ترندنیوز مطالب مذهبی+آموزشی+سرگرمی+خبری
پرسشگر گرامی ، برای اینکه در آخرت پشیمان نشویم باید علتها و عواملی که موجب پشیمانی در آخرت می شود را بشناسیم و از آنها دوری کرده و نقطه مقابل آن را انجام دهیم .
از نظر قرآن، بدترین زمان ندامت و پشیمانی آخرت است؛ زیرا دست انسان در آن زمان کوتاه است و هیچ راهی برای جبران خطا نیست. در مطلب پیش‌رو عواملی که منجر به پشیمانی انسان در قیامت می‌شود براساس آیات قرآن بازگو شده است.
« عوامل ندامت در آخرت »
با نگاهی به آموزه‌های قرآن می‌توان با عواملی آشنا شد که موجبات حسرت و ندامت در قیامت می‌شود در حالی که دیگر سودی به حال شخص نادم ندارد. بیان این عوامل به معنای آن است که انسان با شناخت آنها از ارتکاب آن جلوگیری کند و کاری نکند که راهی برای جبران آن نباشد و برای ابد گرفتار شقاوت عملی باشد که در دنیا انجام داده و می‌توانست با عذر خواهی و جبران خطا، خود را از آسیب‌های آن در امان نگه دارد. از مهم‌ترین عوامل ندامت و پشیمانی در آخرت می‌توان به موارد زیر‌اشاره کرد:
1. استهزاء (مسخره کردن) : از نظر قرآن هر گونه تمسخر دیگران بویژه پیامبران و مومنان به سبب ایمان ایشان، موجب ندامت در آخرت و قیامت می‌شود که برای شخص سودی نخواهد داشت.(انبیاء، آیات 41 و 46؛ مطففین، آیات 10 و 29 و 30)
2. استکبار: استکبار ( تکبر ورزیدن ) انسان در برابر آموزه‌های وحیانی و آیات الهی،عامل ندامت و پشیمانی در قیامت است که سودی ندارد.(زمر، آیات 56 و 59 و 60)
3. اطاعت از گمراهان: پیروى از سران و بزرگان گمراه‌کننده، عامل ندامت از سوى کافران در جهنّم است(احزاب، آیات 64 تا 67)؛ زیرا جمله «یا لیتنا اطعنا اللّه»، از روى حسرت و ندامت از سوی کافران در قیامت بیان شده است که تاثیری به حالشان ندارد.(جامع‌البیان، ج 12، جزء 22، ص 61)
4. اعراض از یاد خدا: اعراض از یاد پروردگار، عامل ندامت در قیامت خواهد بود(انبیاء، آیات 42 و46)؛ چنانکه از نظر قرآن، اعراض از یاد خداوند موجب همراه شدن با شیطان و عامل ندامت شخص در قیامت می‌شود که دیگر بسیار دیر شده و فرصت توبه و جبران پایان یافته است.(زخرف، آیات 36 و 38)
5. تذکر دیر هنگام: اگر انسان در زمان خودش متذکر خطا و‌اشتباه باشد، شاید برای جبران آن اقداماتی انجام دهد؛ اما اگر این تذکر دیرهنگام باشد، دیگر کاری برای خطا و جبران آن نیست؛ از همین‌رو شخص دچار ندامت می‌شود که سودی برایش ندارد. کسانی که به دنیا چنان اهتمام می‌ورزند و از خدا و آخرت غافل می‌شوند، زمانی متذکر‌اشتباه خویش می‌شوند که قیامت برپا شده است و این تذکر دیر هنگام به سبب غفلت خودشان عامل مهم ندامت آنان در قیامت است که دیگر سودی برای آنان نخواهد داشت.(فجر، آیات 23 و 24)
6. ترک احسان: ترک احسان و نیکی به دیگران یکی دیگر از عوامل ندامت و پشیمانی شخص در قیامت است که سودی برای او نخواهد داشت.(زمر، آیه 58؛ قلم، آیات 17 تا 31) یادآوری این نکته لازم است که. «ویل» از اداتى است که معناى حسرت و ندامت دارد. (مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص 888 ). پس اقرار به گمراهى و اعتراف به ستمکارى، دلیل پشیمانى صاحبان بستان از قصد خویش در ترک احسان بر مساکین است.
7. ترک اطاعت خدا: ترک اطاعت خدا و اطاعت نکردن از اوامر و نواهی الهی که در قالب اسلام و شرایع آن آمده، موجب ندامت در قیامت است.(احزاب، آیه 66)
8. ترک اطاعت از آموزه‌های قرآنی: از دیگر موجبات ندامت می‌توان به ترک اطاعت از قرآن و آموزه‌های وحیانی آن‌اشاره کرد (فرقان، آیات 28 و 29)؛ زیرا مقصود از «ذکر» در آیه شریفه، به یک احتمال تفسیرى، قرآن کریم است. (انوار التنزیل، بیضاوى، ج 3، ص 225) قرآن به مردمان هشدار می‌دهد که اطاعت نکردن از قرآن، عامل ندامت و پشیمانى به هنگام مشاهده عذاب ناگهانى می‌شود(زمر، آیات 55 و 56)؛ زیرا اعراض کنندگان از قرآن، در برابر عملکرد خودشان قرار می‌گیرند که بر خلاف فلسفه و اهداف آفرینش هستی و خودشان بوده و کارهایشان نمی‌تواند مورد پذیرش و نجات آنان شود.(اعراف، آیات 52 و 53) گفتنی است که مقصود از «فنعمل غیر الذى کنا نعمل»، خبر دادن از وضع و حال کفار و آرزو داشتن آنها براى بازگشت به دنیا جهت جبران عملکرد گذشته خود است. از چنین درخواستى مى‌توان استفاده کرد که آنان از گذشته اعمال خود پشیمان بودند. (التبیان، ج 4، ص 420.)
9. ترک اطاعت از پیامبر(ص): هر چند که اطاعت از خدا یا قرآن به معنای اطاعت از پیامبر(ص) است که جز به حق فرمان نمی‌دهد(نجم، آیه 3) و جز ابلاغ رسالات الهی نیست، چنانکه پیامبران دیگر نیز این گونه بودند(اعراف، آیه 62 و 68 و 93)؛ اما باید توجه داشت که پیامبر(ص) در مقام رهبری اجتماعی فرمان‌هایی را می‌دهد که باید از آن اطاعت کرد(مجادله، آیات 8 و 9) و هر گونه معصیت رسول‌الله(ص) موجب ندامت در قیامت می‌شود.(احزاب، آیات 64 و 66؛ نساء، آیه 42؛ فرقان، آیات 27 و29؛ یس، آیات 64 و 66) خدا به مردمان هشدار می‌دهد اگر امروز به تکلیف عمل نکنند، فردای قیامت دیر خواهد بود؛ زیرا در آن روز با سختی‌ها و عذاب‌هایی مواجه می‌شوند که موجب پشیمانی آنان از ترک تکلیف و اطاعت است واین پشیمانی سودی به حال آنان نخواهد داشت.(فرقان، آیات 27 تا 29)
10. ترک انفاق: ترک انفاق به فقیران، از عوامل ندامت در روز قیامت است(قلم، آیات 17 و 31)؛ زیرا آن روز متوجه می‌شود که صدقه و انفاق مالی تا چه اندازه دستگیر انسان می‌شود؛ از همین رو خواهان بازگشت به دنیایی می‌شود که دیگر جمع شده (انبیاء، آیه 104) تا جبران مافات کند، ولی چنین چیزی شدنی نیست.(منافقون، آیات 9 و 10؛ مومنون، آیات 99 و 100)
11. ترک عمل صالح: ترک کارهای نیک در دنیا، عامل پشیمانى در روز قیامت می‌شود که دیگر سودی ندارد.(مومنون، آیات 99 و 100؛ فاطر، آیات 36 و 37؛ فجر، آیات 23 و 24) گفتنی است که از درخواست براى بازگشت به دنیا جهت انجام دادن عمل صالح و جبران گذشته مى‌توان استفاده کرد که چنین درخواستى از روى پشیمانى صورت گرفته است. همچنین صرخه و فریاد بلند، هنگام گرفتارى و مصیبت است و اصطراخ به معناى استغاثه به کار رفته است.(لسان العرب، ج 7، ص 318، «صرخ») لذا از استغاثه کافران براى خروج از جهنم به قصد انجام دادن اعمال صالح مى‌توان فهمید که آنها از عملکرد بد خود نادمند ولی سودی به حالشان ندارد.
12. ترک تکالیف: ترک و کوتاهى در انجام دادن تکالیف و وظایف در برابر خداوند، عامل ندامت و حسرت، هنگام مشاهده عذاب در روز قیامت می‌شود.(زمر، آیات 55 و 56)
13. تکذیب آیات الهی: کسانی که به تکذیب آیات الهی می‌پردازند، بر اساس آن عمل و رفتار نمی‌کنند و فلسفه و سبک زندگی دیگری را بر می‌گزینند که جز ندامت برای آنان سودی نخواهد داشت. از همین رو تکذیب کنندگان در روز قیامت پشیمان می‌شوند درحالی که فرصت از دست رفته است.(انعام، آیات 25 و 27)
14. رفیق ناباب: از دیگر عوامل ندامت، دوستان نابابی هستند که انسان را از راه راست و کار نیک دور نگه می‌دارند. از همین رو قرآن، داشتن دوست و رفیق گمراه‌کننده در دنیا را عامل ندامت در قیامت می‌داند و به انسان‌ها هشدار می‌دهد که با هر کسی دوستی نکنند.(فرقان، آیات 27 تا 29)
15. رفاه طلبی: کسانی که گرفتار رفاه و بدمستی آسایشی می‌شوند، گرفتار ندامت خواهند شد. رفاه‌طلبى ظالمان، عامل ندامت آنان، هنگام مشاهده عذاب است که دیگر سودی ندارد.(انبیاء، آیات 11 تا 14)
16. ولایت کافران: پذیرش ولایت کافران و بلکه روابط دوستانه با دشمنان حتی اگر از اهل کتاب چون یهود و نصارا باشند و نیز فریفتگى به آنان، عامل ندامت در روز قیامت است.(مائده، آیات 51 و 52) پس کسانی که تحت ولایت غربیان درمی‌آیند و آرمان خویش را زندگی آنان و دوستی و ولایت سرپرستی آنان قرار می‌دهند، پشیمان خواهند شد.
17. شرک: شرک عامل ندامت انسان است. کسی که در دنیا شرک ورزد در قیامت پشیمان می‌شود که چرا چنین اعتقادی داشته و چنین رویه‌ای را در زندگی پیش گرفته است.(انبیا، آیات 43 و 46) گفتنی «تقلیب الید»، به هم زدن دستان، نشانه پشیمانى است. (مفردات، ص 682؛ مجمع‌البیان، ج 5 – 6 ، ص 610) و همچنین مراد از «ظلم» در آیه، شرک است. (تفسیر التحریر والتنویر، ج 8 ، جزء 17، ص 80)
18. طغیان: طغیانگرى از حدود الهى بر اثر نپرداختن سهم مساکین، از عوامل ندامت در روز قیامت است.(قلم، آیات 17 و 31)
19. ظلم: هر گونه ظلم به خویش یا دیگران موجب ندامت انسان در روز قیامت می‌شود.(انبیاء، آیات 12 و 14 و 46 و97) مقصود از اینکه گفتند ما «ظالمین» بودیم، این است که ما به خویشتن به خاطر ترک معرفهًْ اللّه و تصدیق نکردن پیامبران و ارتکاب معاصى ستم کردیم. (التبیان، ج 7، ص 235) این ندامت در قیامت سودی برای آنان نخواهد داشت.
20. عدم استفاده درست از ثروت و قدرت: شکر نعمت آن است که انسان نعمت را در جای مناسب آن استفاده کند و این گونه نشان دهد که مومن به خدا و اهداف آفرینش است نه آنکه گمان کند خدا لغو و لهو و عبث آفریده است. از نظر قرآن، اصحاب شمال در قیامت، از اینکه بهره مناسبی از قدرت و مال نبرده‌اند پشیمان می‌شوند که سودی برای آنان ندارد؛ زیرا آنان در دنیا از توانمندى خویش برای کارهای نیک و سعادت آخرتى بهره نبردند و آن قدرت را تباه ساختند.(حاقه، آیات 25 تا 29) گفتنی است که سلطان همان سلطه و قدرتی است که در دنیا برای انجام کارهای نیک و خیر داشت، ولی این گونه عمل نکرد و این گونه قدرت و سلطنت از دست او برفت.
21. عُجب: انسان با رفاه دنیا فریب می‌خورد و گرفتار غرور دنیا می‌شود و خودپسندی و عجب او را در برمی‌گیرد و کارهایی انجام می‌دهد که نمی‌بایست انجام دهد. از همین رو از نظر قرآن، غرور ناشى از امکانات و رفاهیأت دنیا، از عوامل ندامت در قیامت می‌شود.(انبیاء، آیات 44 و 46) مقصود از «حتى طال علیهم العمر» در آیه این است که به رفاهیات و طول عمر خویش غرور پیدا کردند. (تفسیر القرآن الکریم، شبّر، ص 491) هم چنین از آیه «و لئن مسّتهم نفحهًْ من عذاب…» فهمیده مى‌شود که اینها با چشیدن کمترین عذاب، به علت عملکرد بد خود اظهار ندامت مى‌کنند که سودی ندارد.(التفسیر المنیر، ج 17، ص 64 ـ 65).
22. غفلت: غفلت از قیامت و حسابرسی آن، از عوامل ندامت در هنگام مواجهه با آن در قیامت است.(انبیاء، آیه 97) واژه «ویل» در معناى حسرت و ندامت استعمال مى‌شود. (مفردات، ص 888، «ویل»)
23. فراموشی از لقای الهی: فراموشى قیامت و لقاى الهى، از عوامل ندامت مجرمان در قیامت می‌شود.(سجده، آیات 12 و 14) مقصود از «نسیتم لقاء یومکم هذا…»، کنایه از بى اعتنایى آنان به لقاى الهى است که موجب ندامت در قیامت می‌شود. (المیزان، ج 16، ص 253ـ254)
24. قتل بی‌گناه: از عوامل پشیمانی در قیامت قتل نفس محترم و بی‌گناه است.(مائده، آیات 30 و 31) از امام سجاد(ع) روایت شده است که از جمله گناهانى که موجب ندامت مى‌شود کشتن آدم بى‌گناه است. خداوند در قصّه قابیل پس از کشتن هابیل مى‌فرماید: او از عمل خود پشیمان شد. «…فاصبح من النّادمین». (معانى‌الاخبار، ص 270، ح 2؛ بحارالانوار، ج 70، ص 375، ح 12)
25. گناه: هر گونه عملکرد بد در قالب گناه و انجام محرمات موجب ندامت در قیامت می‌شود.(بقره، آیه 167؛ انعام، آیه 31؛ نباء، آیه 40) اینکه شخص خواهان این است که کاش خاک بود، بیانگر ندامت است. گفتنی است که خاک، فاقد شعور و اراده است، لذا تکلیف و عقابى نیز نخواهد داشت و آرزوى خاک بودن، نشانه پشیمانى کافران از عملکرد گذشته شان است تا شاید بدین طریق از عقاب و تکلیف رهایى یابند.
26. مخالفت با پیامبران: مخالفت و پیروى نکردن از انبیا و ترک اجابت دعوت آنان، عامل ندامت هنگام فرا رسیدن عذاب در دنیا و آخرت است.(ابراهیم، آیه 44؛ احزاب، آیات 64 تا 66)
27. فقدان برهان: نداشتن هرگونه برهان و دلیل براى توجیه عملکرد خود در قیامت، عامل پشیمانى شخص در مواجهه با عذاب الهی است(حاقه، آیات 25 تا 29)؛ زیرا «سلطان» به معناى حجت و دلیل نیز آمده است. (مفردات، ص 420، «سلط».)
28. همنشینی با شیطان: همنشینى با ابلیس و دیگر شیاطین جنی و انسی، از عوامل ندامت در قیامت است.(زخرف، آیات 26 تا 28)
29. کتمان حق: هر کسی در دنیا حق را کتمان کند، در قیامت پشیمان خواهد شد.(نساء، آیه 42) تساوى با زمین، در آیه کنایه از وجود نداشتن و نیستى و نابودى است و این آرزو از سوى کافران در صحنه قیامت، نشانه پشیمانى آنها از لجاجتها و طغیانگریها در دنیا است.
30. کفر: کفر و عدم ایمان به آیات الهى، از عوامل ندامت در قیامت است؛ زیرا شخص خود را مجرم و گناهکار و فاقد هر گونه عمل صالح می‌یابد که بتواند خود را از عذاب الهی نجات دهد؛ از این رو نادم می‌شود که سودی ندارد.(بقره، آیه 167؛ انعام، آیات 27 و 31؛ سجده، آیه 12؛ حجر، آیه 2) گفتنی است که. «ابصرنا…» در آیه 12 سوره سجده یعنى براى آنها مسلم و روشن شده که عامل نجات، فقط ایمان و عمل صالح است و براى آنان ایمان یقینى حاصل شده است. (المیزان، ج 16، ص 253.) و مقصود آیه 2 سوره حجر این است که کافران وقتى مى‌بینند به سوى آتش جهنم و مسلمانان به سوى بهشت روانه مى‌شوند، اظهار ندامت مى‌کنند. (التفسیر المنیر، ج 14، ص 10).
از نظر قرآن، بدترین زمان ندامت و پشیمانی آخرت است؛ زیرا دست انسان در آن زمان کوتاه است و هیچ راهی برای جبران خطا نیست. در مطلب پیش‌رو عواملی که منجر به پشیمانی انسان در قیامت می‌شود براساس آیات قرآن بازگو شده است.
« عوامل ندامت در آخرت »
با نگاهی به آموزه‌های قرآن می‌توان با عواملی آشنا شد که موجبات حسرت و ندامت در قیامت می‌شود در حالی که دیگر سودی به حال شخص نادم ندارد. بیان این عوامل به معنای آن است که انسان با شناخت آنها از ارتکاب آن جلوگیری کند و کاری نکند که راهی برای جبران آن نباشد و برای ابد گرفتار شقاوت عملی باشد که در دنیا انجام داده و می‌توانست با عذر خواهی و جبران خطا، خود را از آسیب‌های آن در امان نگه دارد. از مهم‌ترین عوامل ندامت و پشیمانی در آخرت می‌توان به موارد زیر‌اشاره کرد:
1. استهزاء (مسخره کردن) : از نظر قرآن هر گونه تمسخر دیگران بویژه پیامبران و مومنان به سبب ایمان ایشان، موجب ندامت در آخرت و قیامت می‌شود که برای شخص سودی نخواهد داشت.(انبیاء، آیات 41 و 46؛ مطففین، آیات 10 و 29 و 30)
2. استکبار: استکبار ( تکبر ورزیدن ) انسان در برابر آموزه‌های وحیانی و آیات الهی،عامل ندامت و پشیمانی در قیامت است که سودی ندارد.(زمر، آیات 56 و 59 و 60)
3. اطاعت از گمراهان: پیروى از سران و بزرگان گمراه‌کننده، عامل ندامت از سوى کافران در جهنّم است(احزاب، آیات 64 تا 67)؛ زیرا جمله «یا لیتنا اطعنا اللّه»، از روى حسرت و ندامت از سوی کافران در قیامت بیان شده است که تاثیری به حالشان ندارد.(جامع‌البیان، ج 12، جزء 22، ص 61)
4. اعراض از یاد خدا: اعراض از یاد پروردگار، عامل ندامت در قیامت خواهد بود(انبیاء، آیات 42 و46)؛ چنانکه از نظر قرآن، اعراض از یاد خداوند موجب همراه شدن با شیطان و عامل ندامت شخص در قیامت می‌شود که دیگر بسیار دیر شده و فرصت توبه و جبران پایان یافته است.(زخرف، آیات 36 و 38)
5. تذکر دیر هنگام: اگر انسان در زمان خودش متذکر خطا و‌اشتباه باشد، شاید برای جبران آن اقداماتی انجام دهد؛ اما اگر این تذکر دیرهنگام باشد، دیگر کاری برای خطا و جبران آن نیست؛ از همین‌رو شخص دچار ندامت می‌شود که سودی برایش ندارد. کسانی که به دنیا چنان اهتمام می‌ورزند و از خدا و آخرت غافل می‌شوند، زمانی متذکر‌اشتباه خویش می‌شوند که قیامت برپا شده است و این تذکر دیر هنگام به سبب غفلت خودشان عامل مهم ندامت آنان در قیامت است که دیگر سودی برای آنان نخواهد داشت.(فجر، آیات 23 و 24)
6. ترک احسان: ترک احسان و نیکی به دیگران یکی دیگر از عوامل ندامت و پشیمانی شخص در قیامت است که سودی برای او نخواهد داشت.(زمر، آیه 58؛ قلم، آیات 17 تا 31) یادآوری این نکته لازم است که. «ویل» از اداتى است که معناى حسرت و ندامت دارد. (مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص 888 ). پس اقرار به گمراهى و اعتراف به ستمکارى، دلیل پشیمانى صاحبان بستان از قصد خویش در ترک احسان بر مساکین است.
7. ترک اطاعت خدا: ترک اطاعت خدا و اطاعت نکردن از اوامر و نواهی الهی که در قالب اسلام و شرایع آن آمده، موجب ندامت در قیامت است.(احزاب، آیه 66)
8. ترک اطاعت از آموزه‌های قرآنی: از دیگر موجبات ندامت می‌توان به ترک اطاعت از قرآن و آموزه‌های وحیانی آن‌اشاره کرد (فرقان، آیات 28 و 29)؛ زیرا مقصود از «ذکر» در آیه شریفه، به یک احتمال تفسیرى، قرآن کریم است. (انوار التنزیل، بیضاوى، ج 3، ص 225) قرآن به مردمان هشدار می‌دهد که اطاعت نکردن از قرآن، عامل ندامت و پشیمانى به هنگام مشاهده عذاب ناگهانى می‌شود(زمر، آیات 55 و 56)؛ زیرا اعراض کنندگان از قرآن، در برابر عملکرد خودشان قرار می‌گیرند که بر خلاف فلسفه و اهداف آفرینش هستی و خودشان بوده و کارهایشان نمی‌تواند مورد پذیرش و نجات آنان شود.(اعراف، آیات 52 و 53) گفتنی است که مقصود از «فنعمل غیر الذى کنا نعمل»، خبر دادن از وضع و حال کفار و آرزو داشتن آنها براى بازگشت به دنیا جهت جبران عملکرد گذشته خود است. از چنین درخواستى مى‌توان استفاده کرد که آنان از گذشته اعمال خود پشیمان بودند. (التبیان، ج 4، ص 420.)
9. ترک اطاعت از پیامبر(ص): هر چند که اطاعت از خدا یا قرآن به معنای اطاعت از پیامبر(ص) است که جز به حق فرمان نمی‌دهد(نجم، آیه 3) و جز ابلاغ رسالات الهی نیست، چنانکه پیامبران دیگر نیز این گونه بودند(اعراف، آیه 62 و 68 و 93)؛ اما باید توجه داشت که پیامبر(ص) در مقام رهبری اجتماعی فرمان‌هایی را می‌دهد که باید از آن اطاعت کرد(مجادله، آیات 8 و 9) و هر گونه معصیت رسول‌الله(ص) موجب ندامت در قیامت می‌شود.(احزاب، آیات 64 و 66؛ نساء، آیه 42؛ فرقان، آیات 27 و29؛ یس، آیات 64 و 66) خدا به مردمان هشدار می‌دهد اگر امروز به تکلیف عمل نکنند، فردای قیامت دیر خواهد بود؛ زیرا در آن روز با سختی‌ها و عذاب‌هایی مواجه می‌شوند که موجب پشیمانی آنان از ترک تکلیف و اطاعت است واین پشیمانی سودی به حال آنان نخواهد داشت.(فرقان، آیات 27 تا 29)
10. ترک انفاق: ترک انفاق به فقیران، از عوامل ندامت در روز قیامت است(قلم، آیات 17 و 31)؛ زیرا آن روز متوجه می‌شود که صدقه و انفاق مالی تا چه اندازه دستگیر انسان می‌شود؛ از همین رو خواهان بازگشت به دنیایی می‌شود که دیگر جمع شده (انبیاء، آیه 104) تا جبران مافات کند، ولی چنین چیزی شدنی نیست.(منافقون، آیات 9 و 10؛ مومنون، آیات 99 و 100)
11. ترک عمل صالح: ترک کارهای نیک در دنیا، عامل پشیمانى در روز قیامت می‌شود که دیگر سودی ندارد.(مومنون، آیات 99 و 100؛ فاطر، آیات 36 و 37؛ فجر، آیات 23 و 24) گفتنی است که از درخواست براى بازگشت به دنیا جهت انجام دادن عمل صالح و جبران گذشته مى‌توان استفاده کرد که چنین درخواستى از روى پشیمانى صورت گرفته است. همچنین صرخه و فریاد بلند، هنگام گرفتارى و مصیبت است و اصطراخ به معناى استغاثه به کار رفته است.(لسان العرب، ج 7، ص 318، «صرخ») لذا از استغاثه کافران براى خروج از جهنم به قصد انجام دادن اعمال صالح مى‌توان فهمید که آنها از عملکرد بد خود نادمند ولی سودی به حالشان ندارد.
12. ترک تکالیف: ترک و کوتاهى در انجام دادن تکالیف و وظایف در برابر خداوند، عامل ندامت و حسرت، هنگام مشاهده عذاب در روز قیامت می‌شود.(زمر، آیات 55 و 56)
13. تکذیب آیات الهی: کسانی که به تکذیب آیات الهی می‌پردازند، بر اساس آن عمل و رفتار نمی‌کنند و فلسفه و سبک زندگی دیگری را بر می‌گزینند که جز ندامت برای آنان سودی نخواهد داشت. از همین رو تکذیب کنندگان در روز قیامت پشیمان می‌شوند درحالی که فرصت از دست رفته است.(انعام، آیات 25 و 27)
14. رفیق ناباب: از دیگر عوامل ندامت، دوستان نابابی هستند که انسان را از راه راست و کار نیک دور نگه می‌دارند. از همین رو قرآن، داشتن دوست و رفیق گمراه‌کننده در دنیا را عامل ندامت در قیامت می‌داند و به انسان‌ها هشدار می‌دهد که با هر کسی دوستی نکنند.(فرقان، آیات 27 تا 29)
15. رفاه طلبی: کسانی که گرفتار رفاه و بدمستی آسایشی می‌شوند، گرفتار ندامت خواهند شد. رفاه‌طلبى ظالمان، عامل ندامت آنان، هنگام مشاهده عذاب است که دیگر سودی ندارد.(انبیاء، آیات 11 تا 14)
16. ولایت کافران: پذیرش ولایت کافران و بلکه روابط دوستانه با دشمنان حتی اگر از اهل کتاب چون یهود و نصارا باشند و نیز فریفتگى به آنان، عامل ندامت در روز قیامت است.(مائده، آیات 51 و 52) پس کسانی که تحت ولایت غربیان درمی‌آیند و آرمان خویش را زندگی آنان و دوستی و ولایت سرپرستی آنان قرار می‌دهند، پشیمان خواهند شد.
17. شرک: شرک عامل ندامت انسان است. کسی که در دنیا شرک ورزد در قیامت پشیمان می‌شود که چرا چنین اعتقادی داشته و چنین رویه‌ای را در زندگی پیش گرفته است.(انبیا، آیات 43 و 46) گفتنی «تقلیب الید»، به هم زدن دستان، نشانه پشیمانى است. (مفردات، ص 682؛ مجمع‌البیان، ج 5 – 6 ، ص 610) و همچنین مراد از «ظلم» در آیه، شرک است. (تفسیر التحریر والتنویر، ج 8 ، جزء 17، ص 80)
18. طغیان: طغیانگرى از حدود الهى بر اثر نپرداختن سهم مساکین، از عوامل ندامت در روز قیامت است.(قلم، آیات 17 و 31)
19. ظلم: هر گونه ظلم به خویش یا دیگران موجب ندامت انسان در روز قیامت می‌شود.(انبیاء، آیات 12 و 14 و 46 و97) مقصود از اینکه گفتند ما «ظالمین» بودیم، این است که ما به خویشتن به خاطر ترک معرفهًْ اللّه و تصدیق نکردن پیامبران و ارتکاب معاصى ستم کردیم. (التبیان، ج 7، ص 235) این ندامت در قیامت سودی برای آنان نخواهد داشت.
20. عدم استفاده درست از ثروت و قدرت: شکر نعمت آن است که انسان نعمت را در جای مناسب آن استفاده کند و این گونه نشان دهد که مومن به خدا و اهداف آفرینش است نه آنکه گمان کند خدا لغو و لهو و عبث آفریده است. از نظر قرآن، اصحاب شمال در قیامت، از اینکه بهره مناسبی از قدرت و مال نبرده‌اند پشیمان می‌شوند که سودی برای آنان ندارد؛ زیرا آنان در دنیا از توانمندى خویش برای کارهای نیک و سعادت آخرتى بهره نبردند و آن قدرت را تباه ساختند.(حاقه، آیات 25 تا 29) گفتنی است که سلطان همان سلطه و قدرتی است که در دنیا برای انجام کارهای نیک و خیر داشت، ولی این گونه عمل نکرد و این گونه قدرت و سلطنت از دست او برفت.
21. عُجب: انسان با رفاه دنیا فریب می‌خورد و گرفتار غرور دنیا می‌شود و خودپسندی و عجب او را در برمی‌گیرد و کارهایی انجام می‌دهد که نمی‌بایست انجام دهد. از همین رو از نظر قرآن، غرور ناشى از امکانات و رفاهیأت دنیا، از عوامل ندامت در قیامت می‌شود.(انبیاء، آیات 44 و 46) مقصود از «حتى طال علیهم العمر» در آیه این است که به رفاهیات و طول عمر خویش غرور پیدا کردند. (تفسیر القرآن الکریم، شبّر، ص 491) هم چنین از آیه «و لئن مسّتهم نفحهًْ من عذاب…» فهمیده مى‌شود که اینها با چشیدن کمترین عذاب، به علت عملکرد بد خود اظهار ندامت مى‌کنند که سودی ندارد.(التفسیر المنیر، ج 17، ص 64 ـ 65).
22. غفلت: غفلت از قیامت و حسابرسی آن، از عوامل ندامت در هنگام مواجهه با آن در قیامت است.(انبیاء، آیه 97) واژه «ویل» در معناى حسرت و ندامت استعمال مى‌شود. (مفردات، ص 888، «ویل»)
23. فراموشی از لقای الهی: فراموشى قیامت و لقاى الهى، از عوامل ندامت مجرمان در قیامت می‌شود.(سجده، آیات 12 و 14) مقصود از «نسیتم لقاء یومکم هذا…»، کنایه از بى اعتنایى آنان به لقاى الهى است که موجب ندامت در قیامت می‌شود. (المیزان، ج 16، ص 253ـ254)
24. قتل بی‌گناه: از عوامل پشیمانی در قیامت قتل نفس محترم و بی‌گناه است.(مائده، آیات 30 و 31) از امام سجاد(ع) روایت شده است که از جمله گناهانى که موجب ندامت مى‌شود کشتن آدم بى‌گناه است. خداوند در قصّه قابیل پس از کشتن هابیل مى‌فرماید: او از عمل خود پشیمان شد. «…فاصبح من النّادمین». (معانى‌الاخبار، ص 270، ح 2؛ بحارالانوار، ج 70، ص 375، ح 12)
25. گناه: هر گونه عملکرد بد در قالب گناه و انجام محرمات موجب ندامت در قیامت می‌شود.(بقره، آیه 167؛ انعام، آیه 31؛ نباء، آیه 40) اینکه شخص خواهان این است که کاش خاک بود، بیانگر ندامت است. گفتنی است که خاک، فاقد شعور و اراده است، لذا تکلیف و عقابى نیز نخواهد داشت و آرزوى خاک بودن، نشانه پشیمانى کافران از عملکرد گذشته شان است تا شاید بدین طریق از عقاب و تکلیف رهایى یابند.
26. مخالفت با پیامبران: مخالفت و پیروى نکردن از انبیا و ترک اجابت دعوت آنان، عامل ندامت هنگام فرا رسیدن عذاب در دنیا و آخرت است.(ابراهیم، آیه 44؛ احزاب، آیات 64 تا 66)
27. فقدان برهان: نداشتن هرگونه برهان و دلیل براى توجیه عملکرد خود در قیامت، عامل پشیمانى شخص در مواجهه با عذاب الهی است(حاقه، آیات 25 تا 29)؛ زیرا «سلطان» به معناى حجت و دلیل نیز آمده است. (مفردات، ص 420، «سلط».)
28. همنشینی با شیطان: همنشینى با ابلیس و دیگر شیاطین جنی و انسی، از عوامل ندامت در قیامت است.(زخرف، آیات 26 تا 28)
29. کتمان حق: هر کسی در دنیا حق را کتمان کند، در قیامت پشیمان خواهد شد.(نساء، آیه 42) تساوى با زمین، در آیه کنایه از وجود نداشتن و نیستى و نابودى است و این آرزو از سوى کافران در صحنه قیامت، نشانه پشیمانى آنها از لجاجتها و طغیانگریها در دنیا است.
30. کفر: کفر و عدم ایمان به آیات الهى، از عوامل ندامت در قیامت است؛ زیرا شخص خود را مجرم و گناهکار و فاقد هر گونه عمل صالح می‌یابد که بتواند خود را از عذاب الهی نجات دهد؛ از این رو نادم می‌شود که سودی ندارد.(بقره، آیه 167؛ انعام، آیات 27 و 31؛ سجده، آیه 12؛ حجر، آیه 2) گفتنی است که. «ابصرنا…» در آیه 12 سوره سجده یعنى براى آنها مسلم و روشن شده که عامل نجات، فقط ایمان و عمل صالح است و براى آنان ایمان یقینى حاصل شده است. (المیزان، ج 16، ص 253.) و مقصود آیه 2 سوره حجر این است که کافران وقتى مى‌بینند به سوى آتش جهنم و مسلمانان به سوى بهشت روانه مى‌شوند، اظهار ندامت مى‌کنند. (التفسیر المنیر، ج 14، ص 10).
