در حدیث آمده است : حَنَانٌ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: کَانَ النَّاسُ أَهْلَ رِدَّةٍ بَعْدَ النَّبِیِّ ص إِلَّا ثَلَاثَةً فَقُلْتُ وَ مَنِ الثَّلَاثَةُ فَقَالَ الْمِقْدَادُ بْنُ الْأَسْوَدِ وَ أَبُو ذَرٍّ الْغِفَارِیُّ وَ سَلْمَانُ الْفَارِسِیُّ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ عَلَیْهِمْ ثُمَّ عَرَفَ أُنَاسٌ بَعْدَ یَسِیرٍ وَ قَالَ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ دَارَتْ عَلَیْهِمُ الرَّحَى وَ أَبَوْا أَنْ یُبَایِعُوا حَتَّى جَاءُوا بِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع مُکْرَهاً فَبَایَعَ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَى- وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلى أَعْقابِکُمْ وَ مَنْ یَنْقَلِبْ عَلى عَقِبَیْهِ فَلَنْ یَضُرَّ اللَّهَ شَیْئاً وَ سَیَجْزِی اللَّهُ الشَّاکِرِین الکافی (ط – الإسلامیة)، ج 8، ص: 245حنان از پدرش از امام باقر علیه السّلام روایت می کند که آن حضرت فرمود: مردم همگى پس از پیغمبر (ص) مرتد شدند جز سه نفر، عرضکردم: سه نفر چه کسانى بودند؟ فرمود: مقداد بن اسود، و ابو ذر غفارى و سلمان فارسى که رحمت خدا و برکاتش بر ایشان باد، آنگاه پس از گذشت مدت اندکى مردمان دیگرى هم باجریان آشنا شدند و فرمود: اینان بودند که چرخ دین بر آنها میچرخید» و از بیعت (با خلیفه اول) سرباز زدند تا آن هنگامى که بزور امیر مؤمنان علیه السّلام را آوردند و از آن حضرت بیعت گرفتند، و این است معناى گفتار خداى تعالى: «و نیست محمد (ص) جز فرستاده اى که پیش از او فرستادگانى درگذشته اند آیا اگر بمیرد یا کشته شود بعقب باز می گردید. و هر که بعقب بازگردد زیانى بخدا نرساند و خداوند بسپاسگزاران پاداش نیک دهد» (سوره آل عمران آیه 144).
قبل از آن که به توضیح مقصود از این حدیث بپردازیم لازم است یاد آور شویم در کتب اهل سنت از جمله صحیح بخاری احادیث فروان دال بر ارتداد اصحاب پس از رحلت پیامبر وجود دارد و حتی در برخی عین همین تعبیر آمده است که جز پنج نفر همه مرتد شدند . در صحیح بخاری و صحیح مسلم، بیش از 25 روایت نقل شده است از صحابه متعدد مانند عبد الله بن عباس، عبد الله بن مسعود، عایشه، ابوهریرة و أم‌سلمه که پیامبر اکرم (ص) فرمود:
فردای قیامت، اصحاب من کنار حوض کوثر می‌آیند و ملائکه مانع آنها می‌شوند و به سمت آتش می‌برند. حضرت می‌فرماید: خدایا! اینها صحابه من هستند؟ گفته می‌شود:
إنهم إرتدوا بعدک علی أدبارهم القهقریٰ. اینها بعد از تو مرتدّ شدند و به دوران جاهلیت برگشتند.
صحیح بخاری، ج7، ص208، ح6585
در روایت دیگر آمده است:
إنک لا تدری ما أحدثوا بعدک. تو نمی‌دانی که اینها چه بدعت‌هایی را بعد از تو گذاشتند. (صحیح البخاری، ج7، ص208)
در روایت دیگر آمده است: إن هؤلاء لم یزالوا مرتدین علی أعقابهم منذ فارقتهم.
روزی که تو از صحابه جدا شدی، اینها همواره راه إرتداد را رفتند.
صحیح بخاری، ج5، ص240، ح4770
ابو هریره – که از دیدگاه اهل سنت، از اعتبار ویژه ای برخوردار است – از پیامبر اکرم (ص) نقل می کند:
بینا انا قائم فإذا زمرة حتى إذا عرفتهم خرج رجل من بینی و بینهم، فقال: هلم، فقلت: أین؟ قال: إلى النار والله، قلت: و ما شأنهم؟ قال: إنهم ارتدوا بعدک على ادبارهم القهقری، ثم إذا زمرة حتى إذا عرفتهم خرج رجل من بینی و بینهم، فقال، هلم، قلت: أین؟ قال: إلى النار والله، قلت: ما شأنهم؟ قال: إنهم ارتدوا بعدک على ادبارهم القهقری، فلا أراه یخلص منهم الا مثل همل النعم.
من در قیامت کنار حوض ایستاده ام و می بینم تعدادی از صحابه می آیند و مانع ورود اینها به حوض می شوند و اینها را می بَرند. سؤال می کنم: اینها را کجا می برید؟ جواب آمد: قسم به خدا! این صحابه را به آتش و جهنم می بریم. پرسیدم: مگر اینها چه کرده اند؟ جواب آمد: اینها بعد از رحلت تو، مرتد شدند و به دوران جاهلیت برگشتند. می بینم که از این صحابه، جز تعداد اندکی از جهنم خلاصی نمی یابند.
صحیح البخاری، ج7، ص208
در روایت دیگری آمده است:
پیامبر اکرم (صلى الله علیه ) می‌فرماید: وقتی می‌بینیم که صحابه مرا می‌برند:
قلت: أین؟ قال: إلی النار والله. قلت: ما شأنهم؟ قال: أنهم أرتدوا بعدک علی أدبارهم القهقری، فلا أراه یخلص منهم إلا مثل همل النعم.
گفتم: آنها را کجا می‌برید؟ گفتند: به خدا قسم! به آتش. گفتم: مگر چه کرده‌اند؟ گفتند: بعد از تو مرتد شدند و به دوران جاهلیت خود برگشتند. می‌بینم که نجات نمی‌یابند از این صحابه، مگر تعداد اندکی.
صحیح البخاری، ج7، ص209
این «همل النعم»، نشان از نهایت قِلّت است. همل النعم، از نظر ادبیات عرب، به آن دسته از گله – گوسفند یا شتری یا … – می گویند که از انبوه گله عقب می مانند یا جدا می شوند و وقتی متوجه می شوند که گله و چوپان رفته اند و در بیابان سرگردان مانده اند. عرب، به این بخش جدا و سرگردان مانده از گله، همل النعم می‌گوید.
تمام شارحان صحیح بخاری گفته اند: مراد، قِلّت افرادی است که وارد بهشت می شوند.
بخاری در صحیحش از نبی مکرم (ص) نقل می کند:
یؤخذ برجال من أصحابی ذات الیمین و ذات الشمال فأقول أصحابی، ‌فیقال أنهم لم یزالوا مرتدین علی أعقابهم منذ فارقتهم.
فردای قیامت صحابه من را، راست و چپ می گیرند و من عرضه می دارم که اینها صحابه من هستند، گفته می شود از روزی که تو از آنها مفارت کردی، ‌اینها به ارتداد و دوران جاهلیت برگشتند.
صحیح بخاری، ج4، ص142، حدیث3447
در روایت دیگر آمده است:
ما تدری بدلوا بعدک، فأقول سحقا سحقا.
نمی دانی چه تغییراتی را بعد از تو در سنت تو کردند.
من هم می‌گویم: مرگ بر آنها، مرگ بر آنها.
صحیح البخاری، ج8، ص87- صحیح مسلم، ج1، ص151
در روایت دیگری آمده است:
إن هؤلاء لم یزالوا مرتدین علی أعقابهم منذ فارقتهم.
از روزی که از أمت جدا شدی، اینها مستمرّاً مرتد شدند.
صحیح البخاری، ج4، ص110 و ج5، ص240 – صحیح مسلم، ج8، ص157
باز در صحیح بخاری، جلد 7، صفحه 207، حدیث 6587، کتاب الرقاق، باب فی الحوض آمده است که وقتی صحابه را به طرف آتش جهنم می‌برند، پیامبر أکرم (صلی الله علیه و آله) می‌فرماید:
إلی أین؟ قال: إلی النار والله، قلت: ما شأنهم؟ قال: إنهم إرتدوا بعدک علی أدبارهم القهقریٰ.
به کجا می برید؟ گفته می‌شود: به خدا سوگند! به طرف آتش جهنم. گفت: مگر اینها چه کرده‌اند؟ گفته می‌شود: اینها بعد از تو مرتدّ شدند و به دوران جاهلیت برگشتند.
سپس پیامبر أکرم (ص) می‌فرماید:
فلا أراه یخلص منهم إلا مثل همل النعم.
از این صحابه، جز عده قلیلی، از آتش جهنم نجات پیدا نمی‌کنند.
همانطور که گفته شد ،حدود 25 روایت در صحیح بخاری و مسلم است که در رابطه با حوض و گرفتاری اصحاب در جهنم آمده است. ارتداد صحابه و نفرین پیامبر اکرم (ص) را آورده اند.
2- اعتراف ام المومنین عایشه به ارتداد صحابه :
ابن کثیر دمشقی ـ از استوانه‌های علمی وهابیت ـ از عایشه نقل می‌کند:
لما قبض رسول الله صلى الله علیه و سلم إرتدت العرب قاطبة و اشرأبت النفاق.
تمام عرب‌ها بعد از رحلت پیامبر (ص) مرتد شدند و نفاق میان مردم برخاست.
البدایة و النهایة لإبن کثیر، ج6، ص336 تاریخ دمشق لإبن عساکر، ج30، ص314 – السنن الکبرى للبیهقی، ج8، ص200
شوکانی می‌گوید:این روایت صحیح است. بیهقی و عبد الرزاق می‌گویند صحیح است.
نیل الاوطار، ج1، ص36
به ام المؤمنین عایشه قبل از فوتش گفتند ، تو را کنار رسول اکرم (ص) دفن کنیم، گفت نه:
إنی أحدتث بعد رسول الله حدثا، أدفنونی مع أزواجه؛ فدفنت فی البقیع.
من بعد از رسول اکرم (ص) گرفتار برخی از بدعت ها شدم و من را با همسران رسول اکرم (ص) دفن کنید.
حاکم نیشابوری، در مستدرک بیان می کند و می گوید:
هذا صحیح علی شرط الشیخین و لم یخرجاه.
از نظر صحت، شرایط مسلم و بخاری را دارد؛‌ ولی آنها نقل نکرده اند.
مستدرک حاکم، ج4، ص6 – سیر اعلام النبلاء ذهبی، ج2، ص193 – طبقات ابن سعد، ج8، ص74
ذهبی هم در تلخیص المستدرک می گوید این روایت صحیح است.
3- اعتراف ابوهریره به ارتداد صحابه بعد از رحلت رسول اکرم(ص):
صحیح بخاری به نقل از ابو‌هریره می‌گوید:
لمّا توفی النبی صلی الله علیه و سلّم و استخلف ابوبکر و کفر مَن کفر مِن العرب …
پیغمبر که از دنیا رفت و ابوبکر به خلافت نشست و تعداد انبوهی از عرب کافر شدند.
صحیح بخاری، ج8، ص140، ح6924(کتاب استتابة المرتدین و المعاندین، باب قتل من ابی قبول الفرائض) و ج2، ص109، ح1399(کتاب الزکوة، باب وجوب الزکوة)
صحیح مسلم، ج1، ص38، کتاب الإیمان، باب الأمر بقتال الناس حتی یقولوا لا إله إلا الله محمد رسول الله
4- تصریح صریح به ارتدادصحابه :
رسول الله(ص):
تمام صحابه بعد از من مرتد می شوند و وارد آتش جهنم می شوند
صحیح بخاری ج7 ص207 ح6507
در روایتی دیگر آمده است:
إنهم إرتدوا علی أدبارهم القهقری.
صحیح البخاری، ج7، ص208
مزّی و ذهبی و إبن حجر نقل می‌‌کنند از عمرو بن ثابت که می‌گوید:
لما مات النبی (ص) کفر الناس إلا خمسة.
وقتی پیامبر (ص) از دنیا رفت، جز 5 نفر، همه کافر شدند.
تهذیب الکمال للمزی، ج21، ص557 ـ تهذیب التهذیب لإبن حجر العسقلانی، ج8، ص9 ـ تاریخ الإسلام للذهبی، ج11، ص280 ـ البدایة و النهایة لإبن کثیر، ج6، ص91
5- اعتراف برخی از صحابه به ارتداد بعد از رحلت پیامبر(ص):
جالب اینکه برخی از صحابه، خودشان اعتراف کردند که ما بعد از پیامبر اکرم (ص) دچار فتنه و ارتداد و بدعت شدیم:
براء بن عازب – صحابه جلیل القدر پیامبر اکرم (ص) – از مسیب نقل شده:
فقلت: طوبى لک! صحبت النبی صلى الله علیه و سلم و بایعته تحت الشجرة، فقال: یا ابن أخی! انک لا تدرى ما أحدثنا بعده.
من رفتم خدمت براء بن عازب و گفتم: خوشا به حالت! تو توفیق و سعادت صحابه پیامبر اکرم (ص) را به دست آوردی و در زیر شجره رضوان در صلح حدیبیه با پیامبر اکرم (ص) بیعت کردی. براء می‌گوید: ای برادر زاده ام! تو خبر نداری که ما چه بدعت هایی بعد از پیامبر اکرم (ص) گذاشتیم.
صحیح البخاری، ج5، ص66- حدیث4170 کتاب المغازی، باب غزوة الحدیبیة
توجه فرمائید!!
براء بن عازب از بزرگان و أکابر صحابه است و جزء السابقون الأولون است و جزء کسانی است که در زیر درخت رضوان با پیامبر أکرم (ص) بیعت کرده است. با این‌همه می‌گوید:
ای برادرزاده! تو خبر نداری که ما صحابه بعد از پیامبر چه بدعت‌هایی را گذاشتیم.
نمونه دیگر :به صحابی رسول خدا(ص) ، أبو سعید خُدری گفتند:
هنیئا لک برؤیة رسول الله صلی الله علیه و سلم و صحبته!
خوشا به حالت که پیامبر (ص) را دیدی و جزء صحابه پیامبر (ص) بودی.
گفت:
إنک لا تدری ما أحدثنا بعده.
تو خبر نداری که ما صحابه بعد از پیامبر چه بدعت‌هایی را گذاشتیم.
الإصابة فی تمییز الصحابة لإبن حجر العسقلانی، ج3، ص67 ـ الکامل لعبد الله بن عدی، ج3، ص63 ـ تاریخ مدینه دمشق لإبن عساکر، ج20، ص391
بعضی از علماء أهل سنت مانند جناب مبارکفوری در تحفة الأحوذی، جلد 9، صفحه 7 می‌گوید:
إن المراد من الأحداث فی قوله: «إنک لا تدری ما أحدثوا بعدک»، هو الإرتداد عن الإسلام.
مراد از این إرتداد، إرتداد از اسلام است.
اهل سنت معتقدند
اگر کسی شکی در احادیث صحیح بخاری داشته باشد، زندیق است.
از این روایات چه پاسخ می دهند ؟!
و اما نظر شیعه در باره ارتداد که در برخی روایات از جمله روایت فوق آمده بود این است که ارتداد به معنى ارتداد اصطلاحى که موجب کفر و خروج از اسلام و اجراى حد قتل است نمى باشد. ارتداد در این روایات به معنى شکستن عهد ولایت امیرالمؤمنین(ع) و نوعى رجوع از خط مشى پیامبر اکرم و رعایت نکردن وصیت هاى حضرتش و یا تسلیم محض نبودن در برابر امیرالمؤمنین و دفاع از ولایت آن حضرت مى باشد، (نتایج الأفکار 1/196 سید محمدرضا گلپایگانى). بعد از وفات پیامبر گرامى اسلام عده اى از مردم ولایت امیرالمؤمنین را انکار کردند و خلافت ابى بکر را پذیرفتند. بسیارى از آنان هم به علل مختلف بى تفاوت و ساکت بودند و عملاً خلافت خلیفه اول را تأیید کردند. عده کمى هم که ولایت حضرت را قبول داشتند سست عنصر بودند و تسلیم محض در برابر حضرت نبودند و به نحوى در برابر ولایت و تسلیم بودن در برابر حضرتش دچار مشکل بودند. در روایتى آمده است چهل نفر با امیرالمؤمنین(ع) بیعت کردند حضرت به جهت امتحان آنان فرمود فردا در حالى که سرهایتان را تراشیده اید پیش من حاضر شوید هیچکس از آنان به جز سلمان و مقداد و ابى ذر نیامدند وعمار هم بعد از ظهر پیش حضرت مى آید، (بحار 28/358). مؤید این روایت که همه مرتد مى شوند مگر سه نفر و توجیهى که براى روایت شد روایتى است که در کافى آمده است: امام صادق(ع) در ضمن حدیثى که راوى از کمى مؤمنان با حضرت صحبت مى کند مى فرماید: تمامى مهاجرین و انصار رفتند مگر!… و با دستشان اشاره به عدد سه (یعنى فقط سه نفر باقى ماندند) راوى از حال عمار یاسر سؤال مى کند حضرت مى فرماید خدا رحمت کند او را با امیرالمؤمنین بیعت کرد و شهید کشته شد. راوى مى گوید من پیش خودم گفتم مگر چیزى از شهادت بالاتر است. حضرت به من نگاهى کردند و فرمودند فکر مى کنى عمار مثل آن سه نفر بود نه هرگز چنین نبود»، (کافى 2/244) از این روایت و روایات مشابه دیگر معلوم مى شود که حتى شخصیتى مثل جناب عمار هم به مانند آن سه نفر تسلیم محض در برابر مولاى خود امیرالمؤمنین نبوده است چه رسد به سایرین.