۴ سال خواهد شد.
این عدد با توجه به سن عائشه در هنگام ایمان‌آوردن، تغییر می‌کند.
به نقل از پایگاه ویکی فقه
در پایان به شما سفارش می شود بر مطالعات خود بیفزایید و با دیدن و شنیدن هر چیزی آن را براحتی باور نکنید بلکه با پیگیری و مطالعه به دنبال پاسخ های صحیح باشید .
پی‌نوشت:
۱. ↑ البخاری الجعفی، محمد بن اسماعیل ابوعبدالله (متوفای۲۵۶ه)، صحیح البخاری، ج۵، ص۳۸.
۲. ↑ الانصاری الشافعی، سراج الدین ابی حفص عمر بن علی بن احمد المعروف بابن الملقن (متوفای۸۰۴ ه)، غایة السول فی خصائص الرسول صلی الله علیه وسلم، ج۱، ص۲۳۶، تحقیق:عبدالله بحر الدین عبدالله، ناشر:دار البشائر الاسلامیة- بیروت- ۱۴۱۴ه – ۱۹۹۳م.
۳. ↑ البلاذری، احمد بن یحیی بن جابر (متوفای۲۷۹ه)، انساب الاشراف، ج۱، ص۴۰۷.
۴. ↑ الذهبی، شمس الدین محمد بن احمد بن عثمان، (متوفای۷۴۸ه)، تاریخ الاسلام ووفیات المشاهیر والاعلام، ج۲، ص۱۶۰.
۵. ↑ الاصبهانی، ابونعیم احمد بن عبدالله (متوفای۴۳۰ه)، معرفة الصحابة، ج۶، ص۳۲۵۳، رقم:۳۷۶۹، طبق برنامه الجامع الکبیر.
۶. ↑ الطبرانی، سلیمان بن احمد بن ایوب ابوالقاسم (متوفای۳۶۰ه)، المعجم الکبیر، ج۲۴، ص۷۷، تحقیق:حمدی بن عبدالمجید السلفی، ناشر:مکتبة الزهراء – الموصل، الطبعة:الثانیة، ۱۴۰۴ه – ۱۹۸۳م.
۷. ↑ ابن عساکر الدمشقی الشافعی، ابی القاسم علی بن الحسن ابن هبة الله بن عبدالله، (متوفای۵۷۱ه)، تاریخ مدینة دمشق وذکر فضلها وتسمیة من حلها من الاماثل، ج۶۹، ص۹، تحقیق:محب الدین ابی سعید عمر بن غرامة العمری، ناشر:دار الفکر – بیروت – ۱۹۹۵.
۸. ↑ الجزری، عز الدین بن الاثیر ابی الحسن علی بن محمد (متوفای۶۳۰ه)، اسد الغابة فی معرفة الصحابة، ج۶، ص۹.
۹. ↑ النووی، ابوزکریا یحیی بن شرف بن مری، (متوفای۶۷۶ ه)، تهذیب الاسماء واللغات، ج۲، ص۳۲۹.
۱۰. ↑ الهیثمی، ابوالحسن علی بن ابی بکر (متوفای ۸۰۷ ه)، مجمع الزوائد ومنبع الفوائد، ج۹، ص۲۶۰، ناشر:دار الریان للتراث/ دار الکتاب العربی – القاهرة، بیروت – ۱۴۰۷ه.
۱۱. ↑ العینی، بدر الدین ابومحمد محمود بن احمد الغیتابی الحنفی (متوفای ۸۵۵ه)، عمدة القاری شرح صحیح البخاری، ج۲، ص۹۳، ناشر:دار احیاء التراث العربی – بیروت.
۱۲. ↑ العسقلانی الشافعی، احمد بن علی بن حجر ابوالفضل (متوفای۸۵۲ه)، تقریب التهذیب، ج۱، ص۷۴۳، تحقیق:محمد عوامة، ناشر:دار الرشید – سوریا، الطبعة:الاولی، ۱۴۰۶ – ۱۹۸۶.
۱۳. ↑ العسقلانی الشافعی، احمد بن علی بن حجر ابوالفضل (متوفای۸۵۲ه)، الاصابة فی تمییز الصحابة، ج۸، ص۱۴.
۱۴. ↑ النمری القرطبی، ابوعمر یوسف بن عبدالله بن عبد البر (متوفای ۴۶۳ه)، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ج۴، ص۱۷۸۳-۱۷۸۲، تحقیق:علی محمد البجاوی، ناشر:دار الجیل – بیروت، الطبعة:الاولی، ۱۴۱۲ه.
۱۵. ↑ الصفدی، صلاح الدین خلیل بن ایبک (متوفای۷۶۴ه)، الوافی بالوفیات، ج۹، ص۳۶، تحقیق احمد الارناؤوط وترکی مصطفی، ناشر:دار احیاء التراث – بیروت – ۱۴۲۰ه- ۲۰۰۰م.
۱۶. ↑ البیهقی، احمد بن الحسین بن علی بن موسی ابوبکر (متوفای ۴۵۸ه)، سنن البیهقی الکبری، ج۶، ص۳۳۵.
۱۷. ↑ الذهبی، شمس الدین محمد بن احمد بن عثمان، (متوفای۷۴۸ه)، سیر اعلام النبلاء، ج۲، ص۲۸۹، تحقیق:شعیب الارناؤوط، محمد نعیم العرقسوسی، ناشر:مؤسسة الرسالة – بیروت، الطبعة:التاسعة، ۱۴۱۳ه.
۱۸. ↑ ابن عساکر الدمشقی الشافعی، ابی القاسم علی بن الحسن ابن هبة الله بن عبدالله، (متوفای۵۷۱ه)، تاریخ مدینة دمشق وذکر فضلها وتسمیة من حلها من الاماثل، ج۶۹، ص۸، تحقیق:محب الدین ابی سعید عمر بن غرامة العمری، ناشر:دار الفکر – بیروت – ۱۹۹۵.
۱۹. ↑ ابن کثیر الدمشقی، اسماعیل بن عمر القرشی ابوالفداء، البدایة والنهایة، ج۸، ص۳۸۱.
۲۰. ↑ ملا علی القاری، علی بن سلطان محمد الهروی، مرقاة المفاتیح شرح مشکاة المصابیح، ج۱، ص۲۱۸.
۲۱. ↑ الصنعانی الامیر، محمد بن اسماعیل (متوفای ۸۵۲ه)، سبل السلام شرح بلوغ المرام من ادلة الاحکام، ج۱، ص۵۳.
۲۲. ↑ النووی، ابوزکریا یحیی بن شرف بن مری، (متوفای۶۷۶ ه)، تهذیب الاسماء واللغات، ج۲، ص۳۵۱.
۲۳. ↑ المقدسی، مطهر بن طاهر (متوفای۵۰۷ ه)، البدء والتاریخ، ج۴، ص۱۴۶، ناشر:مکتبة الثقافة الدینیة – بورسعید.
۲۴. ↑ الحمیری المعافری، عبد الملک بن هشام بن ایوب ابومحمد (متوفای۲۱۳ه)، السیرة النبویة، ج۱، ص۱۶۶.
منابع جعت مطالعه بیشتر :
= الصحیح من سیره النبی ، جعفر مرتضی عاملی
= فروغ ابدیت ،جعفر سبحانی
= عاملی، سید جعفر مرتضی، مأساة الزهراء علیها السلام ، بیروت، دار السیرة، ۱۴۱۸ق.
= رنجهای حضرت زهرا سلام الله علیها / ترجمه محمد سپهری ، قم، تهذیب، ۱۳۸۲ش.
= کتاب بنات النبی (دختران پیامبر(ص) ) نوشته جعفر مرتضی الحسینی العاملی، ( انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی)
= کتاب ( حکمت نامه فاطمی ) تالیف آیت الله محمدی ری شهری
= یوسفی غروی، محمدهادی، موسوعه‌التاریخ الاسلامی، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1429ق
= تاریخ اسلام در آینه پژوهش، موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی (رحمةالله‌علیه)، ج۲۷، ص۱.
= سیدمرتضی عسکری؛ به کوشش مهدی دشتی،سقیفه، بررسی نحوه شکل گیری حکومت پس از رحلت پیامبر اکرم (ص)، منیر ۱۳۸۵.
= محمدهادی یوسفی غروی ،تاریخ هجوم به خانه حضرت زهرا (س) نشست علمی: با حضور حجت‌الاسلام و المسلمین استاد ، فصلنامه تاریخ در آئینه پژوهش.
ثانیا برای جواب به سوال محوری شما که کودک همسری است دعوت می‌کنیم این مقاله را مطالعه بفرمایید:
سن عائشه هنگام ازدواج با پیامبر(ص)
ازدواج عائشه با رسول خدا در سن شش و یا نُه سالگی از دروغ‌هایی است که در زمان بنی‌امیه ساخته شده است و با واقعیت‌های تاریخی سازگاری ندارد.
اهل‌سنت اصرار دارند که ثابت کنند عائشه در شش سالگی به عقد رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) درآمده و در نه سالگی وارد خانه آن حضرت شده است و این مطلب را دلیل بر برتری عائشه بر دیگر همسران رسول خدا می‌دانند؛ در این مقاله این مطلب را بررسی خواهیم کرد.
دیدگاه‌ها درباره تاریخ ازدواج پیامبر با عائشه:
قبل از پرداختن به اصل مطلب، باید تاریخ ازدواج رسول خدا با عائشه روشن شود تا بعد نتیجه بگیریم که عائشه در هنگام ازدواج با رسول خدا چند سال داشته است.
درباره تاریخ ازدواج رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با عائشه دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد.
محمد بن اسماعیل بخاری، از خود عائشه نقل می‌کند که رسول خدا سه سال بعد از حضرت خدیجه (سلام‌الله‌علیها) با او ازدواج کرده است:
حدثنا قُتَیْبَةُ بن سَعِیدٍ حدثنا حُمَیْدُ بن عبد الرحمن عن هِشَامِ بن عُرْوَةَ عن ابیه عن عَائِشَةَ رضی الله عنها قالت ما غِرْتُ علی امْرَاَةٍ ما غِرْتُ علی خَدِیجَةَ من کَثْرَةِ ذِکْرِ رسول اللَّهِ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) اِیَّاهَا قالت وَتَزَوَّجَنِی بَعْدَهَا بِثَلَاثِ سِنِینَ وَاَمَرَهُ رَبُّهُ (عزّوجلّ) او جِبْرِیلُ علیه السَّلَام اَنْ یُبَشِّرَهَا بِبَیْتٍ فی الْجَنَّةِ من قَصَبٍ.
از عائشه نقل شده است که به هیچ زنی به‌اندازه خدیجه، حسادت نکردم؛ زیرا: (الف) رسول خدا زیاد از او یاد می‌کرد؛ (ب) رسول خدا سه سال بعد از خدیجه با من ازدواج کرد؛ (ج) خداوند به رسول خدا و یا جبرئیل دستور داد که به خدیجه سلام رسانده و او را به خانه‌ای در بهشت بشارت دهد که از نی ساخته شده است. [۱] با توجه به این‌که حضرت خدیجه (سلام‌الله‌علیها) در سال دهم بعثت از دنیا رفته‌اند؛ پس زمان ازدواج رسول خدا با عائشه در سال سیزدهم بعثت بوده است.
و ابن‌ملقن بعد از نقل روایت بخاری و استدلال به آن می‌گوید:
وبنی بها بالمدینة فی شوال فی السنة الثانیة.
رسول خدا در سال دوم هجری، عائشه را به خانه خود آورد. [۲]طبق این نقل، رسول خدا در سال سیزدهم بعثت، عائشه را به عقد خود درآورده و در سال دوم هجری رسماً با او عروسی کرده است.
از نقل برخی دیگر از بزرگان اهل‌سنت به این نتیجه می‌رسیم که ازدواج رسول خدا با عائشه در سال چهارم هجری بوده است. بلاذری در انساب الاشراف در شرح حال سوده، همسر دیگر رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌نویسد:
وتزوج رسولُ الله صلی الله علیه وسلم، بعد خدیجة، سودة بنت زَمعة بن قیس، من بنی عامر بن لؤی، قبل الهجرة باشهر… فکانت اول امراة وطئها بالمدینة.
رسول خدا بعد از خدیجه، چند ماه قبل از هجرت با سوده بنت زمعه، ازدواج کرد و او نخستین همسری بود که رسول خدا در مدینه با او همبستر شد. [۳] از طرف دیگر ذهبی مدعی است که سودة بن زمعه، چهار سال تنها همسر رسول خدا بوده است.
وتوفیت فی آخر خلافة عمر، وقد انفردت بصحبة النبی صلی الله علیه وسلم اربع سنین لا تشارکها فیه امراة ولا سریة، ثم بنی بعائشة بعد….
سوده در سال آخر خلافت عمر از دنیا رفت، او چهار سال تنها همسر رسول خدا بود، هیچ زنی و هیچ کنیزی در آن چهار سال با سوده در این امر شریک نبود، سپس رسول خدا با عائشه ازدواج کرد. [۴] در نتیجه، عائشه در سال چهارم هجرت (چهار سال بعد از ازدواج رسول خدا با سوده) با آن حضرت ازدواج کرده است.
حال با مراجعه به مدارک و اسناد تاریخی سن عائشه را در هنگام ازدواج بررسی خواهیم کرد.
مقایسه سن عائشه با سن اسماء بنت ابی‌بکر
یکی از مسائلی که سن دقیق عائشه را در هنگام ازدواج با رسول خدا به اثبات می‌رساند، مقایسه سن او با سن خواهرش اسماء بنت ابی‌بکر است. طبق نقل بزرگان اهل سنت، اسماء ده سال از عائشه بزرگتر بوده و در سال اول هجری بیست و هفت سال داشته است. همچنین در سال هفتاد و سه از دنیا رفته است؛ در حالی که صد ساله بوده است.
ابونعیم اصفهانی در معرفة الصحابه می‌نویسد:
اسماء بنت ابی بکر الصدیق… کانت اخت عائشة لابیها وکانت اسن من عائشة ولدت قبل التاریخ بسبع وعشرین سنة.
اسماء دختر ابوبکر، از جانب پدر خواهر عائشه و از او بزرگتر بود، اسماء، بیست و هفت سال قبل از تاریخ به دنیا آمد. [۵] و طبرانی می‌نویسد:
مَاتَتْ اَسْمَاءُ بنتُ ابی بَکْرٍ الصِّدِّیقِ سَنَةَ ثَلاثٍ وَسَبْعِینَ بَعْدَ ابْنِهَا عبد اللَّهِ بن الزُّبَیْرِ بِلَیَالٍ… وکان لاسماء یوم مَاتَتْ مِائَةُ سَنَةٍ وُلِدَتْ قبل التَّارِیخِ بِسَبْعٍ وَعِشْرِینَ سَنَةً.
اسماء دختر ابوبکر در سال هفتاد و سه و بعد از پسرش عبدالله بن زبیر از دنیا رفت. اسماء در هنگام وفات صد سال داشت، بیست و هفت سال قبل از تاریخ (هجرت) به دینا آمده بود. [۶] ابن‌عساکر نیز می‌نویسد:
کانت اخت عائشة لابیها وکانت اسن من عائشة ولدت قبل التاریخ بسبع وعشرین سنة
اسماء از جانب پدر، خواهر عائشه و بزرگتر از وی بود، اسماء بیست و هفت سال قبل از تاریخ به دنیا آمده بود. [۷] و ابن‌اثیر می‌نویسد:
قال ابو نعیم: ولدت قبل التاریخ بسبع وعشرین سنة.
ابونعیم گفته: اسماء بیست و هفت سال قبل از تاریخ به دنیا آمده است. [۸] و نووی می‌نویسد:
وعن الحافظ ابی نعیم قال ولدت اسماء قبل هجرة رسول الله صلی الله علیه وسلم بسبع وعشرین سنة.
از حافظ ابونعیم نقل شده است که گفت: اسماء بیست و هفت سال قبل از هجرت به دنیا آمد. [۹] و حافظ هیثمی می‌نویسد:
وکانت لاسماء یوم ماتت مائة سنة ولدت قبل التاریخ بسبع وعشرین سنة وولدت اسماء لابی بکر وسنه احدی وعشرون سنة.
اسماء در هنگام وفات صد سال داشت، بیست و هفت سال قبل از تاریخ به دنیا آمد، و ابوبکر در هنگام ولادت او بیست و یک سال داشت. [۱۰] و بدرالدین عینی می‌نویسد:
اسماء بنت ابی بکر الصدیق… ولدت قبل الهجرة بسبع وعشرین سنة، واسلمت بعد سبعة عشر انساناً… توفیت بمکة فی جمادی الاولی سنة ثلاث وسبعین بعد قتل ابنها عبد اللَّه بن الزبیر، وقد بلغت المائة ولم یسقط لها سن ولم یتغیر عقلها، رضی الله تعالی عنها.
اسما دختر ابوبکر، بیست و هفت سال قبل از هجرت به دنیا آمد، هفدهمین فردی بود که ایمان آورد، در سال هفتاد و سه و بعد از کشته شدن فرزندش عبدالله بن زبیر و در حالی که صد ساله شده بود از دنیا رفت. هیچ یک از دندان‌های او نیفتاده بود و عقلش نیز دچار اختلال نشده بود. [۱۱] ابن‌حجر عسقلانی می‌گوید:
۸۵۲۵ اسماء بنت ابی بکر الصدیق زوج الزبیر بن العوام من کبار الصحابة عاشت مائة سنة وماتت سنة ثلاث او اربع وسبعین.
اسماء دختر ابوبکر، همسر زبیر بن عوام که از بزرگان صحابه بود، صد سال زندگی کرد و در سال هفتاد و سه و یا هفتاد و چهار از دنیا رفت. [۱۲]وقال هشام بن عروة عن ابیه بلغت اسماء مائة سنة لم یسقط لها سن ولم ینکر لها عقل وقال ابو نعیم الاصبهانی ولدت قبل الهجرة بسبع وعشرین سنة. [۱۳] ابن‌عبدالبر قرطبی نیز می‌نویسد:
وتوفیت اسماء بمکة فی جمادی الاولی سنة ثلاث وسبعین بعد قتل ابنها عبدالله بن الزبیر بیسیر… قال ابن اسحاق ان اسماء بنت ابی بکر اسلمت بعد اسلام سبعة عشر انسانا… وماتت وقد بلغت مائة سنة.
اسماء در جمادی الاول سال هفتاد و سه در مکه و بعد از کشته شدن فرزندش عبدالله بن زبیر از دنیا رفت. ابن اسحاق گفته: اسماء دختر ابوبکر بعد از هفده نفر اسلام آورد و در حالی از دنیا رفت که صد سال سن داشت. [۱۴] صفدی می‌نویسد:
وماتت بعده بایام یسیرة سنة ثلاث وسبعین للهجرة وهی وابوها وابنها وزوجها صحابیون قیل انها عاشت مائة.
اسماء بعد از گذشت مدت کوتاهی پس از عبدالله بن زبیر در سال هفتاد و سه از دنیا رفت. پدر، پسر و همسر او صحابی بودند و گفته شده است که او صد سال زندگی کرد. [۱۵] و بیهقی نقل می‌کند که اسماء، ده سال از عائشه بزرگتر بوده است:
ابو عبدالله بن منده حکایة عن بن ابی الزناد ان اسماء بنت ابی بکر کانت اکبر من عائشة بعشر سنین.
ابن‌منده از ابن ابی‌الزناد نقل کرده است که اسماء دختر ابوبکر، ده سال از عائشه بزرگتر بوده است. [۱۶] و ذهبی و ابن‌عساکر نیز همین مطلب را نقل می‌کنند:
قال عبد الرحمن بن ابی الزناد کانت اسماء اکبر من عائشة بعشر. [۱۷]قال ابن ابی الزناد وکانت اکبر من عائشة بعشر سنین. [۱۸] ابن‌کثیر دمشقی سلفی در کتاب البدایة و النهایه می‌نویسد:
وممن قتل مع ابن الزبیر فی سنة ثلاث وسبعین بمکة من الاعیان…
اسماء بنت ابی بکر والدة عبدالله بن الزبیر… وهی اکبر من اختها عائشة بعشر سنین… وبلغت من العمر مائة سنة ولم یسقط لها سن ولم ینکر لها عقل.
کسانی که با عبدالله بن زبیر در سال هفتاد و سه در مکه از دنیا رفتند…. اسماء دختر ابوبکر مادر عبدالله بن زبیر… او از خواهرش عائشه ده سال بزرگتر بود، در حالی از دنیا رفت که صد ساله بود و هیچ یک از دندان‌های او نیفتاده و عقلش نیز دچار اختلال نشده بود. [۱۹] ملاعلی قاری می‌نویسد:
وهی اکبر من اختها عائشة بعشر سنین وماتت بعد قتل ابنها بعشرة ایام… ولها مائة سنة ولم یقع لها سن ولم ینکر من عقلها شیء، وذلک سنة ثلاث وسبعین بمکة.
اسماء از خواهرش عائشه ده سال بزرگتر بود، ده روز بعد از کشته شدن پسرش از دنیا رفت، در هنگام مرگ صد سال داشت، دندان‌هایش نیفاده و عقلش دچار اختلال نشده بود، وفات او در سال هفتاد و سه در مکه اتفاق افتاد. [۲۰] و امیر صنعانی می‌نویسد:
وهی اکبر من عائشة بعشر سنین وماتت بمکة بعد ان قتل ابنها باقل من شهر ولها من العمر مائة سنة وذلک سنة ثلاث وسبعین.
اسماء ده سال از عائشه بزگ‌تر بود، و در مکه و و کمتر از یک ماه بعد از کشته شدن پسرش از دنیا رفت، در حالی که صد سال سن داشت. این مطلب در سال هفتاد و سه اتفاق افتاد. [۲۱] نتیجه مقایسه
اسماء در سال اول بعثت ۱۴ ساله و ۱۰ سال از عائشه بزرگتر بوده است. پس عائشه در سال اول بعثت ۴ ساله و در سال ۱۳ بعثت (سال عقد با رسول خدا) ۱۷ ساله و در شوال سال دوم هجرت (سال ازدواج رسمی با پیامبر) ۱۹ ساله بوده است.
از طرف دیگر: اسماء در سال ۷۳ صد ساله بوده، ۱۰۰ منهای ۷۳ مساوی است با ۲۷. پس در سال اول هجرت، ۲۷ سال داشته است.
اسماء از عائشه ۱۰ سال بزرگتر بوده. ۱۰ منهای ۲۷ مساوی است با ۱۷.
پس عائشه در سال اول هجرت ۱۷ سال سن داشته است. پیش از این ثابت کردیم که پیامبر در شوال سال دوم هجری رسماً با عائشه ازدواج کرده است؛ یعنی عائشه در هنگام ازدواج با رسول خدا ۱۹ سال داشته است.
زمان ایمان آوردن عائشه
سال اسلام‌آوردن عائشه نیز، سن او را در هنگام ازدواج با رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) مشخص و روشن می‌کند. طبق گفته بزرگان اهل سنت، عائشه در سال اول بعثت ایمان آورد و جزء هیجده نفر اولی بود که به ندای رسول خدا لبیک گفت.
نووی در تهذیب الاسماء می‌نویسد:
وذکر ابو بکر بن ابی خیثمة فی تاریخه عن ابن اسحاق ان عائشة اسلمت صغیرة بعد ثمانیة عشر انسانا ممن اسلم.
ابن ابی‌خیثمه در تاریخش از ابن‌اسحاق نقل کرده است که عاشه در کودکی و بعد از هیجده نفر ایمان آورد. [۲۲] و مقدسی می‌گوید:
وممن سبق اسلامه ابو عبیدة بن الجراح والزبیر بن العوام وعثمان بن مظعون… ومن النساء اسماء بنت عمیس الخثعمیة امراة جعفر ابن ابی طالب وفاطمة بن الخطاب امراة سعید بن زید بن عمرو واسما بنت ابی بکر وعائشة وهی صغیرة فکان اسلام هؤلاء فی ثلاث سنین ورسول الله یدعو فی خفیة قبل ان یدخل دار ارقم بن ابی الارقم.
کسانی که در اسلام‌آوردن بر دیگران سبقت گرفتند: ابوعبیده جراح…. و از زنان اسماء بنت عمیس همسر جعفر بن ابی‌طالب… و عائشه که در آن زمان خردسال بود. این افراد در سال سه سال اول بعثت که رسول خدا مخفیانه مردم را به ایمان دعوت می‌کرد، اسلام آوردند، قبل از آن که رسول خدا وارد خانه ارقم بن ابی‌الارقم بشوند. [۲۳]و ابن‌هشام نیز نام عائشه را جزء کسانی می‌آورد که در سال اول بعثت ایمان آورده است؛ در حالی که هنوز کودک بوده است.
اسلام اسماء وعائشة ابنتی ابی بکر وخباب بن الآرت واسماء بنت ابی بکر وعائشة بنت ابی بکر وهی یؤمئذ صغیرة وخباب بن الارت حلیف بنی زهرة. [۲۴] نتیجه‌گیری
اگر عائشه در زمان اسلام‌آوردنش (سال اول بعثت)، هفت ساله بوده باشد، در سال دوم هجری (سال ازدواج رسمی با رسول خدا) ۲۲ ساله خواهد شد.
اگر سخن بلاذری را بپذیریم که چهار سال بعد از ازدواج رسول خدا با سوده؛ یعنی در سال چهارم هجری با آن حضرت ازدواج کرده است، سن عائشه در هنگام ازدواج با رسول خدا ۲۴ سال خواهد شد.
این عدد با توجه به سن عائشه در هنگام ایمان‌آوردن، تغییر می‌کند.
به نقل از پایگاه ویکی فقه
در پایان به شما سفارش می شود بر مطالعات خود بیفزایید و با دیدن و شنیدن هر چیزی آن را براحتی باور نکنید بلکه با پیگیری و مطالعه به دنبال پاسخ های صحیح باشید .
پی‌نوشت:
۱. ↑ البخاری الجعفی، محمد بن اسماعیل ابوعبدالله (متوفای۲۵۶ه)، صحیح البخاری، ج۵، ص۳۸.
۲. ↑ الانصاری الشافعی، سراج الدین ابی حفص عمر بن علی بن احمد المعروف بابن الملقن (متوفای۸۰۴ ه)، غایة السول فی خصائص الرسول صلی الله علیه وسلم، ج۱، ص۲۳۶، تحقیق:عبدالله بحر الدین عبدالله، ناشر:دار البشائر الاسلامیة- بیروت- ۱۴۱۴ه – ۱۹۹۳م.
۳. ↑ البلاذری، احمد بن یحیی بن جابر (متوفای۲۷۹ه)، انساب الاشراف، ج۱، ص۴۰۷.
۴. ↑ الذهبی، شمس الدین محمد بن احمد بن عثمان، (متوفای۷۴۸ه)، تاریخ الاسلام ووفیات المشاهیر والاعلام، ج۲، ص۱۶۰.
۵. ↑ الاصبهانی، ابونعیم احمد بن عبدالله (متوفای۴۳۰ه)، معرفة الصحابة، ج۶، ص۳۲۵۳، رقم:۳۷۶۹، طبق برنامه الجامع الکبیر.
۶. ↑ الطبرانی، سلیمان بن احمد بن ایوب ابوالقاسم (متوفای۳۶۰ه)، المعجم الکبیر، ج۲۴، ص۷۷، تحقیق:حمدی بن عبدالمجید السلفی، ناشر:مکتبة الزهراء – الموصل، الطبعة:الثانیة، ۱۴۰۴ه – ۱۹۸۳م.
۷. ↑ ابن عساکر الدمشقی الشافعی، ابی القاسم علی بن الحسن ابن هبة الله بن عبدالله، (متوفای۵۷۱ه)، تاریخ مدینة دمشق وذکر فضلها وتسمیة من حلها من الاماثل، ج۶۹، ص۹، تحقیق:محب الدین ابی سعید عمر بن غرامة العمری، ناشر:دار الفکر – بیروت – ۱۹۹۵.
۸. ↑ الجزری، عز الدین بن الاثیر ابی الحسن علی بن محمد (متوفای۶۳۰ه)، اسد الغابة فی معرفة الصحابة، ج۶، ص۹.
۹. ↑ النووی، ابوزکریا یحیی بن شرف بن مری، (متوفای۶۷۶ ه)، تهذیب الاسماء واللغات، ج۲، ص۳۲۹.
۱۰. ↑ الهیثمی، ابوالحسن علی بن ابی بکر (متوفای ۸۰۷ ه)، مجمع الزوائد ومنبع الفوائد، ج۹، ص۲۶۰، ناشر:دار الریان للتراث/ دار الکتاب العربی – القاهرة، بیروت – ۱۴۰۷ه.
۱۱. ↑ العینی، بدر الدین ابومحمد محمود بن احمد الغیتابی الحنفی (متوفای ۸۵۵ه)، عمدة القاری شرح صحیح البخاری، ج۲، ص۹۳، ناشر:دار احیاء التراث العربی – بیروت.
۱۲. ↑ العسقلانی الشافعی، احمد بن علی بن حجر ابوالفضل (متوفای۸۵۲ه)، تقریب التهذیب، ج۱، ص۷۴۳، تحقیق:محمد عوامة، ناشر:دار الرشید – سوریا، الطبعة:الاولی، ۱۴۰۶ – ۱۹۸۶.
۱۳. ↑ العسقلانی الشافعی، احمد بن علی بن حجر ابوالفضل (متوفای۸۵۲ه)، الاصابة فی تمییز الصحابة، ج۸، ص۱۴.
۱۴. ↑ النمری القرطبی، ابوعمر یوسف بن عبدالله بن عبد البر (متوفای ۴۶۳ه)، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ج۴، ص۱۷۸۳-۱۷۸۲، تحقیق:علی محمد البجاوی، ناشر:دار الجیل – بیروت، الطبعة:الاولی، ۱۴۱۲ه.
۱۵. ↑ الصفدی، صلاح الدین خلیل بن ایبک (متوفای۷۶۴ه)، الوافی بالوفیات، ج۹، ص۳۶، تحقیق احمد الارناؤوط وترکی مصطفی، ناشر:دار احیاء التراث – بیروت – ۱۴۲۰ه- ۲۰۰۰م.
۱۶. ↑ البیهقی، احمد بن الحسین بن علی بن موسی ابوبکر (متوفای ۴۵۸ه)، سنن البیهقی الکبری، ج۶، ص۳۳۵.
۱۷. ↑ الذهبی، شمس الدین محمد بن احمد بن عثمان، (متوفای۷۴۸ه)، سیر اعلام النبلاء، ج۲، ص۲۸۹، تحقیق:شعیب الارناؤوط، محمد نعیم العرقسوسی، ناشر:مؤسسة الرسالة – بیروت، الطبعة:التاسعة، ۱۴۱۳ه.
۱۸. ↑ ابن عساکر الدمشقی الشافعی، ابی القاسم علی بن الحسن ابن هبة الله بن عبدالله، (متوفای۵۷۱ه)، تاریخ مدینة دمشق وذکر فضلها وتسمیة من حلها من الاماثل، ج۶۹، ص۸، تحقیق:محب الدین ابی سعید عمر بن غرامة العمری، ناشر:دار الفکر – بیروت – ۱۹۹۵.
۱۹. ↑ ابن کثیر الدمشقی، اسماعیل بن عمر القرشی ابوالفداء، البدایة والنهایة، ج۸، ص۳۸۱.
۲۰. ↑ ملا علی القاری، علی بن سلطان محمد الهروی، مرقاة المفاتیح شرح مشکاة المصابیح، ج۱، ص۲۱۸.
۲۱. ↑ الصنعانی الامیر، محمد بن اسماعیل (متوفای ۸۵۲ه)، سبل السلام شرح بلوغ المرام من ادلة الاحکام، ج۱، ص۵۳.
۲۲. ↑ النووی، ابوزکریا یحیی بن شرف بن مری، (متوفای۶۷۶ ه)، تهذیب الاسماء واللغات، ج۲، ص۳۵۱.
۲۳. ↑ المقدسی، مطهر بن طاهر (متوفای۵۰۷ ه)، البدء والتاریخ، ج۴، ص۱۴۶، ناشر:مکتبة الثقافة الدینیة – بورسعید.
۲۴. ↑ الحمیری المعافری، عبد الملک بن هشام بن ایوب ابومحمد (متوفای۲۱۳ه)، السیرة النبویة، ج۱، ص۱۶۶.
منابع جعت مطالعه بیشتر :
= الصحیح من سیره النبی ، جعفر مرتضی عاملی
= فروغ ابدیت ،جعفر سبحانی
= عاملی، سید جعفر مرتضی، مأساة الزهراء علیها السلام ، بیروت، دار السیرة، ۱۴۱۸ق.
= رنجهای حضرت زهرا سلام الله علیها / ترجمه محمد سپهری ، قم، تهذیب، ۱۳۸۲ش.
= کتاب بنات النبی (دختران پیامبر(ص) ) نوشته جعفر مرتضی الحسینی العاملی، ( انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی)
= کتاب ( حکمت نامه فاطمی ) تالیف آیت الله محمدی ری شهری
= یوسفی غروی، محمدهادی، موسوعه‌التاریخ الاسلامی، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1429ق
= تاریخ اسلام در آینه پژوهش، موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی (رحمةالله‌علیه)، ج۲۷، ص۱.
= سیدمرتضی عسکری؛ به کوشش مهدی دشتی،سقیفه، بررسی نحوه شکل گیری حکومت پس از رحلت پیامبر اکرم (ص)، منیر ۱۳۸۵.
= محمدهادی یوسفی غروی ،تاریخ هجوم به خانه حضرت زهرا (س) نشست علمی: با حضور حجت‌الاسلام و المسلمین استاد ، فصلنامه تاریخ در آئینه پژوهش.
