سن ولادت ،ازدواج و شهادت فاطمه زهرا(س)

جواب اجمالی
در باره تاریخ ولادت و ازدواج و وفات پیامبر و در تاریخ ولادت و ازدواج و شهادت حضرت زهرا س و در تاریخ ازدواج علی با فاطمه هم در منابع تاریخی شیعه و هم در منابع اهل سنت اختلاف وجود دارد و این اختلافات قابل حل هم نیست .
اجمالا ولادت حضرت فاطمه س را پنجم قبل از بعثت و یا پنجم پس از بعثت ( در وفات و شهادت در حدود 18-28 سال ) دانسته اند .
بر فرض ولادت حضرت زهرا در قبل از بعثت هیچ اشکال و ایرادی وارد نیست و فاطمه در حدود 18 سالگی ( کمتر یا بیشتر ) ازدواج و در 28 سالگی به شهادت رسیدند .
برفرض ولادت فاطمه زهرا س در پنجم پس از بعثت و شهادت در سال 10 هجری حضرت در هنگام شهادت 18 سال داشته اند .
با اینکه در باره تاریخ ازدواج امام علی با فاطمه س و ولادت امام حسن ع هم اختلاف است در فرض ولادت حضرت فاطمه در پنجم پس از بعثت و ازدواج علی ع با فاطمه س در سال اول تا سوم هجری،ولادت امام حسن در سال دوم و یا سوم هجرت و در سن در حدود 10 سال ( کمتر یا بیشتر ) فاطمه زهرا س بوده است. هشت سال از بعثت و دو یا سه سال پس از هجرت می شود 10 یا 11 سال . با توجه به سن تکلیف دختران در 9 سالگی فرزند آوردن حضرت زهرا ( زنان عرب قریشی حجازی ) در سن ده سالگی استبعادی هم ندارد . وحضرت به مدت 8 سال 5 فرزند ( امام حسن ع ، امام حسین ع ، زینب و ام کلثوم و محسن ع) آورده باشند باز هم استبادی ندارد.
توضیح بیشتر :
در مورد سن حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها اختلاف نظر وجود دارد که البته این امر طبیعی است چراکه تاریخ اسلام تا قبل از هجرت بسیار پیچیده و مورد اختلاف زمانی است. کمتر موردی است که مورخین در آن متفق باشند. آیا پیامبر (ص) در سن ۴۰ سالگی یا ۴۱ سالگی مبعوث شد؟ حضرت خدیجه در چه سالی به ازدواج پیامبر درآمد و پیامبر در آن زمان ۲۵ ساله بود یا ۲۳ ساله؟ پیامبر (ص) در چه سالی به معراج رفت؟ و… همه از مباحث جنجالی تاریخ اسلام است، و علت آن است که حجازیان تا آن زمان تاریخی مدون و مشخص نداشتند و از فرهنگ تاریخ گذاری نیز دور بودند. تا اینکه به روایت طبری هنگامی که پیامبر (ص) به مدینه مهاجرت نمودند فرمان تاریخگذاری را صادر نمودند: «قال ابوجعفر حدثنی ذکریا… عن ابن شهاب ان النبی صلی الله علیه و سلم لما قدم المدینه- و قدمها فی شهر ربیع الاول- امر بالتاریخ» (تاریخ طبری, ج ۲, ص ۳۸۸) .
تاریخ تولد حضرت فاطمه علیهاالسلام و جریانهای پیرامون آن نیز از مواردی است که سخت مورد اختلاف واقع شده است نه علمای اهل سنت بر آن اجماع کرده اند و نه عالمان شیعی بر آن اتفاق نموده اند. دامنه ی اختلاف به ده سال کشیده شده است. ابن سعد در «طبقات» (ج ۸, ص ۱۹) طبری در «تاریخ» (ج ۱۱, ص ۵۹۷) تولد حضرت فاطمه (س) را سال پنجم قبل از بعثت دانسته اند.
مسعودی در «مروج الذهب» (ج ۲, ص ۲۹۸) و یعقوبی در «تاریخ» (ج ۲, ص ۲۰) و قندوزی در «ینابیع الموده» (ج ۱, ص ۱۷۰) گفته اند فاطمه (س) بعد از مبعث متولد گردید.
ابن اثیر در «کامل» (ج ۲, ص ۳۴۱) شهادت حضرت فاطمه (س) را در ۲۹ سالگی اعلام کرده است که با این حساب تولد حضرت همان پنجم قبل از بعثت خواهد بود و همو در «اسدالغابه» (ج ۷, باب ۷۱۱۷۵, ص ۲۲۰) تاریخ ازدواج فاطمه (س) را بعد از عروسی پیامبر (ص) با عایشه سال اول هجری در سن پانزده سالگی می داند، در این صورت تولد حضرت فاطمه (س) بین یکم و دوم مبعث خواهد بود.
ابن حجر در «الصواعق المحرقه» (ص ۱۴۱) تاریخ ازدواج فاطمه (س) را در اواخر سال دوم هجری و در سن پانزده سالگی می داند که تاریخ تولد حضرت در همان سال مبعث خواهد بود.
علمای شیعه نیز در تاریخ تولد حضرت فاطمه (س) اتفاق کاملی ندارند: کلینی در «کافی» (اصول کافی, ج ۱, ص ۳۸۱) و علی بن عیسی اربلی در «کشف الغمه»(ج ۱, ص ۴۴۹) ابن شهر آشوب در «مناقب» (ج ۳, ص ۳۵۷) و محمد بن علی بن احمد الفارسی در «روضة الواعظین» (بحار الانوار, ج ۴۳, ص۷) تولد حضرت فاطمه (س) را سال پنجم بعثت دانسته اند. طبری در «دلائل الامامه» (بحار, ۴۳, ص ۹) آن را در ۴۵ سالگی پیامبر (ص) ذکر کرده اند که همان پنجم بعثت خواهد بود.
سید بن طاووس در «اقبال الاعمال» (بحار, ج ۴۳, ص ۸) به نقل از مرحوم مفید تولد حضرت زهرا را سال دوم بعثت گفته اند، و کفعمی در «مصباح» (بحار, ج ۴۳, ص ۹) و شیخ طوسی در «مصباحین» (بحار, ج ۴۳, ص۹) نیز تاریخ تولد را بیستم جمادی الاخر سال دوم مبعث دانسته اند.
بنابراین، انتخاب تاریخی صحیح از این همه اختلاف امری مشکل است و تنها راه چاره مراجعه به شواهد تاریخی و تحلیل تاریخ است، که می تواند ما را به واقع نزدیک کند.
شواهدی که تولد حضرت فاطمه (س) را در قبل از بعثت تأیید می کند.
الف: اکثر مورخان اهل سنت تاریخ تولد فاطمه (س) را سال تجدید بنای کعبه دانسته اند و حتی علی بن عیسی اربلی شیعه نیز از ابن خشاب در مرفوعه ای از امام محمد باقر (ع) نقل می کند «ولدت فاطمه بعد ما اظهره الله نبوه نبیه و انزل علیه الوحی بخمس سنین، و قریش تبنی البیت» (کشف الغمه, ج ۱, ص ۴۴۹) حضرت فاطمه (س) پنج سال بعد از نبوت در حالی که قریش خانه را می ساختند متولد شد.
آنچه در تاریخ مشهور است اینست که تاریخ تجدید بنای کعبه پنج سال قبل از نبوت پیامبر (ص) بوده است و بعد از نبوت تجدید بنایی صورت نگرفته است.
ب: اگر تولد حضرت فاطمه (س) را سال پنجم بعثت بدانیم با روایت معروف نزول زنان بهشتی که قبلا نقل کردیم قابل توجیه نیست. زیرا در این روایت آمده است: حضرت خدیجه سلام الله علیها هنگام تولد حضرت فاطمه (س) از زنان قریش خواست تا در زایمان، او را همراهی کنند و آنان پاسخ گفتند: «انت عصیتنا و لم تقبلی قولنا و تزوجت محمدا یتیم ابی طالب فقیرا لا مال له»… (بحار, ج ۴۳, ص ۳) .
اگر تولد حضرت فاطمه (س) سال پنجم بعد از بعثت بود خدیجه (علیهاالسلام) هیچ احتیاجی به زنان قریش نداشت زیرا در این سال عده ای از زنان مسلمان شده بودند و قطعا همسر پیامبر (ص) را در این امر یاری می نمودند. (رجوع کنید به زندگانی فاطمه زهرا, دکتر شهیدی, ص ۳۱)
به علاوه زنان قریش بعد از بیست سال نمی بایست حضرت خدیجه را به دلیل ازدواج با پیامبر (ص) یتیم ابی طالب سرزنش می کردند، بلکه حق این بود که وی را به دلیل ایمان آوردن به پیامبر (ص) توبیخ می کردند.
ج: مشهور بین علمای اهل سنت اینست که حضرت خدیجه (ع) در سن ۴۰ سالگی با پیامبر (ص) ازدواج نموده است (فروغ ابدیت, ج ۲, ص ۱۶۴) ، در صورتی که تولد فاطمه (س) را پنج سال بعد از بعثت بگیریم باید گفت در سن ۶۰ سالگی، فاطمه (س) را به دنیا آورده است و این امری بعید است.
اما با دقت در قرائن فوق درمی یابیم که هیچکدام قانع کننده نیست. زیرا:
الف: شاهد اول در صورتی راضی کننده می باشد که بدانیم اصل را سال بنای کعبه قرار داده اند و فرع را تولد فاطمه (س) چه بسا مورخین ابتداء تولد را سال پنجم قبل از بعثت فرض کرده اند و سپس چون در همان سال کعبه تجدید بنا یافته بر آن تطبیق داده اند. به عبارت دیگر تقارن تجدید بنا و تولد حضرت زهرا (ع) احتیاج به دلیل دارد و همه ی این اقوال عین ادعاست، البته روایتی که از عباس عموی پیامبر (ص) نقل شده است (که بین علی (ع) و فاطمه (س) در بزرگی سن اختلاف بود و عباس گفت تو ای علی (ع) چند سال قبل از بنای کعبه متولد شدی ولی دخترم فاطمه (س) سال بنای کعبه) (انساب الاشراف, به نقل از زندگانی فاطمه زهرا ص ۲۶) دلیل خوبی است. اما این روایت به ادله ی مختلف قابل قبول نیست. زیرا:
علی (ع) بنا بر مشهور در اول بعثت هشت ساله یا ده ساله بوده است و در خانه پیامبر (ص) زندگی می کرده است قطعا شاهد تولد حضرت زهرا بوده است چه آن را پنجم قبل از بعثت بدانیم و چه بعد. و این تفاوت سن یعنی سه تا پنج سال چیز کمی نیست که حضرت علی (ع) یا حضرت زهرا (س) در تشخیص قاصر باشند. چه اینکه حضرت زهرا (علیهاالسلام) نیز از لحظه ای که اهل درک می گردد بزرگتری علی (ع) را می فهمد. این موضوع حتی در خانواده های معمولی هم بین همبازیها پیش نمی آید تا چه رسد به خاندان وحی. مگر اینکه تفاوت سنی آنقدر کم باشد که درک آن مشکل باشد و این موضوع با هر نقلی با تولد حضرت علی (ع) و حضرت زهرا (س) سازگار نیست.
ثانیا: از ظاهر این روایت استنباط می شود که حضرت زهرا سلام الله علیها مدعی هم سنی یا مُسِنتری از حضرت علی علیه السلام بوده است و بعید است حضرت فاطمه (س) ادعای کوچکتری کند و حضرت علی (ع) ادعای عکس آن کند و این قابل قبول نیست. زیرا ادعا یا اثبات هم سنی یا بزرگتری هرگز برای زنان افتخاری نیست تا به مجادله کشیده شود بلکه زنان همواره تلاش دارند تا سن خود را کمتر جلوه دهند.
ثالثا: این روایت با مبانی اعتقادی شیعه که قائل به عصمت حضرت علی و زهرا سلام الله علیهما می باشند قابل توجیه نمی باشد.
و روایت کشف الغمه علاوه بر مرفوعه بودن، در متن تعارض دارد از یک طرف تولد حضرت زهرا را بعد از بعثت می داند و از طرف دیگر مقارن بنای کعبه و این تعارض روایت را تضعیف می کند. خصوصا اینکه روایتی دیگر در شیعه آن را تأیید نمی کند.
ب: هیچ بعدی ندارد که زنان قریش پس از بیست سال کینه خدیجه را به خاطر ازدواج با حضرت محمد (ص) به دل گرفته باشند، مردم جاهلی که به خاطر تعصبهای جاهلی بر سر ملاکهای بی ارزش به جنگ و ستیز با یکدیگر می پردازند و حتی پس از ایمان، شعری، آتش کینه اوس و خزرج را شعله ور می کند و شمشیرها از نیام برکشیده می شود، چگونه ممکن نیست که پس از سالیان متمادی به خاطر همین تعصب ها دشمنی خدیجه را به دل گرفته باشند.
چگونه بعید است که نسبت به این ازدواج هنوز تعصب داشته باشند در حالیکه پس از سالیان درازی که بر پیامبر (ص) وحی نازل می شد، اعراب متعصب می گفتند «لولا نزل هذا القرآن علی رجل من القریتین عظیم» (زخرف, ۳۲) چرا قرآن بر مردی بزرگ از شهر مکه و طائف نازل نمی شود؟ و بعد از سالهای متمادی هنوز به حضرت محمد (ص) با دیده تحقیر می نگریستند.
اما اینکه چرا حضرت خدیجه (ع) از زنان مسلمان دعوت نکرد و از زنان قریش یاری جست؟ شاید بدین علت بود که سال پنجم بعثت اوج سخت گیری قریش بر مسلمانان بوده است و زنان کمتر جرأت رفت و آمد با خانه پیامبر (ص) را داشته اند. علاوه سال پنجم مبعث عده ای از مردان و زنان مسلمان در اثر فشار کفار قریش به حبشه هجرت نمودند. (تاریخ طبری, ج ۲, ص ۳۲۹) .
در تاریخ نام رقیه دختر حضرت خدیجه (ع) و سهله دختر سهیل و ام سلمه و لیلی دختر ابی حثمه جزء اولین مهاجران به حبشه ذکر شده است. (تاریخ طبری, ج ۲, ص ۳۳۰) و شاید با مهاجرت زنان در سال پنجم مبعث زنانی برای یاری حضرت خدیجه نمانده بودند. لذا حضرت خدیجه از زنان قریش کمک طلبیده است.
ج: از لحاظ علمی هیچ مانعی ندارد که زنی در سن شصت سالگی وضع حمل نماید خصوصا که حضرت خدیجه از زنان قرشی بود که به سلامت جسمانی و دیر یائسگی شهرت دارند.
علاوه این که حضرت خدیجه در چهل سالگی ازدواج کرده، قطعی نیست، عده ای از علما وی را هنگام ازدواج ۳۵ ساله دانسته اند. ( زندگانی فاطمه زهرا ص ۲۶ به نقل از انساب الاشراف ) و حتی بعضی به نقل از ابن عباس سن ایشان را ۲۸ سال نقل می کنند( بحارالانوار،ج۱۶،ص۳ ).
شواهدی که تولد حضرت فاطمه (س) را بعد از هجرت تأیید می کند:
الف: روایتی از اهل سنت نقل شده است که نشانگر کودکی فاطمه (س) هنگام وفات مادر بوده است: «هنگامیکه خدیجه وفات نمود فاطمه (س) به پیامبر (ص) می چسبید و گریه می کرد و می گفت: «اَین امی» مادرم کجاست؟ جبرئیل نازل شد و به پیامبر (ص) فرمود: به فاطمه (س) بگو «در بهشت در خانه ای از لؤلؤ بهم پیچیده بی صدا که خداوند برایش بنا کرده، زندگی می کند.» (تاریخ یعقوبی, ج ۲, ص ۳۵) اگر تولد حضرت فاطمه (س) را ۵ سال قبل از بعثت بدانیم وی هنگام وفات مادر ۱۴ یا ۱۵ ساله بوده است زیرا وفات حضرت خدیجه سال نهم بعثت بوده است و از یک دختر در این سن بعید است! به پدر بچسبد و سراغ مادرش را بگیرد. این عمل، ناز کودکانه دختری است در حدود ۲ تا ۵ ساله، نه بزرگتر.
ب: محکم ترین دلیل بر اینکه تولد حضرت زهرا (س) بعد از بعثت است، روایات «انعقاد نطفه فاطمه (س) در معراج» است. سنی و شیعه روایت کرده اند که «پیامبر (ص) بارها فرموده اند» در شب معراج میوه ای به من داده شد که نطفه فاطمه (س) در صلب من گردید و خدیجه از همان نطفه حامله گردید و سپس فاطمه (س) متولد گردید.» این روایت در حد تواتر است و آن را «ابن عباس، سعید بن مالک، عمر بن خطاب و عایشه» (احقاق الحق, ج ۱۰, ص ۱ به بعد) نقل کرده اند و از این رو فاطمه (س) را «حوراء انسیه» و «تفاحه الجنه» نامیده اند.
این روایت را سیوطی در «الدر المنثور» ذیل آیه «سبحان الذی اسری…» (سوره اسرا, آیه ۱) اینگونه آورده است «و اخرج الطبرانی عن عائشه قالت: قال رسول الله (ص) لما اسری بی الی السماء و دخلت الجنه فوقفت علی شجره من اشجار الجنه لم ارفی الجنه مثلها و لا ابیض ورقا و لا اطیب ثمره فتناولت ثمره من ثمرتها فاکلتها فصارت نطفه فی صلبی فلما هبطت الی الارض واقعت خدیجه فحملت فاطمه فاذا انا اشفقت الی ریح الجنه شممت ریح فاطمه»
آنگاه که خداوند مرا به معراج برد به بهشت درآمدم در مقابل درختی متوقف شدم که نه از آن بهتر در بهشت دیده بودم و نه به براقی برگ و نه به خوشمزگی میوه آن مشاهده نموده بودم. میوه ای از آن را چیدم و خوردم که نطف فاطمه (س) گردید پس از فرود آمدن به زمین با خدیجه آمیزش کردم که به فاطمه (س) حامله گردید. لذا هرگاه مشتاق بوی بهشت می شوم فاطمه (س) را می بویم.
این روایت را با همین الفاظ و یا معنا عالمانی بزرگ از اهل سنت نقل کرده اند. محب الدین طبری در «ذخائر العقبی»، شیخ احمد بن یوسف الدمشقی در «اخبار الدول»، ذهبی در «میزان الاعتدال»، ابن حجر عسقلانی در «لسان المیزان»، ابن مغازلی در «مناقب»، بلخی قندوزی در «ینابیع الموده»، حضرمی در «وسیله المآل»، حاکم نیشابوری در «المستدرک»، خوارزمی در «مقتل الحسین»، متقی هندی در «کنزل العمال»، عبدالله شافعی در «المناقب»، حافظ ابوبکر بغدادی در «تاریخ بغداد»، حافظ نورالدین علی بن ابی بکر هیتمی در «مجمع الزوائد»، صفوری در «نزهه المجالس» و عده ای دیگر از علمای اهل سنت آن را نقل کرده اند (احقاق الحق, ج ۱۰,ص ۱ الی ۱۱) همچنین محدثین شیعه نیز همگی بر این روایت اتفاق کرده اند.
از نقل روایات چنین استنباط می گردد که پیامبر (ص) بارها این موضوع را فرموده اند. هرگاه از عظمت فاطمه (س) سخن به میان می آمد، هرگاه به پیامبر (ص) اعتراض می شد چرا فاطمه (س) را می بوسی؟ (ینابیع الموده, ج ۲, ص ۲۲) و اینکه چرا فاطمه (س) حوریه انسیه است (احتجاج, ج ۲, ص ۳۸۲) و… پیامبر (ص) داستان معراج را متذکر می شدند. فراوانی روایت بقدری است که محقق قطع پیدا می کند که حضرت فاطمه (س) بعد از نبوت متولد شده است. هر چند تاریخ معراج خود محل اختلاف شدید است، لکن روایات انعقاد نطفه حضرت فاطمه (س) بقدری زیاد است که خود گواه اینست که معراج باید در سالهای اول بعثت یعنی قبل از پنجم اتفاق افتاده باشد.
ج: شاهد دیگر خواستگاری از حضرت فاطمه (س) است. طبق روایات فراوان خواستگاری اصحاب از حضرت فاطمه (س) کمی قبل از ازدواج با حضرت علی (ع) است یعنی همان سال اول هجری خواستگاریها آغاز می گردد و این نشانگر تحولی در زندگی حضرت فاطمه (س) که همان بلوغ است، می باشد. اگر حضرت فاطمه (س) پنجم قبل از مبعث متولد گردیده بود می بایست از همان سال چهارم مبعث، خواستگاری آغاز می گردید، چه آنکه حضرت فاطمه (س) دختری زیبا، فهمیده، و مورد لطف پیامبر (ص) بود و آن زمان خواستگاری در زمان بلوغ مرسوم بوده است. اما تاریخ به جز در بعد از هجرت از هیچ خواستگاری یاد نکرده است و این مؤید ادعای تولد حضرت فاطمه (س) بعد از مبعث است.
د: بیشتر مورخین حضرت فاطمه (س) را آخرین فرزند حضرت خدیجه (علیهاالسلام) می دانند. یعقوبی در تاریخش می گوید: «خدیجه برای محمد (ص) قبل از بعثت، قاسم، رقیه، زینب و ام کلثوم را زایید و بعد از بعثت عبدالله که ملقب به طیب و طاهر گردید زیرا در اسلام متولد گردیده بود و سپس فاطمه (س) را به دنیا آورد. (تاریخ یعقوبی, ج ۲, ص ۲۰) ابن هشام در «سیره» می گوید: «بزرگترین پسر پیامبر (ص) قاسم بود سپس طیب سپس طاهر و بزرگترین دخترش رقیه سپس زینب بعد از آن ام کلثوم و بعد از آن فاطمه (س)» (سیره ابن هشام, ج ۱, ص ۲۰۲) طبری در «تاریخ» می گوید: «خدیجه هشت فرزند برای پیامبر (ص) بدنیا آورد: قاسم، طیب، طاهر، عبدالله، زینب، رقیه، ام کلثوم و فاطمه (س) (تاریخ طبری, ج ۳, ص ۱۶۱) .
ابن اثیر در «اسد الغابه» می گوید: به نظر من فاطمه (س) کوچکترین دختر پیامبر (ص) است زیرا آخرین ازدواج در خانه پیامبر (ص) ازدواج فاطمه (س) بوده است (اسد الغابه, ج ۷, ص ۲۲۰) .
همچنین علامه بلخی قندوزی از علمای اهل سنت در «ینابیع الموده» از کتاب «الاصابه» نقل می کند که «هی اصغر بناته» فاطمه (س) کوچکترین دختر رسول خدا بوده است.
ه: علی رغم اینکه قول تولد حضرت زهرا (س) در قبل از بعثت را به علمای اهل سنت نسبت داده اند و بعد از بعثت را به علما شیعه، این تفصیل صحیح نیست. زیرا علمای شیعه نسبت به بعد از بعثت اجماع دارند و علمای سنت نسبت به قول قبل از بعثت اختلاف دارند. بنابراین قول شیعه مؤید و معاضد بعضی از علمای اهل سنت است و قول اکثریت بر اقلیت ترجیح دارد
بر پایه آنچه ذکر شد قول به تولد آنحضرت در سال پنجم بعثت مورد قبول واقع شد لذا آن حضرت در هنگام شهادت هجده ساله بوده اند.
منابع جهت مطالعه بیشتر :
– دانشنامه فاطمی(س) زیر نظر علی اکبر رشاد در شش جلد از سوی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی منتشر شده است. در سه جلد نخست این دانشنامه به زندگی،‌ منزلت، سیره و آثار و معارف حضرت فاطمه(س) و در سه مجلد بعدی به مباحث فقهی، حقوقی و اجتماعی زن و خانواده پرداخته شده است.
– دانشنامه‌ای نیز با عنوان «دانشنامه شهادت حضرت فاطمه(س)» به اهتمام علی لباف از سوی مرکز فرهنگی انتشاراتی منیر منتشر شده است.
– عاملی، سید جعفر مرتضی، مأساة الزهراء علیها السلام ، بیروت، دار السیرة، ۱۴۱۸ق.
– عاملی، سید جعفر مرتضی، مأساة الزهراء علیها السلام ، رنجهای حضرت زهرا سلام الله علیها / ترجمه محمد سپهری ، قم، تهذیب، ۱۳۸۲ش.
– حکمت نامه فاطمى ، پدیدآورنده : محمد محمدی ری شهری و همکار ان ،جمعی از پژوهشگران ، مترجم : محمد مرادی ، محل نشر قم ، ناشر دارالحدیث، ۱۳۹۵
-بحار الانوار(جلد 43)/محمد باقر مجلسی/ محمد روحانی علی آبادی/ نشر مهام
– ناصر مکارم شیرازی، زهراترین بانوی جهان
– ابراهیم امینی، فاطمه بانوی نمونه اسلام.
– زندگانی حضرت فاطمه الزهراء(س) و دختران آن حضرت/ سید هاشم رسولی محلاتی/ نشر فرهنگ اسلامی
– زندگانی فاطمه زهراء/ سید جعفر شهیدی/ دفتر نشر فرهنگ اسلامی