ترندنیوز مطالب مذهبی+آموزشی+سرگرمی+خبری
۱۳۹۷/۱۲/۱۱
–
۱۴۳۳ بازدید
موانع ولغزشگاه ای اخلاقی تحصیل علم چیست
پرسشگر گرامی ، به کات زیر توجه نمایید :
الف ) علم از بالاترین الطاف الهی
علم و معرفت از بالاترین هدایا و الطاف الهی بر بشر است که انسان با استفادة صحیح از آن می‌تواند به اوج نقطة کمال انسانی صعود نماید و از آن به عنوان پلکان ترقّی مدد بگیرد، ولی با این حال در صورت عدم استفادة صحیح از دانش و هدف بالذات قرار دادن آن ممکن است دچار آفاتی شود که موجبات انحطاط و گمراهی هر چه بیشتر عالم را فراهم نماید، چنانکه گاهی برخی از امور قبل از تابیدن نور علم و حکمت بر قلب انسان مانع از تابش آن بر صفحة تاریک دل انسان و حیات دوبارة آن می‌‌شوند.
از آنجا که آشنایی با این آفات و موانع ما را قادر بر پیشگیری از آنها و بهره برداری مطلوب تر از این موهبت الهی می‌سازد، در این گفتار کوتاه به بیان برخی از موانع و آفات علم و حکمت با استفاده از کلام معصومین ـ علیهم السّلام ـ و بزرگان دین می‌پردازیم.
ب ) اقسام موانع و آفات علم
موانع و آفات علم و حکمت را از یک نظر می‌توان به سه دسته تقسیم نمود:
1. موانع و آفات علوم رسمی
1 . 1 . خجالت و کم رویی
یکی از موانع و آفات علوم رسمی که از راه آموزش کلاسیک حاصل می‌شود همچون فقه، اصول و همة علوم تجربی، کم‌روئی
است . «هر که خجالت کشد دانشش اندک می‌شود»[1]2 . 1 . بد فهمی، تن آسائی
چنانچه حضرت علی ـ علیه السّلام ـ فرموده‌اند: «علم با تن آسائی یافت نمی‌شود».[2] 2 . موانع و آفات علوم عقلی و قلبی
موانعی که مانعیّت آنها شامل شناخت های عقلی وقلبی همچون شناخت خدا و اقرار به یگانگی او است، مانند: عجب، تعصّب و استبداد…، که این موانع اندیشه را از تشخیص صحیح حقائق عقلی و قلب را از برکات الهام ها و ارشادهای غیبی الهی محروم می سازد.
به نقل از مصباح الشریعه امام صادق(ع) هشت آفت را بلای عالمان دانسته اند و فرموده اند:
آفه العلماء ثمانیه، الطمع و البغل و الریاء و العصبیه وحب المدح و الغوض فیما لم یصلوا الی حقیقته و التکلف فی تزیین الکلام بزوائد الالفاظ وقله العیاء من الله و الافتخار و ترک العمل بما علموا. (مصباح الشریعه، ص 13)
(طمع و بخل و ریا و تعصب، حب ستایش، فرورفتن در آنچه به حقیقتش وقوف نیافته، تکلف در لفاظی و سخن پردازی، شرم اندک از خدا، فخر فروشی و عمل نکردن به علم) آفت علم است.
3. موانع و آفات علم حقیقی
موانع علم حقیقی یا نور حکمت، که همان علمی است که خداوند در دل هر کس که بخواهد قرار می‌دهد و با تحصیل و آموزش و تفکر حاصل نمی‌گردد، بلکه نورٌ یقذفهُ الله فی قلبِ مَن یشاء می‌باشد، این موانع خود بر دو دسته‌اند:
1 . 3 . حجب ظلمانی (گناهان): که آئینه دل را تیره و تار و جان را بیمار می‌سازد و آدمی را از دانش حقیقی بی‌بهره می‌کند، هر چند دارای مراتب بالائی از علوم رسمی باشد.
2 . 3 . حجب نورانی: حجابهائی که خود از سنخ نور هستند و تعلق به نشئة مجرّدات تامّه و شهود آن عالم دارند که در مناجات شعبانیه از آنها به «حجب النور» تعبیر شده است،[3]آن چنانکه نور خورشید مانع از رؤیت حقیقت و مرکز خورشید است با اینکه خود از سنخ نور و روشن کننده هستند، حجابهای نورانی هم مانع از ادراک درجات بالای حقیقت هستی هستند.
حضرت امام (ره) در توضیح حجب نورانی و ظلمانی می‌فرماید: «توجه به غیر خدا انسان را به حجابهای ظلمانی و نورانی محجوب می‌نماید. کلیة امور دنیوی اگر موجب توجه انسان به دنیا و غفلت از خداوند متعال شود، باعث حجب ظلمانی می‌باشد و اگر دنیا وسیلة توجه به حقّ و رسیدن به دار آخرت (که دار التشریف است) باشد حجابهای ظلمانی به حجب نورانی مبدّل می‌گردد و کمال انقطاع آن است که حجب ظلمانی و نورانی پاره و کنار زده شود تا به مهمانسرای الهی که معدن عظمت است بتوان وارد گردید.»[4] ج ) دیگر آفات علم آموزی
1. نفوس و شهوت
حضرت علی ـ علیه السّلام ـ : «حکمت با شهوت در یک دل جای نمی‌گیرد.»[5]2. محبّت دنیا و دنیاطلبی
حضرت علی ـ علیه السّلام ـ : «محبّت دنیا خرد را تباه می‌کند و دل را از شنیدن حکمت باز می‌دارد و کیفری دردناک می‌آورد.»[6]حبّ دنیا و دنیاطلبی یکی از بزرگترین موانع نور علم و آفات علوم رسمی به شمار می‌رود. دلی که سرشار از محبّت دنیاست، هیچ گاه خریدار حکمت و معارف الهی نیست و انسان دنیادوست تنها برای رسیدن به مطامع دنیوی خویش به سمت فراگیری علوم رسمی روی می‌آورد و آن گاه حتی اگر علم توحید را هم فرابگیرد، تنها موجب دوری هر چه بیشتر او از خدا می‌شود. پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمودند: «ما ازدادَ عبدٌ علماً فازدادَ فی الدّنیا رغبةً الّا ازدادَ من اللهِ بُعداً»؛[7]هر آنچه بنده دانش خود را افزایش دهد و سپس رغبت بیشتری به دنیا پیدا کند، موجب دوری بیشتر او از خدا می‌گردد.
و این عالم در مسیر حرکت به سوی جهنّم گام برداشته است، چنانچه حضرت امام خمینی (ره) به طالبان علم هشدار می‌دهند: «مواظب باشید مبادا پنجاه سال یا بیشتر یا کمتر در حوزه با کدّ یمین و عرق جبین جهنّم کسب نمائید.»[8]اگر علم دستمایة دنیاطلبان و دانشمندان دنیا دوست قرار بگیرد با بهره گیری از آن بالاترین گناهان و بدترین جنایات را انجام می‌دهند، چنان که در جهان معاصر علم و دانشمندان مورد سوء استفاده و قدرت طلبی دنیاخواهان قرار گرفته و فجایع بیشماری را پدید آورده‌اند، که نمونة‌بارز آن فجایع جنگ جهانی دوم و بمباران اتمی دو شهر ژاپن است که هزاران انسان بی‌گناه قربانی مطامع قدرتمندان شدند.
3. گناه
پیامبراکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ : «بنده گناه می‌کند پس دانشی را که پیشتر می‌دانسته از یاد می‌برد.»[9]4. بیماری‌های قلب
همچون قساوت قلب، نفاق، حسد و…: امام هادی ـ علیه السّلام ـ فرمودند: «حکمت در طبیعتهای فاسد سودی نمی‌بخشد».[10]5. غفلت
حضرت علی ـ علیه السّلام ـ : «هر کس غفلت کند، نادان ماند».[11] «آنکه مغلوب غفلت شود دلش می‌میرد.»[12]6. آرزو
پیامبراکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ : «آن که به دنیا رغبت ورزد و آرزویش را در آن دراز گرداند، خداوند دلش را به اندازة رغبتش به آن کور می‌کند.»[13]7. تکبر و غرور
تکبر و غرور علمی هم در زمینة علوم به دست آمده آفت است و هم باعث می‌شود انسان از کسب مراحل علمی برتر و بالاتر محروم بماند و خود را از همگان بالاتر بداند و هیچ گاه به حقیقت دست نیابد. امام کاظم ـ علیه السّلام ـ فرمودند: «کشت در دشت هموار می‌روید و نه در سنگلاخ و همینطور حکمت در دل فروتن آباد بارور می‌شود و نه در دل متکبر سرکش».[14]8. طمع
پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ : «طمع حکمت را از دلهای دانایان می‌برد.»[15]9. خشم
امام صادق ـ علیه السّلام ـ : «خشم دل حکیم را نابود می‌کند. هر کس مالک خشم خویش نباشد، مالک خرد خویش نیست.»[16]10. تعصب
پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ : «هر کس در دلش دانة خردلی از تعصب باشد خداوند او را روز قیامت با اعراب جاهلی برانگیزد.»[17]11. پرخوری
پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ : «دل هنگام پری شکم حکمت را بیرون می‌اندازد.»[18]12. جدال و مراء
حضرت علی ـ علیه السّلام ـ : آن که مجادلة به باطلش زیاد شود کوری‌اش از حقیقت ماندگار شود.[19]علامه مجلسی (ره) می‌گوید: مراد از جدال، مناظره به منظور غلبه بر طرف مقابل و مراد از مراء، جدال و اعتراض بر سخن دیگران بدون داشتن هدف و غرض دینی است. اینها آن گاه نکوهیده و از آفات علم به شمار می‌روند که هدف شخص اظهار برتری خود و نه اثبات حقّ یا ردّ باطل باشد، که در این صورت شخص، دیگر به دنبال کشف حقیقت نیست و صرفاً درصدد اظهار برتری است که منجر به انحراف از مسیر صحیح خواهد شد.[20]لذا پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ به این گونه عالمان وعید جهنّم داده‌اند: «من تعلّم العلمَ لیبالی به العلماء أو لیماری به السفهاء أو یصرفُ وجوهَ النّاس اِلیه أدخَلهُ الله النّار»؛[21]هر کس علم بیاموزد تا به وسیلة آن بر دانشمندان مباهات و فخرفروشی نماید یا با سفیهان ممارات و جرّ و بحث کند یا چهره‌ها را به سوی خود برگرداند، خداوند او را داخل آتش خواهد نمود.»
اینها نمونه‌هایی از آفات و موانع علم و حکمت، برگرفته از بیانات پیشوایان دین اسلام است و تنها با مدنظر قرار دادن و رفع این موانع است که طالب علم می‌تواند جان خویش را از چشمة معرفت سیراب نموده و علمش را در مسیر کمال خویش و تکامل بشریت به کار بندد، و در غیر اینصورت علم تنها وبال و موجب ظلمت باطنی او خواهد بود.
پی نوشت:
[1] . الکافی، ج 2، ص 106، ح 3، مرحوم کلینی، (دار الکتب الاسلامیه، تهران، چ چهارم، 1362).
[2] . غرر الحکم، با شرح جمال الدین خوانساری و تصحیح جلال الدین حسینی، ج 6، ح 10684، ص 387، (دانشگاه تهران، چ سوم).
[3] . کتاب سیمای علم و حکمت در قرآن و حدیث، محمدی ری شهری، دار الحدیث، چ اول، ص 97.
[4] . جهاد اکبر، امام خمینی، ص 30، (چ چهارم، پائیز 1374، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)).
[5] . غرر الحکم، ج 6، ح 10915، ص 436.
[6] . غرر الحکم، ح 4878، ج 3، ص 397.
[7] . بحار الانوار، ج 2، ص 38، علامة مجلسی، (بیروت، 1403 ق).
[8] . جهاداکبر، حضرت امام خمینی، ص 23، (چ چهارم، پائیز 1374، موسسه تنظیم ونشر آثار امام خمینی).
[9] . عدة الداعی، ص 197.
[10] . اعلام الدین، ص 311، ابی الحسن دیلمی، (مؤسسه آل البیت، قم، 1408 ق).
[11] . غرر الحکم، ج 5، ح 7686، ص 144.
[12] . غرر الحکم، ج 3، ح 8430، ص 293.
[13] . تحف العقول، ص 60، (موسسه النشر اسلامی، وابسته به جامعة مدرسین، چ چهارم، 1416 ق).
[14] . تحف العقول، ص 396 و 504.
[15] . کنز العمال، ج 3، ص 495، ح 7576، حسام الدین هندی، (موسسه الرساله، بیروت، 1409 ق).
[16] . الکافی، ج 2، ص 305، ح 13، (دار الکتب الاسلامیه، تهران، 1362، چ چهارم).
[17] . الکافی، ج 2، ص 308، ح 3، (دار الکتب الاسلامیه، تهران، 1362، چ چهارم).
[18] . تنبیه الخواطر، ج 2، ص 119.
[19] . غرر الحکم، ج 5، ح 8115، ص 230.
[20] . بحار الانوار، ج 70، ص 399 و 400، (بیروت، 1403 ق).
[21] . کنز العمال، ج 10، ص 197، حسام الدین هندی، (موسسه الرساله، بیروت، 1409 ق).
الف ) علم از بالاترین الطاف الهی
علم و معرفت از بالاترین هدایا و الطاف الهی بر بشر است که انسان با استفادة صحیح از آن می‌تواند به اوج نقطة کمال انسانی صعود نماید و از آن به عنوان پلکان ترقّی مدد بگیرد، ولی با این حال در صورت عدم استفادة صحیح از دانش و هدف بالذات قرار دادن آن ممکن است دچار آفاتی شود که موجبات انحطاط و گمراهی هر چه بیشتر عالم را فراهم نماید، چنانکه گاهی برخی از امور قبل از تابیدن نور علم و حکمت بر قلب انسان مانع از تابش آن بر صفحة تاریک دل انسان و حیات دوبارة آن می‌‌شوند.
از آنجا که آشنایی با این آفات و موانع ما را قادر بر پیشگیری از آنها و بهره برداری مطلوب تر از این موهبت الهی می‌سازد، در این گفتار کوتاه به بیان برخی از موانع و آفات علم و حکمت با استفاده از کلام معصومین ـ علیهم السّلام ـ و بزرگان دین می‌پردازیم.
ب ) اقسام موانع و آفات علم
موانع و آفات علم و حکمت را از یک نظر می‌توان به سه دسته تقسیم نمود:
1. موانع و آفات علوم رسمی
1 . 1 . خجالت و کم رویی
یکی از موانع و آفات علوم رسمی که از راه آموزش کلاسیک حاصل می‌شود همچون فقه، اصول و همة علوم تجربی، کم‌روئی
است . «هر که خجالت کشد دانشش اندک می‌شود»[1]2 . 1 . بد فهمی، تن آسائی
چنانچه حضرت علی ـ علیه السّلام ـ فرموده‌اند: «علم با تن آسائی یافت نمی‌شود».[2] 2 . موانع و آفات علوم عقلی و قلبی
موانعی که مانعیّت آنها شامل شناخت های عقلی وقلبی همچون شناخت خدا و اقرار به یگانگی او است، مانند: عجب، تعصّب و استبداد…، که این موانع اندیشه را از تشخیص صحیح حقائق عقلی و قلب را از برکات الهام ها و ارشادهای غیبی الهی محروم می سازد.
به نقل از مصباح الشریعه امام صادق(ع) هشت آفت را بلای عالمان دانسته اند و فرموده اند:
آفه العلماء ثمانیه، الطمع و البغل و الریاء و العصبیه وحب المدح و الغوض فیما لم یصلوا الی حقیقته و التکلف فی تزیین الکلام بزوائد الالفاظ وقله العیاء من الله و الافتخار و ترک العمل بما علموا. (مصباح الشریعه، ص 13)
(طمع و بخل و ریا و تعصب، حب ستایش، فرورفتن در آنچه به حقیقتش وقوف نیافته، تکلف در لفاظی و سخن پردازی، شرم اندک از خدا، فخر فروشی و عمل نکردن به علم) آفت علم است.
3. موانع و آفات علم حقیقی
موانع علم حقیقی یا نور حکمت، که همان علمی است که خداوند در دل هر کس که بخواهد قرار می‌دهد و با تحصیل و آموزش و تفکر حاصل نمی‌گردد، بلکه نورٌ یقذفهُ الله فی قلبِ مَن یشاء می‌باشد، این موانع خود بر دو دسته‌اند:
1 . 3 . حجب ظلمانی (گناهان): که آئینه دل را تیره و تار و جان را بیمار می‌سازد و آدمی را از دانش حقیقی بی‌بهره می‌کند، هر چند دارای مراتب بالائی از علوم رسمی باشد.
2 . 3 . حجب نورانی: حجابهائی که خود از سنخ نور هستند و تعلق به نشئة مجرّدات تامّه و شهود آن عالم دارند که در مناجات شعبانیه از آنها به «حجب النور» تعبیر شده است،[3]آن چنانکه نور خورشید مانع از رؤیت حقیقت و مرکز خورشید است با اینکه خود از سنخ نور و روشن کننده هستند، حجابهای نورانی هم مانع از ادراک درجات بالای حقیقت هستی هستند.
حضرت امام (ره) در توضیح حجب نورانی و ظلمانی می‌فرماید: «توجه به غیر خدا انسان را به حجابهای ظلمانی و نورانی محجوب می‌نماید. کلیة امور دنیوی اگر موجب توجه انسان به دنیا و غفلت از خداوند متعال شود، باعث حجب ظلمانی می‌باشد و اگر دنیا وسیلة توجه به حقّ و رسیدن به دار آخرت (که دار التشریف است) باشد حجابهای ظلمانی به حجب نورانی مبدّل می‌گردد و کمال انقطاع آن است که حجب ظلمانی و نورانی پاره و کنار زده شود تا به مهمانسرای الهی که معدن عظمت است بتوان وارد گردید.»[4] ج ) دیگر آفات علم آموزی
1. نفوس و شهوت
حضرت علی ـ علیه السّلام ـ : «حکمت با شهوت در یک دل جای نمی‌گیرد.»[5]2. محبّت دنیا و دنیاطلبی
حضرت علی ـ علیه السّلام ـ : «محبّت دنیا خرد را تباه می‌کند و دل را از شنیدن حکمت باز می‌دارد و کیفری دردناک می‌آورد.»[6]حبّ دنیا و دنیاطلبی یکی از بزرگترین موانع نور علم و آفات علوم رسمی به شمار می‌رود. دلی که سرشار از محبّت دنیاست، هیچ گاه خریدار حکمت و معارف الهی نیست و انسان دنیادوست تنها برای رسیدن به مطامع دنیوی خویش به سمت فراگیری علوم رسمی روی می‌آورد و آن گاه حتی اگر علم توحید را هم فرابگیرد، تنها موجب دوری هر چه بیشتر او از خدا می‌شود. پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمودند: «ما ازدادَ عبدٌ علماً فازدادَ فی الدّنیا رغبةً الّا ازدادَ من اللهِ بُعداً»؛[7]هر آنچه بنده دانش خود را افزایش دهد و سپس رغبت بیشتری به دنیا پیدا کند، موجب دوری بیشتر او از خدا می‌گردد.
و این عالم در مسیر حرکت به سوی جهنّم گام برداشته است، چنانچه حضرت امام خمینی (ره) به طالبان علم هشدار می‌دهند: «مواظب باشید مبادا پنجاه سال یا بیشتر یا کمتر در حوزه با کدّ یمین و عرق جبین جهنّم کسب نمائید.»[8]اگر علم دستمایة دنیاطلبان و دانشمندان دنیا دوست قرار بگیرد با بهره گیری از آن بالاترین گناهان و بدترین جنایات را انجام می‌دهند، چنان که در جهان معاصر علم و دانشمندان مورد سوء استفاده و قدرت طلبی دنیاخواهان قرار گرفته و فجایع بیشماری را پدید آورده‌اند، که نمونة‌بارز آن فجایع جنگ جهانی دوم و بمباران اتمی دو شهر ژاپن است که هزاران انسان بی‌گناه قربانی مطامع قدرتمندان شدند.
3. گناه
پیامبراکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ : «بنده گناه می‌کند پس دانشی را که پیشتر می‌دانسته از یاد می‌برد.»[9]4. بیماری‌های قلب
همچون قساوت قلب، نفاق، حسد و…: امام هادی ـ علیه السّلام ـ فرمودند: «حکمت در طبیعتهای فاسد سودی نمی‌بخشد».[10]5. غفلت
حضرت علی ـ علیه السّلام ـ : «هر کس غفلت کند، نادان ماند».[11] «آنکه مغلوب غفلت شود دلش می‌میرد.»[12]6. آرزو
پیامبراکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ : «آن که به دنیا رغبت ورزد و آرزویش را در آن دراز گرداند، خداوند دلش را به اندازة رغبتش به آن کور می‌کند.»[13]7. تکبر و غرور
تکبر و غرور علمی هم در زمینة علوم به دست آمده آفت است و هم باعث می‌شود انسان از کسب مراحل علمی برتر و بالاتر محروم بماند و خود را از همگان بالاتر بداند و هیچ گاه به حقیقت دست نیابد. امام کاظم ـ علیه السّلام ـ فرمودند: «کشت در دشت هموار می‌روید و نه در سنگلاخ و همینطور حکمت در دل فروتن آباد بارور می‌شود و نه در دل متکبر سرکش».[14]8. طمع
پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ : «طمع حکمت را از دلهای دانایان می‌برد.»[15]9. خشم
امام صادق ـ علیه السّلام ـ : «خشم دل حکیم را نابود می‌کند. هر کس مالک خشم خویش نباشد، مالک خرد خویش نیست.»[16]10. تعصب
پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ : «هر کس در دلش دانة خردلی از تعصب باشد خداوند او را روز قیامت با اعراب جاهلی برانگیزد.»[17]11. پرخوری
پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ : «دل هنگام پری شکم حکمت را بیرون می‌اندازد.»[18]12. جدال و مراء
حضرت علی ـ علیه السّلام ـ : آن که مجادلة به باطلش زیاد شود کوری‌اش از حقیقت ماندگار شود.[19]علامه مجلسی (ره) می‌گوید: مراد از جدال، مناظره به منظور غلبه بر طرف مقابل و مراد از مراء، جدال و اعتراض بر سخن دیگران بدون داشتن هدف و غرض دینی است. اینها آن گاه نکوهیده و از آفات علم به شمار می‌روند که هدف شخص اظهار برتری خود و نه اثبات حقّ یا ردّ باطل باشد، که در این صورت شخص، دیگر به دنبال کشف حقیقت نیست و صرفاً درصدد اظهار برتری است که منجر به انحراف از مسیر صحیح خواهد شد.[20]لذا پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ به این گونه عالمان وعید جهنّم داده‌اند: «من تعلّم العلمَ لیبالی به العلماء أو لیماری به السفهاء أو یصرفُ وجوهَ النّاس اِلیه أدخَلهُ الله النّار»؛[21]هر کس علم بیاموزد تا به وسیلة آن بر دانشمندان مباهات و فخرفروشی نماید یا با سفیهان ممارات و جرّ و بحث کند یا چهره‌ها را به سوی خود برگرداند، خداوند او را داخل آتش خواهد نمود.»
اینها نمونه‌هایی از آفات و موانع علم و حکمت، برگرفته از بیانات پیشوایان دین اسلام است و تنها با مدنظر قرار دادن و رفع این موانع است که طالب علم می‌تواند جان خویش را از چشمة معرفت سیراب نموده و علمش را در مسیر کمال خویش و تکامل بشریت به کار بندد، و در غیر اینصورت علم تنها وبال و موجب ظلمت باطنی او خواهد بود.
پی نوشت:
[1] . الکافی، ج 2، ص 106، ح 3، مرحوم کلینی، (دار الکتب الاسلامیه، تهران، چ چهارم، 1362).
[2] . غرر الحکم، با شرح جمال الدین خوانساری و تصحیح جلال الدین حسینی، ج 6، ح 10684، ص 387، (دانشگاه تهران، چ سوم).
[3] . کتاب سیمای علم و حکمت در قرآن و حدیث، محمدی ری شهری، دار الحدیث، چ اول، ص 97.
[4] . جهاد اکبر، امام خمینی، ص 30، (چ چهارم، پائیز 1374، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)).
[5] . غرر الحکم، ج 6، ح 10915، ص 436.
[6] . غرر الحکم، ح 4878، ج 3، ص 397.
[7] . بحار الانوار، ج 2، ص 38، علامة مجلسی، (بیروت، 1403 ق).
[8] . جهاداکبر، حضرت امام خمینی، ص 23، (چ چهارم، پائیز 1374، موسسه تنظیم ونشر آثار امام خمینی).
[9] . عدة الداعی، ص 197.
[10] . اعلام الدین، ص 311، ابی الحسن دیلمی، (مؤسسه آل البیت، قم، 1408 ق).
[11] . غرر الحکم، ج 5، ح 7686، ص 144.
[12] . غرر الحکم، ج 3، ح 8430، ص 293.
[13] . تحف العقول، ص 60، (موسسه النشر اسلامی، وابسته به جامعة مدرسین، چ چهارم، 1416 ق).
[14] . تحف العقول، ص 396 و 504.
[15] . کنز العمال، ج 3، ص 495، ح 7576، حسام الدین هندی، (موسسه الرساله، بیروت، 1409 ق).
[16] . الکافی، ج 2، ص 305، ح 13، (دار الکتب الاسلامیه، تهران، 1362، چ چهارم).
[17] . الکافی، ج 2، ص 308، ح 3، (دار الکتب الاسلامیه، تهران، 1362، چ چهارم).
[18] . تنبیه الخواطر، ج 2، ص 119.
[19] . غرر الحکم، ج 5، ح 8115، ص 230.
[20] . بحار الانوار، ج 70، ص 399 و 400، (بیروت، 1403 ق).
[21] . کنز العمال، ج 10، ص 197، حسام الدین هندی، (موسسه الرساله، بیروت، 1409 ق).
