ارتباط خاصى میان «قبر برزخى» و «قبر خاکى»؛ یعنى، بین «روح انسان» در برزخ و «بدن مادى» او در قبر خاکى وجود دارد. این ارتباط، در اصل از ارتباط روح وبدن مادى که در طول زندگى دنیایى با یکدیگر یک نوع اتحاد داشته اند، سرچشمه مى گیرد که با قطع تعلّق روح از بدن پس از مرگ، به کلى از میان نمى رود؛ بلکه یک نوع ارتباط در حد پایین ترى میان روح برزخى و بدن مادى و خاکى وجود دارد.
البته نه در حد و اندازه اى که در زندگى دنیایى و در دوران تعلّق روح به بدن وجود داشت و نه با آن کیفیت و کمیت؛ بلکه در میزانى ضعیف تر و با کم و کیفى دیگر. از همین رو «قبر خاکى» با «عالم برزخى» روح، ارتباطى دارد که نقاط دیگر این ارتباط را ندارد: به همین جهت على رغم حضور روح در عالمى فرا مادى، و فوق زمان و مکان، توجّه خاصى به بدن مادى و به نقطه اى که بدن خاکى در آن هست، دارد و بر اساس همین ارتباط میان قبر برزخى و قبر خاکى است که دستورات و احکام خاصى در باب قبر، تشییع جنازه، کفن و دفن، حرمت قبر، استحباب زیارت قبور، دعا، طلب رحمت و مغفرت برسر قبور و نظایر آن در شریعت اسلامى وجود دارد.
ارتباط روح و بدن در ساعت و روزهاى اول مرگ، بیش از روزها و اوقات بعدى است و این به دلیل الفت و وحدت شدیدى است که روح با بدن مادى در این دنیا دارد.
به تدریج با انس گرفتن روح با «بدن برزخى» و «قالب مثالى» از این توجّه و ارتباط کاسته شده، ارتباط ضعیفى میان روح و بدن خاکى باقى مى ماند. ولى به هر حال درساعات وروزهاى اول مرگ، روح در عین اینکه در برزخ است، خود را در کنار بدن مادى مى یابد؛ به صورتى که با حرکت دادن و غسل دادن و کفن و دفن به دنبال بدن مادى بوده، در آنجا حاضر است.
هنگامى که بدن میت را وارد قبر مى کنند، روح خود را با آن و نزدیک به آن مى یابد و چون با احکام جدید، خطرات، وحشت ها و تاریک و روشن نبودن آینده خود، روبه رو مى شود و شاهد ورود بدن به زیر خاک است؛ طبعا ترس، اضطراب و نگرانى خاصى دامنگیر روح مى شود. بدین لحاظ است که براى مراعات حال روح در این لحظات دستورات خاص و احکام ویژه اى، در متون اسلام وارد شده که هر کدام حامل حساب و معانى خاصى و منظور و مقصود مشخصى است و براى اهل آن به اندازه فهم شان، قابل درک است.
وارد نکردن دفعى بدن به قبر و گذاشتن آن، دو یا سه زراع پایین تر قبر بر روى زمین،
حر عاملى، وسائل الشیعه، ج 2، ص 838.
وارد کردن بدن میت از قسمت پاها در داخل قبر
همان، ص 828.
و خواندن دعاهاى مخصوص هنگام قرار دادن میت در لحد و زمان گذاشتن خشت روى قبر و وقت خروج از قبر و…
همان، ص 845.
هر یک داراى مضمون خاصى بوده و شامل درخواست مخصوصى از خداوند متعال براى میت است و هر کدام نشانگر ارتباط قبر مادى با قبر برزخى و ابعاد، رموز و دقایق مختلف آن است.

مطلب اول. منظور از قبر و عذاب قبر و فشار قبر
در مورد اینکه واقعیت فشار قبر چیست؟ و کیفیت آن به چه شکلی است؟، اخبار گوناگون و تفاسیر متفاوتی وجود دارد.
برخی هم چون علامه مجلسی، علامه حلی، علامه شبر و مرحوم حمصی رازی معتقد به عذاب جسد هستند. به عقیده این بزرگان و برخی دیگر، ممکن است روح در عالم قبر، در بدن داخل شده و عذاب را تحمل کند … علامه مجلسی می‌فرماید: انما السوال و الضغطة فى الاجساد الاصلیة …؛ سوال و تنگی و فشار قبر مربوط به جسد اصلی است.(جسد اصلی در مقابل جسد برزخی).
در نهج البلاغه آمده است: «… و روعات الفزع و اختلاف الاوضاع و استکاک الاسماع و ظلمة للحد …؛ (یاد کنید از) دفعه بدفعه آمدنهاى خوف و بیم‌های مختلف و جابجا شدن دنده هاى پهلو از فشار قبر و کر گردیدن گوشها و تاریکى گور …».
قائلین به این قول به چنین روایاتی هم استناد می‌کنند و می‌گویند در هم فرو رفتن استخوانهاى دنده(در اثر فشار قبر) و نیش زدن گوشت(که به عنوان عذاب قبر یاد شده) که در بعضی روایات است تنها با بدن عنصرى سازگارى دارد.
در مقابل عده ای قایلند به این که انسان بعد از مرگ وارد برزخ می شود و تا هنگامی که قیامت بر پا نشده است، آن جا می ماند و از کیفر و عذاب، یا ثواب و نعمت برخوردار می شود .عالم برزخ ، تعبیر دیگر قبر است .
امام صادق (علیه السلام) می فرماید: «البرزخ هو القبر و هو الثواب و العقاب بین الدنیا و الاخره ؛ برزخ همان عالم قبر است که پاداش و کیفر میان دنیا و آخرت است »، ( تفسیر نمونه ، جلد 14، ص 319 ؛ تفسیر نور الثقلین ، جلد 2، ص 553 ).
درروایت دیگری آمده است کسی از امام صادق (علیه السلام) پرسید : برزخ چیست ؟ امام (علیه السلام) فرمود: « القبر حین موته الی یوم القیامه »، (تفسیر نمونه ، جلد14، ص 319 ). و روح انسان بعد از پایان زندگی این جهان، در اجساد لطیفی که به آن بدن مثالی یا برزخی می گویند، قرار می گیرد. امام صادق علیه السلام می فرماید: « فی ابدان کابدانهم ؛ بدن های برزخی مومنان، مانند بدن های دنیوی آن هاست »، (بحارالانوار، ج 6، ص 268).
پس عذاب قبر و برزخ، هم روحی است و هم جسمی ؛ البته نه همین جسم دنیوی ، بلکه مانند و مثال آن.
با توجه به این نکته که مقصود از قبر همان عالم برزخ است نه این قبرظاهری که میت را در آن جای می دهند معلوم می شود فشار یا وحشت قبر به این معنا نیست که قبر مرده را بر او تنگ کنند که بدن او در فشار قرارگیرد. بلکه میت بعد از آن که از دنیا و زندگی و متعلقات آن دست می کشد و می میرد و وارد برزخ می شود و جای ناشناخته ای را می بیند، این وضعیت و حالات در بدو ورود دست بدست هم داده و وحشت و سختی و فشار به خصوصی را برای او ایجاد می کند.
امام خمینی(ره) می نویسند : «… فرضا که انسان مبتلای به معاصی دیگر نگردد – گرچه بعید بلکه محال عادی است – خود تعلق به دنیا و محبت به آن اسباب گرفتاری است. بلکه میزان در طول کشیدن عالم قبر و برزخ همین تعلقات است هر چه آن ها کمتر باشد. برزخ و قبر انسان روشن تر و گشاده تر و مکث انسان در آن کمتر است»، ( چهل حدیث، حدیث ششم / 124).]برابر با آیات و روایات و بر پایه باورهای اسلامی، کیفر قبر به اشخاص روی می کند که در پاسخ درست به پرسش های فرشتگان وارد بر خود درمانده باشند، (شیخ مفید، تصحیح الاعتقاد بصواب الانتقاد، ص 79، الرضی و محمد حسن فیض کاشانی، علم الیقین، ج 2، ص 874). درماندگی مزبور نیز به دلیل نارسایی موجود در ایمان واعتقادات و اعمال شخص می باشد.
مطلب دوم. منشأ عذاب قبر و فشار قبر
از مجموع روایات استفاده می شود که فشار قبر تابع گناهان است. و میزان و مدت آن نیز تابع میزان گناهان است . به همین جهت اختصاص به کفار و مشرکین و جنایتکاران ندارد بلکه مؤمنان و نیکان نیز به اندازه گناهان که از آنها سر زده ممکن است گرفتار فشار قبر شوند. فشار قبر برای چنین مؤمنینی سبب می شود که کفاره گناهان خود را در برزخ تحمل کنند تا در قیامت پاک باشند ولی برای جنایتکاران و کفار در قیامت عذابی سخت تر در انتظار شان است.
با توجه به مطالب کلی فوق، در روایات برخی امور به خصوص به عنوان چیزهائی که باعث عذاب قبر می شوند، شمرده شده است:
حق الناس: حقوق مالی و غیر مالی مردم را ضایع کردن از عواملی است که موجب فشار و عذاب قبر می شود. سخن چینی ، غیبت، عیب جوئی و بد گوئی از مردم، عقوق والدین، رعایت نکردن حق همسر، خوردن مال حرام، ربا خواری. (بحارالانوار ، ج 5، ص 265 و ج 6، ص 222 و 240 و 245 ؛ لئالی ، ج 5، ص 88 ؛ بحار، ج 18، ص 324 ؛ محجه البیضاء ، ج 5 ، ص 235).
بد اخلاقی: بد اخلاقی با مردم یا خانواده و دوست و رفیق، از جمله چیزهائی است که موجب عذاب و فشار قبر می شود حتی اگر انسان از اولیای خدا باشد . همچنان که در داستان سعد معاذ مشهور است. (قابوس الرجال، ج 4، ص 343).
اجتناب نکردن از بول و نجاست: مانند این که انسان ایستاده روی زمین سخت بول کند و به بدن و لباس ترشح کند و بعدا با همان بدن و لباس نماز بخواند. پرهیز نکردن از بول به عنوان یکی از عوامل فشار قبر در روایات ذکر شده است. (بحار ، ج 6، ص 245 و محجه البیضاء ، ج 5 ، ص 235).
نداشتن ولایت ائمه معصومین علیهم السلام: اعتقاد نداشتن به ولایت امامان معصوم از جمله چیزهائی است که موجب عذاب قبر می شود. (بحارالانوار،ج 6، ص 262).
همچنان که به طور کلی گناهان و به خصوص برخی اعمال موجب فشار قبر می شود به طور کلی کارهای نیک و به خصوص برخی اعمال نقش به سزایی در آرامش روح در عالم برزخ و رهایی از فشار قبر دارد. مانند خدمت به مردم، نماز خواندن و به ویژه نماز شب، حج خانه خدا، صبر بر مشکلات و … .
همان طور که برخى از معاصى، موجب تشدید فشار مى شود، بعضى از اعمال نیز موجب کم شدن و یا برطرف شدن این فشارها و وحشت ها مى شود.
اعمالى چون به جا آوردن رکوعى تام و کامل در نماز،(بحارالانوار، ص 244، ح 71). مداومت بر خواندن سوره «زخرف»، قرائت سوره «نساء» در هر جمعه، (قمى، حاج شیخ عباس، سفینة البحار، ج 2، ص 397). به جا آوردن نماز شب،(همان، ص 397. ). خواندن سوره «تکاثر» هنگام خواب،(نورى طبرسى، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، ج 1. ص 340 باب 11). گذاشتن دو چوب تر با میت، (بحارالانوار، ج 6، ص 215 روایت 3 و 4). روزه گرفتن چهار روز از ماه رجب و دوازده روز از شعبان ، (اقبال الاعمال، ص 651)، (به نقل از قمى، حاج شیخ عباس، منازل الآخرة، ص 30). و… .
این اعمال نمونه هاى اندکى است که در روایات باعث کم شدن یا نجات یافتن از فشار قبر شمرده شده است. (ر.ک: معاد یا بازگشت به سوى خدا، ج 1، صص 277-282).
جهت اطلاع بیشتر ر. ک:
– نعمت الله صالحی حاجی آبادی، انسان از مرگ تا بزرخ، نشر مؤلف ص144 تا 173.
– علی محمد قاسمی، برزخ پژوهشی قرآنی و روایی، انتشارات مؤسسه امام خمینی(ره) ص183 به بعد.
– منازل الاخره، حاج شیخ عباس قمی.
– عروج روح، محمد شجاعی، کانون اندیشه جوان.
( الّلهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ وَعَجِّلْ فَرَجَهُمْ)